Purwadi
Fakultas Bahasa dan Seni, Universitas Negeri Yogyakarta
E-mail: hariwijaya04@yahoo.com
Abstrak
Wangsalan adalah puisi Jawa yang menyampaikan pesan secara simbolik. Wangsalan dapat
diklasifikasikan kedalam patriotism, percintaan, kerja sama, dan kerja keras. Nilai nasionalisme
menggunakan istilah praja, negara, dan bangsa. Roman percintaan berhubungan dengan perasaan
yang dinyatakan dengan tanda kata-kata. Sistem kerja sama dalam budaya Jawa bertujuan untuk
mendapatkan harmonisasi sosial. Dorongan kerja keras dinyatakan dengan wangsalan, agar setiap
orang berhasil hidupnya.
Abstract
184
185 , Vol. 16, No. 2, Oktober 2018: 184 - 190
dengan mengutip kata-kata negara, praja, Para pemuda hendaknya belajar ilmu
bangsa, dan nusa. Isinya tentang watak luhur tata negara. Kelak siap menggantikan estafet
untuk mengutamakan kepentingan umum kepemimpinan. Itulah pesan wangsalan di
daripada kepentingan pribadi atau golongan. atas.
Cinta tanah air dan bangsa berguna untuk
membentuk sifat patriotik. Tokoh-tokoh Mardi basa wengku salu welut wisa
pewayangan seperti Kumbakarna, Adipati Karya wulang wawatone wong ngawula
Karna, dan Patih Suwanda penuh dengan
keteladanan, bahkan mungkin tokoh dalam Tambah cacah sembilang taji sapasang
Serat Tripama itu sangat dipuja oleh orang Mangka peling marang wadya kang leleda.
Jawa. Anjuran untuk membela tanah air
diutamakan, dihargai dan dijunjung tinggi. Empu sendhang ari prabu Gendrayana
Pentas Wayang Orang “Ngesti Pandowo” Supayantuk sudarsana kang prayoga.
selalu menggunakan sistem manajemen yang
baik, termasuk dalam hal penyajian gendhing- Sisa brama arane empu Mandura
gendhing-nya (Sujarno, dkk, 2016 : 80). Wong ngawula ing ratu nora ngrekasa.
Wangsalan yang digunakan untuk mengiringi
adegan yang gagah, tegap, semangat, Pakem praja bubuhane saniskara
berwibawa dijumpai dalam gendhing srepeg. Angger nungkul anglakoni wajibira.
Suasana megah, mewah, meriah terbangun.
Suara waranggana yang merdu berselaras Arti yang dikandung dalam wangsalan
dengan instrumen gamelan. Diksi wangsalan tersebut meliputi tata krama mengabdi pada
makin menggugah nilai kepahlawanan. Daya negara. Keutamaan seorang abdi negara
pikat sajian wangsalan ini sungguh meresap yaitu turut serta menjaga keamanan dan
dalam hati. Sikap bela negara dihayati sebagai ketentraman.
ungkapan yang terpuji.
Wesi pita sekar wayah girinata
Jarwa nendra narendra yaksa Ngalengka Sun cecadhang manunggaling bangsa kita.
Mumpung tresna dadya srana njunjung
bangsa Jangkah wuri emas jingga saupama
Tanpa mundur mrawasa angkara murka.
Jarweng janma janma kang koncatan jiwa
Wong prawira mati alabuh nagara Barat madya sri maha prabu Pancala
Wong kepengin ngestu pada rajaputra.
Nata dewa praja retna pra pangarsa
nggegurua marang janma kang utama Magut pala rawining kang ringgit purwa
Kang pinethik lakone Jaka Pramana.
Makna wangsalan di atas terkait dengan
pengabdian kepada bangsa dan negara. Bekal Kawi jiwa baladan kang tembung jawa
pengabdian tersebut berupa keutamaan. Abdi Atmajendra ing Pegelen prajanira.
negara perlu ilmu pengetahuan yang memadai.
Wangsalan di atas mengajarkan ilmu
Jarwa mudha mudhane sang prabu Kresna pengetahuan. Sejarah masa silam harus
mumpung anom ngudia srananing praja. dipelajari. Di sana banyak ditemukan suri
teladan yang baik.
Tawas pita darpa driya wisnu garwa
Murweng gita karsa dalem sri narendra. Trahing nata nata kang dalem ing pura
Den rumeksa mring gusti kang mengku praja.
Wangsalan Waranggana Wayang dalam Kajian Sastra Karawitan (Purwadi) 186
Daging palwa palgawa Anjani putra Mamet tirta tirta jawah jro katiga
Labuhana siti wutahing ludira. Suka lila lebur luluh labuh praja.
Jarweng janma janma kang koncatan jiwa Wangsalan tersebut memberi ajaran
Wong prawira mati ngungkebi nagara. tentang cara mengelola pemerintahan. Pentas
pedalangan kerap menampilkan heroisme
Jarwa seta seta brit kang suka seta seorang senapati. Kebijaksanaan Prabu Kresna
Ngudi tama srana sih tresna mring bangsa. bisa dijadikan contoh bagi sekalian abdi
negara.
Dana lila lilane wong tilar wisma
Budi darma ambeging Narendra tama. Suasana Guyub Rukun
Harmoni sosial diutamakan dalam
Jasa para leluhur diungkapkan dalam masyarakat Jawa. Usaha untuk mewujudkan
wangsalan di atas. Kewajiban generasi suasana guyub rukun diwujudkan dengan kerja
sekarang untuk melanjutkan gagasan agung. bakti, gugur gunung, gotong royong, sambatan,
Para raja Jawa memberi keteladanan. rewang, bantu-binantu, buwuh, jagong,
sarja, tilik, anjangsana. Kegiatan umum ini
Bibis tasik taksaka kang mawa pada sudah menjadi tradisi yang mengarah pada
Haywa mundur kepengkok ing pancabaya. keselarasan.
Ada ungkapan bersatu kita teguh, bercerai
Welut wisa sawung asli liyan praja kita runtuh. Ungkapan yang menghargai
Ywa ngresula dadya bantening nagara. rasa persatuan itu banyak dijumpai dalam
wangsalan. Adegan pewayangan yang cocok
Mrecon gora penyu biru ing sarira untuk menuangkan gagasan kerukunan ini
Nora longka labuh bangsa toh jiwa. diselipkan dalam gendhing ladrang dan
ketawang. Misalnya gendhing ketawang
Sifat prajurit utama rela berkorban. Jiwa Subakastawa laras slendro pathet sanga
patriotik dalam wangsalan tersebut menjadi digunakan untuk menyelipkan kata-kata
sumber inspirasi. Perwira sejati selalu siap kerukunan.
demi ibu pertiwi. Musium Radyapustaka memiliki koleksi
tentang kesenian Jawa (Rustopo, 2008 : 128).
Jarwa nendra narendra yaksa Ngalengka Gendhing ketawang sesuai dengan sikap
Rukun tresna dadya srana njunjung bangsa. lembut, pelan, penuh rasa hormat, tenang.
Adegan pewayangan semakin tampak karakter.
Kawi sekar sekar pepujan Sri Kresna Apalagi adegan pertapan Saptaharga, maka
Trah kusuma ngudi wrih jayaning praja. gendhing ketawang Subakastawa mengajak
para penonton untuk melakukan refleksi dan
Pandam wisma golok lit gamaning kenya kontemplasi. Waranggana, wiyaga dan dalang
Mbiyantuwa mrih tata tentreming praja. bekerja sama dengan kolektif.
Palu gongsa gongsa kenong munya sora Asung jarwa pangundanging kadang wreda
Labuh praja nora ilang sajegira. Mamrih suka sagung kang para miyarsa
Kala reta satriya ngungkuli jaya Trahing nata, garwa risang Dananjaya
Sun bang ebang amisesa jroning pura. Den prayitna, sabarang aywa sembrana.
Yaksa dewa, dewa dewi lir denawa Jarwa purwa tunggal basaning baskara
Kala mudha, bangkit ambengkas durgama. Amiwiti sendhon sindhening pradangga
187 , Vol. 16, No. 2, Oktober 2018: 184 - 190
Kawis pita kang lara kentaring toya Kawis pita kang obah ing kali aya
Den sumarah marang mring ywang sukma Aja wengsu arane Hyang Sukma.
Jarwa surya surya tengahing ancala Witing klapa kalapa kang masih muda
Srenging karsa mung nedya nyumurupana. Salugune wong mardi pikir raharja.
Taji wreksa wreksa pamupuhing wastra Sembah kalbu yen lumintu dadi laku
Pari peksa sesendhon nyindheni gangsa Manggih hayu ayem tentrem kang tinemu.
Cipta arda ardaning tyas mring sasama Barat sirat pasewakan jro nayaka
Tyas susila nor roga ambeg jatmika. Wus kawusa ing driya mung nganti sira.
Sandi setya rangkeping tuhu wicara Kolik pria priyagung Anjani putra
Boten lamis dasihe den yektenana. Tuhu eman wong anom wedi kangelan.
Wangsalan di atas mengutamakan tanggung Tampang jala jala rowa pamot mina
jawab dalam olah asmara. Tidak boleh bermain- Temah nistha yen nekat nora sembada.
main dalam percintaan. Luka hati bisa sangat
mendalam oleh salah kelola cinta. Orang Pisang ganda mulwa rengka rinumpaka
hendaknya hormat pada percintaan. Den grahita aywa anggung kasangsaya.