Anda di halaman 1dari 7

WANGSALAN WARANGGANA WAYANG

DALAM KAJIAN SASTRA KARAWITAN

Purwadi
Fakultas Bahasa dan Seni, Universitas Negeri Yogyakarta
E-mail: hariwijaya04@yahoo.com

Abstrak

Wangsalan adalah puisi Jawa yang menyampaikan pesan secara simbolik. Wangsalan dapat
diklasifikasikan kedalam patriotism, percintaan, kerja sama, dan kerja keras. Nilai nasionalisme
menggunakan istilah praja, negara, dan bangsa. Roman percintaan berhubungan dengan perasaan
yang dinyatakan dengan tanda kata-kata. Sistem kerja sama dalam budaya Jawa bertujuan untuk
mendapatkan harmonisasi sosial. Dorongan kerja keras dinyatakan dengan wangsalan, agar setiap
orang berhasil hidupnya.

Kata kunci: wangsalan, tanda, hidup.

WANGSALAN WARANGGANA WAYANG


IN THE STUDY OF KARAWITAN LITERATURE

Abstract

Wangsalan is Javanese poetry that conveys message simbolically. It can be classified in


patriotism, love, cooperation, and hardwork. The nationalism value employs the terms praja,
negara, bangsa. The love romance is connected with feelings expressed in signs of words. The
cooperation system in Javanese culture is aimed at creating social harmony. The spirit of hard
work is written in wangsalan, so that everyone can be successful in life.

Keywords: wangsalan, sign, life

PENDAHULUAN Pementasan wayang memiliki usia panjang


Penyajian kesusasteraan Jawa dalam bentuk yang dapat ditinjau secara historis (Hersapandi,
tulis sesungguhnya bervariasi. Pengarang Jawa 1999 : 15). Wangsalan merupakan bentuk
memiliki kesukaan dan ketrampilan yang karya sastra Jawa yang kerap dibawakan oleh
berbeda. Mereka menuangkan buah pikir para waranggana wayang purwa. Waranggana
terkait dengan latar pekerjaan, pergaulan, disebut pula pesindhen yang bertugas untuk
status, tradisi dan tugas yang harus diemban. melagukan tembang-tembang iringan wayang.
Bahasa kesusasteraan yang bersifat Sesuai dengan adegan cerita, wangsalan
simbolik, penuh perlambang, terdapat teka-teki berguna untuk memberi karakter pentas
serta perumpamaan menunjukkan jiwa penulis. wayang. Syair-syair wangsalan dipilih untuk
Kata-kata yang digunakan, aliterasi, disonansi, menambah keagungan pementasan.
konvensi juga dapat menunjukkan kedudukan
seorang pengarang. Gaya bahasa dalam ragam Semangat Bela Negara
sastra Jawa itu bertingkat-tingkat. Demikian Rasa nasionalisme perlu digalakkan untuk
pula cara memahami tentu berjenis-jenis pula. para generasi muda. Nilai kebangsaan itu dalam
Masing-masing bentuk mempunyai tujuan wangsalan waranggana wayang diungkapkan
untuk mengungkapkan gagasan estetis.

184
185 , Vol. 16, No. 2, Oktober 2018: 184 - 190

dengan mengutip kata-kata negara, praja, Para pemuda hendaknya belajar ilmu
bangsa, dan nusa. Isinya tentang watak luhur tata negara. Kelak siap menggantikan estafet
untuk mengutamakan kepentingan umum kepemimpinan. Itulah pesan wangsalan di
daripada kepentingan pribadi atau golongan. atas.
Cinta tanah air dan bangsa berguna untuk
membentuk sifat patriotik. Tokoh-tokoh Mardi basa wengku salu welut wisa
pewayangan seperti Kumbakarna, Adipati Karya wulang wawatone wong ngawula
Karna, dan Patih Suwanda penuh dengan
keteladanan, bahkan mungkin tokoh dalam Tambah cacah sembilang taji sapasang
Serat Tripama itu sangat dipuja oleh orang Mangka peling marang wadya kang leleda.
Jawa. Anjuran untuk membela tanah air
diutamakan, dihargai dan dijunjung tinggi. Empu sendhang ari prabu Gendrayana
Pentas Wayang Orang “Ngesti Pandowo” Supayantuk sudarsana kang prayoga.
selalu menggunakan sistem manajemen yang
baik, termasuk dalam hal penyajian gendhing- Sisa brama arane empu Mandura
gendhing-nya (Sujarno, dkk, 2016 : 80). Wong ngawula ing ratu nora ngrekasa.
Wangsalan yang digunakan untuk mengiringi
adegan yang gagah, tegap, semangat, Pakem praja bubuhane saniskara
berwibawa dijumpai dalam gendhing srepeg. Angger nungkul anglakoni wajibira.
Suasana megah, mewah, meriah terbangun.
Suara waranggana yang merdu berselaras Arti yang dikandung dalam wangsalan
dengan instrumen gamelan. Diksi wangsalan tersebut meliputi tata krama mengabdi pada
makin menggugah nilai kepahlawanan. Daya negara. Keutamaan seorang abdi negara
pikat sajian wangsalan ini sungguh meresap yaitu turut serta menjaga keamanan dan
dalam hati. Sikap bela negara dihayati sebagai ketentraman.
ungkapan yang terpuji.
Wesi pita sekar wayah girinata
Jarwa nendra narendra yaksa Ngalengka Sun cecadhang manunggaling bangsa kita.
Mumpung tresna dadya srana njunjung
bangsa Jangkah wuri emas jingga saupama
Tanpa mundur mrawasa angkara murka.
Jarweng janma janma kang koncatan jiwa
Wong prawira mati alabuh nagara Barat madya sri maha prabu Pancala
Wong kepengin ngestu pada rajaputra.
Nata dewa praja retna pra pangarsa
nggegurua marang janma kang utama Magut pala rawining kang ringgit purwa
Kang pinethik lakone Jaka Pramana.
Makna wangsalan di atas terkait dengan
pengabdian kepada bangsa dan negara. Bekal Kawi jiwa baladan kang tembung jawa
pengabdian tersebut berupa keutamaan. Abdi Atmajendra ing Pegelen prajanira.
negara perlu ilmu pengetahuan yang memadai.
Wangsalan di atas mengajarkan ilmu
Jarwa mudha mudhane sang prabu Kresna pengetahuan. Sejarah masa silam harus
mumpung anom ngudia srananing praja. dipelajari. Di sana banyak ditemukan suri
teladan yang baik.
Tawas pita darpa driya wisnu garwa
Murweng gita karsa dalem sri narendra. Trahing nata nata kang dalem ing pura
Den rumeksa mring gusti kang mengku praja.
Wangsalan Waranggana Wayang dalam Kajian Sastra Karawitan (Purwadi) 186

Daging palwa palgawa Anjani putra Mamet tirta tirta jawah jro katiga
Labuhana siti wutahing ludira. Suka lila lebur luluh labuh praja.

Jarweng janma janma kang koncatan jiwa Wangsalan tersebut memberi ajaran
Wong prawira mati ngungkebi nagara. tentang cara mengelola pemerintahan. Pentas
pedalangan kerap menampilkan heroisme
Jarwa seta seta brit kang suka seta seorang senapati. Kebijaksanaan Prabu Kresna
Ngudi tama srana sih tresna mring bangsa. bisa dijadikan contoh bagi sekalian abdi
negara.
Dana lila lilane wong tilar wisma
Budi darma ambeging Narendra tama. Suasana Guyub Rukun
Harmoni sosial diutamakan dalam
Jasa para leluhur diungkapkan dalam masyarakat Jawa. Usaha untuk mewujudkan
wangsalan di atas. Kewajiban generasi suasana guyub rukun diwujudkan dengan kerja
sekarang untuk melanjutkan gagasan agung. bakti, gugur gunung, gotong royong, sambatan,
Para raja Jawa memberi keteladanan. rewang, bantu-binantu, buwuh, jagong,
sarja, tilik, anjangsana. Kegiatan umum ini
Bibis tasik taksaka kang mawa pada sudah menjadi tradisi yang mengarah pada
Haywa mundur kepengkok ing pancabaya. keselarasan.
Ada ungkapan bersatu kita teguh, bercerai
Welut wisa sawung asli liyan praja kita runtuh. Ungkapan yang menghargai
Ywa ngresula dadya bantening nagara. rasa persatuan itu banyak dijumpai dalam
wangsalan. Adegan pewayangan yang cocok
Mrecon gora penyu biru ing sarira untuk menuangkan gagasan kerukunan ini
Nora longka labuh bangsa toh jiwa. diselipkan dalam gendhing ladrang dan
ketawang. Misalnya gendhing ketawang
Sifat prajurit utama rela berkorban. Jiwa Subakastawa laras slendro pathet sanga
patriotik dalam wangsalan tersebut menjadi digunakan untuk menyelipkan kata-kata
sumber inspirasi. Perwira sejati selalu siap kerukunan.
demi ibu pertiwi. Musium Radyapustaka memiliki koleksi
tentang kesenian Jawa (Rustopo, 2008 : 128).
Jarwa nendra narendra yaksa Ngalengka Gendhing ketawang sesuai dengan sikap
Rukun tresna dadya srana njunjung bangsa. lembut, pelan, penuh rasa hormat, tenang.
Adegan pewayangan semakin tampak karakter.
Kawi sekar sekar pepujan Sri Kresna Apalagi adegan pertapan Saptaharga, maka
Trah kusuma ngudi wrih jayaning praja. gendhing ketawang Subakastawa mengajak
para penonton untuk melakukan refleksi dan
Pandam wisma golok lit gamaning kenya kontemplasi. Waranggana, wiyaga dan dalang
Mbiyantuwa mrih tata tentreming praja. bekerja sama dengan kolektif.

Palu gongsa gongsa kenong munya sora Asung jarwa pangundanging kadang wreda
Labuh praja nora ilang sajegira. Mamrih suka sagung kang para miyarsa

Kala reta satriya ngungkuli jaya Trahing nata, garwa risang Dananjaya
Sun bang ebang amisesa jroning pura. Den prayitna, sabarang aywa sembrana.

Yaksa dewa, dewa dewi lir denawa Jarwa purwa tunggal basaning baskara
Kala mudha, bangkit ambengkas durgama. Amiwiti sendhon sindhening pradangga
187 , Vol. 16, No. 2, Oktober 2018: 184 - 190

Kawis pita kang lara kentaring toya Kawis pita kang obah ing kali aya
Den sumarah marang mring ywang sukma Aja wengsu arane Hyang Sukma.

Jarwa surya surya tengahing ancala Witing klapa kalapa kang masih muda
Srenging karsa mung nedya nyumurupana. Salugune wong mardi pikir raharja.

Taji wreksa wreksa pamupuhing wastra Sembah kalbu yen lumintu dadi laku
Pari peksa sesendhon nyindheni gangsa Manggih hayu ayem tentrem kang tinemu.

Asung jiwa dewa ndharat kekasihnya Maksud wangsalan tersebut untuk


Ywa sulaya sahiyeg sayuking karya. mencapai ketentraman umum. Masing-masing
warga bangsa perlu menjunjung tinggi nilai
Wangsalan di atas mengandung makna etika.
tentang kekaryaan. Masyarakat hidup rukun
ketika memiliki produksi yang berlimpah Wisma sanggan sanggan raga lumaksita
ruah. Sejak dini anak dilatih dan dididik untuk Jroning suka kudu eling lan waspada.
berkarya secara kolektif.
Resmi krama satriya Girikastuba
Siwi kresna kresna parabe kang wrangka Tingkah laku tetepa sinudarsana.
Kang sembada ambudi amrih utama.
Perang cipta manembah wanci rahina
Roning tanggung bebasan tanpa maleca Rumeksoa mring luhuring asmanira.
Antepana budi temen anarima.
Wogan tirta tirta wijil ngantariksa
Roning tanggung bebaan tanpa maleca Betahana lamun dhumawahing papa.
Antepane budi temen anarima
Tirta maya supaya anyar kinarya
Kapal buntal maruta saliring wanda Nenging driya tan anggalih amung sira.
Sangek langka yen darbe pambenging cidra
Wohing aren pangucape janma nendra
Waseng praja warastra mungging sanjata Dipun eling, sabar nir ing dur angkara.
Aja angkuh yen siniyan ing bendara.
Wohing aren, putra resi sukapanca
Sopan santun dan tata krama diajarkan Ngelingana, budi luhur lan utama
dalam wangsalan tersebut. Kerukunan
masyarakat diwujudkan dengan sikap saling Wohing aren, raja dewa ing pratala
menghormati. Semua itu untuk menjaga Ngelingana, jer basuki mawa beya
suasana guyub rukun.
Balung janur, janur ingisenan boga
Kang kawarna sesembahaning jawata Widodoa, lepat saking sambikala.
Ganti iku sayektine trah bathara.
Tapas aren, aren Arab wijilire
Sekar pisang pisang sesajine karya Tindak tanduk, nora tinggal tata krama
Patut lamun linulutan mring sasama.
Bibis tasik tasik manda winor tirta
Sekar dhadhap dhadhap kang asung usada Maju mundur tangeh marem kang pinanggya.
Tulungana dimen asri ing wardaya.
Wangsalan Waranggana Wayang dalam Kajian Sastra Karawitan (Purwadi) 188

Cipta arda ardaning tyas mring sasama Barat sirat pasewakan jro nayaka
Tyas susila nor roga ambeg jatmika. Wus kawusa ing driya mung nganti sira.

Dengan mengkaji wangsalan di atas akan Lireng muka tinulada winursita


diperoleh pelajaran bahwa sopan santun bisa Sun pepinta lejare marang wong priya.
menjaga harmoni sosial. Dalam pewayangan
unggah ungguh sangat diperhatikan. Hati yang Jarwa sarpa raja putra ing Mandura
bersih, rela, jujur menumbuhkan kepercayaan. Kang ginita kang priya anandhang brangta.

Romantika Percintaan Anak muda bisa dilanda asmara. Tertarik


Manusia diberi anugerah oleh Tuhan pada lawan jenis seiring dengan usia pubertas.
berupa rasa cinta. Hubungan manusiawi ini Hanya saja dalam wangsalan itu dijelaskan
berlaku sepanjang sejarah. Para ahli sastra dengan penuh perlambang.
menangkap peluang kreativitas ini dengan
menuangkan romantika percintaan. Metafora Jarwa roga pelabuhan nusa Jawa
dan gaya estetika sangat kaya dalam wangsalan Lawan rara Kemunyar putri Jepara.
waranggana wayang purwa.
Ungkapan estetis romantika percintaan Kayu rengka jalak geng pilis pita
menggunakan kata-kata tresna, asmara, Jalarane saking menco weh wiyoga.
gandrung dan welas asih. Paribasan, bebasan,
saloka, parikan juga kerap mengungkapkan Trah ngawirya werdining kang pulas carma
perasaan cinta, namun untuk wangsalan Raden Jaka Pramana ingkang winarna.
disajikan sangat halus. Kata-katanya
tersembunyi terpilih, penuh cipta sasmita, Ngular dustha sakpada lit taleng kisma
perlambang, tanda dan harus pelan-pelan dalam Ingkang kena sambang tuturing kukila.
memberi makna.
Nilai wangsalan cocok untuk mengiringi Perak tulya naga putra Widayaka
tradisi ritual Jawa (Suyami, 2017 : 146). Temah linglung kalenglengan lara brangta.
Kemampuan pengarang dalam menyusun
wangsalan dipengaruhi oleh pengetahuan, Saji siwa arane basa nawala
ilmu, pengalaman dan pergaulan. Pekerjaan Nadyan lamong nyalemong tanpa ukara.
pengarang turut serta menentukan diksi dan
penyusunan kalimat wangsalan. Terlebih-lebih Robe garwa dhustha weri jaladara
dengan aspek asmara, malah memerlukan Kaya ngapa kang gawe lara wiyoga.
penghayatan yang lebih mendalam.
Rasa asmara yang bersemayam dalam
Ujung jari balung randhaning kalapa hati tidak dapat dihindari. Wangsalan tersebut
Winengkua sayekti dadya husada dengan jenaka, sopan, halus melukiskan
suasana hati yang baru kasmaran.
Teja tirta atmaja nata Rahwana
Kekuwunging karya rujiting wardaya Tanugangga narmada nir tirtanira
Mendah baya ing benjang yen kasat mata.
Rubing garwa dhustha wasi jaladara
Kaya ngapa agawe lara wiyoga. Ken ing Daha kukila kulem sabawa
Kiraningsun dasih tan datan saronta.
Suteng nendra prajane Sri Bomantara
Sun watara lamun sira darbe tresna. Glagah pita pandaya mardi sarkara
Ingsun pondhong kusuma mring pagulingan.
189 , Vol. 16, No. 2, Oktober 2018: 184 - 190

Manisrengga satriya ing Lesan Pura Seseorang membaca makna wangsalan


Setyanana yen laliya marang sira. di atas, akan sadar arti penting keberhasilan.
Semua cita-cita butuh perjuangan. Usaha
Lalu mangsa panusuling magut yuda yang sungguh-sungguh mengantarkan sukses
Yen kasepa bantoni lara asmara. gemilang.

Sandi setya rangkeping tuhu wicara Kolik pria priyagung Anjani putra
Boten lamis dasihe den yektenana. Tuhu eman wong anom wedi kangelan.

Wangsalan di atas mengutamakan tanggung Tampang jala jala rowa pamot mina
jawab dalam olah asmara. Tidak boleh bermain- Temah nistha yen nekat nora sembada.
main dalam percintaan. Luka hati bisa sangat
mendalam oleh salah kelola cinta. Orang Pisang ganda mulwa rengka rinumpaka
hendaknya hormat pada percintaan. Den grahita aywa anggung kasangsaya.

Dorongan Kerja Keras Rambah karsa teteping kang patembaya


Ungkapan hemat pangkal kaya, rajin Anggemana leluhur kang wus suwarga.
pangkal pandai hendaknya dihayati. Kerja
keras merupakan usaha untuk mewujudkan Banyak contoh orang sukses yang
kesejahteraan lahir batin. Produktivitas, didahului kerja keras. Berakit-rakit ke hulu,
kreativitas dan kualitas sebuah masyarakat lantas berenang-renang ke tepian. Maksudnya
ditentukan oleh etos kerja. bersakit-sakit dahulu, bersenang-senang
Lagu lancaran dalam wayang purwa kemudian. Peribahasa itu sebagai renungan.
yang berisi dengan keuletan, ketekunan,
kerajinan kerap berkumandang. Waranggana Wukir jaja jejuluking putra nata
melantunkan gendhing tropong bang memuat Nora suwe Pangeran paring nugraha.
anjuran untuk bekerja keras. Liriknya penuh
semangat, bergairah dan optimis. Bermula Bantu karya karya raga kang sarira
dari irama rangkap yang pelan sayup-sayup Rewangana lara lapa sawetara.
terdengar cukup nikmat, indah dan penuh sesak
yang gagah dan bergairah. Jarweng kenya kenya kuciwa ing karna
Kesenian rakyat memang banyak Wani lara winalesing suka wirya.
mengangkat kisah kepahlawanan yang dapat
digunakan sebagai suri teladan (Sumaryadi, Windon kesma cirine dapur curiga
2018 : 184). Dorongan untuk tetap berkarya Nadyan boten sinarwaya sapunika.
termasuk kegiatan mulia. Setiap warga
yang bersedia berkarya tentu membuahkan Kendhang alit, alite wara Sembadra
peradaban cemerlang. Negara dapat berdiri Mumpung mudha, den taberi lara lapa.
kokoh karena memiliki kemandirian.
Witing klapa jawata ing ngarsapada
Janur gunung nengga dhawuhe sang nata Salugune wong mudha gelem rekasa.
Aja leren yen nyatane durung lebda.
Masyarakat Jawa memiliki aktivitas yang
Kawi dewa dewane wulan purnama bersifat simbolik (Timbul Haryono, 2004 :
Anjenthara lebda pasanging grahita. 69). Banyak pelajaran yang diperoleh dari
wangsalan di atas. Usaha maksimal dengan
Roning kamal putra resi Kumbayana dorongan kerja keras cocok dalam era kapan
Mumpung anom ngudia kawruh utama. saja. Bangsa yang memiliki etos kerja tinggi
Wangsalan Waranggana Wayang dalam Kajian Sastra Karawitan (Purwadi) 190

memperoleh apresiasi dan kehormatan. Mereka DAFTAR PUSTAKA


akan hidup bahagia sejahtera. Hersapandi, 1999. Wayang Wong Sriwedari.
Dari Seni Istana Menjadi Seni Komersial.
KESIMPULAN Yogyakarta: Yayasan Untuk Indonesia.
Pementasan wayang purwa sebaiknya Rustopo, 2008. Jawa Sejati. Yogyakarta:
memenuhi unsur tuntunan, tontonan dan Ombak.
tatanan. Pakem pedalangan disusun oleh Sumaryadi, 2018. Nilai Estetika dalam Lakon
pujangga Jawa dengan penuh kebijaksanaan Ketoprak. Yogyakarta: New Transmedia.
hidup. Iringan wayang disajikan merupakan Sujarno, dkk. 2016. Wayang Orang Ngesti
bentuk kristalisasi dan refleksi estetis. Pandowo (2001-2015). Kajian tentang
Lagu-lagu iringan wayang yang berupa Manajemen Seni Pertunjukan. Yogyakarta:
wangsalan itu cukup rumit. Penyusunan kalimat Kementrian Pendidikan dan Kebudayaan.
wangsalan membutuhkan renungan yang lama. Suyami, 2017. Nilai Kearifan dalam Tradisi
Pengalaman, pengetahuan, pergaulan seseorang Ritual Jawa. Kajian Naskah Kuna Serat
menambah bobot isi wangsalan. Ajaran luhur Cariyos Dewi Sri dan Serat Mumule.
dibungkus dengan kata simbolik dan kalimat Yogyakarta: Dinas Kebudayaan Kabupaten
yang penuh keindahan. Sleman.
Pelajaran utama pentas pewayangan dapat Timbul Haryono, 2004. Teknologi Perunggu
digunakan sebagai panduan dalam hidup dalam Lintasan Kebudayaan Kuno.
berbangsa, bernegara dan bermasyarakat. Yogyakarta: Pustaka Raja.
Sedapat-dapatnya pelaku pedalangan mau
menelusuri teks-teks klasik yang memuat seluk
beluk wangsalan. Seni pakeliran pada masa
depan akan semakin berbobot.

Anda mungkin juga menyukai