BAB 1 TURUNAN (DIFFERENSIAL) New
BAB 1 TURUNAN (DIFFERENSIAL) New
TURUNAN (DIFFERENSIAL)
Definisi :
Turunan fungsi f adalah fungsi lain f ' ( dibaca “ f aksen “ )
Yang nilainya pada sembarang bilangan c adalah
� �+� −� �
�' � = ���
�→� �
Asalkan limit ini ada.
Jika limit ini memang ada, maka dikatakan bahwa f terdifferensialkan (terturunkan)
di C. Pencarian turunan disebut pendifferensialan bagian kalkulus yang berhubungan
dengan turunan disebut kalkulus differensial.
1
Contoh :
1. Andaikan f(x) = 13x − 6 , cari f ' (4)
Penyelesaian :
� 4+ℎ −� 4
�' 4 = lim
ℎ→0 ℎ
13 4 + ℎ − 6 − [13.4 − 6]
�'(4) = lim
ℎ→0 ℎ
13ℎ
= lim
ℎ→0 ℎ
= lim 13 = 13
ℎ→0
∴ f ' (4) = 13
2
�'(�) = 3�2 +3�ℎ + ℎ2 + 7
= 3�2 + 7
1
3. Jika � � = � , cari f '(x)
Penyelesaian :
� �+ℎ −� �
�'(�) = lim
ℎ→0 ℎ
1 1
�+ℎ
− �
= lim
ℎ→0 ℎ
� − (� + ℎ) 1
= lim
ℎ→0 � + ℎ (�) ℎ
−1
= lim
ℎ→0 � + ℎ (�)
−1
=
�2
−�
∴ �' � =
��
−1
Jadi f ' adalah fungsi yang diberikan oleh �'(�) = �2
. �aerah asalnya adalah semua
3
�+ℎ− � �+ℎ+ �
�'(�) = lim
ℎ→0 ℎ �+ℎ+ �
�+ℎ−�
= lim
ℎ→0 ℎ �+ℎ+ �
ℎ
= lim
ℎ→0 ℎ �+ℎ+ �
1
= lim
ℎ→0 �+ℎ+ �
1 1
= =
�+ � 2 �
�
∴ �' � =
� �
� � −� �
� � −�(�)
f'(c)=lim
�'(�) = ���
�−� �→��−� � − �
4
Artinya kita boleh menuliskan :
� � −� �
�'(�) = lim
�→� �−�
� � −� �
= lim
�→� �−�
5. Gunakan hasil dalam kotak di atas untuk mencari g'(c), jika g(x)
Penyelesaian :
� � −� �
�'(�) = lim
ℎ→0 �−�
2 2
−
�+3 �+3
= lim
ℎ→0 �−�
2(� + 3) − 2(� + 3) 1
= lim
ℎ→0 � + 3 (� + 3) �−�
2� + 6 − 2� − 6 1
= lim
ℎ→0 � + 3 (� + 3) � − �
−2 (� − �) 1
= lim
ℎ→0 � + 3 (� + 3) � − �
−2
= lim
ℎ→0 � + 3 (� + 3)
−2
=
�+3 �+3
−2
=
(� + 3)2
−�
∴ �' � =
(� + �)�
5
1.2. Aturan Pencarian Turunan
Proses pencarian turunan suatu fungsi langsung dari definisi turunan, yakni dengan
menyusun hasil bagi selisih .
� � + � − �(�)
�
Bukti :
� �+ℎ −� � �−�
�' � = lim = ��� = lim 0 = 0
ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ ℎ→0
TEOREMA B
(Aturan Fungsi Identitas), jika f(x) = x, maka f '(x) = 1→ D(x) = 1
Bukti :
� �+ℎ −� � �+ℎ−� ℎ
�' � = lim = ��� = lim =1
ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ
TEOREMA C
(Aturan Pangkat), jika f(x) = �� �engan bilangan-bilangan bulat positif
maka f '(x) = ���−1 → D (�� ) = ���−1
6
Memangkatkan suatu Binomial
(� + �)2 = �2 +2�� + �2
(� + �)3 = �3 +3�2 � + 3��2 +�3
(� + �)4 = �4 + 4�3 � + 4�2 �2 +4��3 + �4
�(�−1)
(� + �)� = �� +� ��−1 � + 2
��−2 �2 + … + ����−1 + ��
Bukti :
'
� �+ℎ −� � (� + ℎ)� − ��
� � = lim = lim
ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ
� �−1
�� + � ��−1 ℎ + ��−2 ℎ2 + … + � � ℎ�−1 + ℎ� −��
2
= lim
ℎ→0 ℎ
� �−1
ℎ � ��−1 + ��−2 ℎ + … + � � ℎ�−2 + ℎ�−1
2
= lim
ℎ→0 ℎ
= ���−1
∴ �' � = ���−�
Contoh :
D(�3) = 3�2
D(�9) = 9�8
D(�100) = 100�99
D adalah sebuah operator linear.
TEOREMA D
(Aturan Kelipatan Konstanta), jika k suatu konstanta dan f suatu fungsi yang
terdiferensial, maka (k f)' (x) = k. f (x) → � [ �. f(� ) ] = k D f(x)
7
Bukti :
Andaikan f(x) = k . f(x), maka
� �+ℎ −� � � . � � + ℎ − �. �(�)
�'(�) = lim = lim
ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ
� � + ℎ − �(�)
= lim �
ℎ→0 ℎ
� �+ℎ −� �
= � lim
ℎ→0 ℎ
= � . �' �
Contoh:
1. � −7�3 ) =− 7 �(�3 =− 7.3�2 =− 21�2
4 9 4 4 36
2. � 3
� = 3 �(�9 ) = 3 9�8 ) = 3
�8 = 12�8
TEOREMA E
(Aturan jumlah), jika f dan g fungsi - fungsi yang terdiferensial
maka (f + g)' (x) = f (x) + g(x) D [ f (x) + g (x) ] = D f (x) + D g (x).
Bukti :
Andaikan f(x) = f(x) + g(x) maka:
� � + ℎ + � � + ℎ − [� � + � � ]
�'(�) = lim
ℎ→0 ℎ
� � + ℎ − �(�) � � + ℎ − �(�)
= lim + lim
ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ
= �' � + �' �
TEOREMA F
8
(Aturan Selisih), jika f dan g fungsi-fungsi yang terdiferensialkan ,
Bukti:
�[� � − � � ] = � [ � � +− 1 � � ]
= � � � + � −1 � �
= � � � + −1 � � �
=� � � − � � �
Contoh:
1. Cari turunan dari 5�2 + 7� – 6 ��� 4�6 − 3�5 − 10�2 + 5� + 16
Penyelesaian:
D (5�2 + 7� − 6) = � (5�2 ) + � (7�) − �(6)
= 5 D (�2) + 7�(�) − �(6)
= 5.2 x + 7.1 − 0
= 10 � + 7
∴ D (5�2 + 7� − 6) = 10 � + 7
9
(Aturan hasil kali), Andaikan f dan g fungsi-fungsi yang dapat dideferensialkan
maka (f . g)' (x) = f (x) g' (x) + g (x) f ' (x)
→ D [ f(x) g (x)] = f(x) D g (x) + g (x) D f (x)
Bukti :
Andaikan f (x) = f (x) g (x), maka
� �+ℎ −� �
�'(�) = lim
ℎ→0 ℎ
� � + ℎ � � + ℎ − � � �(�)
= lim
ℎ→0 ℎ
� �+ℎ � �+ℎ −� �+ℎ � � +� �+ℎ � � −� � � �
= lim
ℎ→0 ℎ
� �+ℎ −� � [� �+ℎ −� � ]
= lim � � + ℎ +� �
ℎ→0 ℎ ℎ
� �+ℎ −� � � �+ℎ −� �
= lim � � + ℎ lim � � lim
ℎ→0 ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ
= � � �' � + �(�) �' �
Dimana lim � � + ℎ = �(�)
ℎ→0
Contoh :
2. Cari turunan )
Penyelesaian :
D [ 3�2 − 5 2�4 − � ] = 3�2 − 5 � 2�4 − � + 2�4 − � � 3�2 − 5
= 3�2 − 5 2 . 4 �3 − 1 + 2�4 − � 3. 2� − 0
= 3�2 − 5 8�3 − 1 + 2�4 − � 6�
TEOREMA H
(Aturan hasil bagi), Andaikan f dan g fungsi - fungsi yang dapat didifferensialkan
dengan g(x) ≠ 0 maka
10
� �' � � � − � � �' �
' � =
� �2 (�)
f( �) � � �� � −� � �� �
� =
g( �) �2 (�)
Bukti :
�(�)
Andaikan f(x) = �(�)
maka,
� �+ℎ −� �
f'(�) = lim
ℎ→0 ℎ
f(x+h) �(�)
−
�(�+ℎ) �(�)
= lim
ℎ→0 ℎ
f x + h g x − f x g(x + h) 1
= lim
ℎ→0 � � + ℎ �(�) ℎ
� �+ℎ � � −� � � �+ℎ 1
= lim
ℎ→0 ℎ � �+ℎ � �
� � � �+ℎ −� � � � +� � � � − � � � �+ℎ 1
= lim
ℎ→0 �+ℎ � � � �(� + ℎ)
� �+ℎ � � + ℎ − �(�) 1
= lim � � − � �
ℎ→0 ℎ ℎ � � �(� + ℎ)
1
= � � � � − � � �(�)
� � �(�)
� � � � − � � �(�)
=
�2 ℎ
Contoh :
3� − 5
3. Cari turunan dari �2 + 7
Penyelesaian :
3� − 5 �2 + 7 � 3� − 5 − 3� − 5 � �2 + 7
D =
�2 + 7 �2 + 7 2
�2 + 7 3 − 3� − 5 2�
= 2 2
� +7
11
3� − 5 3�2 + 21 − 6�2 + 10�
D =
�2 + 7 �2 + 7 2
− 3�2 + 10� + 21
=
�2 + 7 2
2 3
4. Cari Dy jika y = �4
+
�
Penyelesaian :
2 3
�� = D + 4
� +1 �
2 3
=D 4 + D
� +1 �
(�4 + 1) � 2 − 2 �(�4 + 1) � � 3 − 3 �(�)
= +
(�4 + 1)2 �2
(�4 + 1) 0 − 2 (4�3 ) � 0 − 3 (1)
= +
(�4 + 1)2 �2
0 − 8�3 0−3
= +
(�4 + 1)2 �2
−8�3 3
= −
4
� +1 2 �2
−��� �
∴ �� = � − ��
�� +�
5. Buktikan bahwa aturan pangkat berlaku untuk pangkat bulat negatif yaitu
�( �−� ) = −��−�−1
12
Penyelesaian :
−�
1 �� � 1 − 1 �(�� )
� � =� � =
� (�� )2
−�
1 �� 0 − 1 (���−1 )
� � =� � =
� �2�
−� ��−1
=
�2�
=− � ��−1 �−2�
=− � ��−1−2�
= − � �−�−1
�
∴ � �−� = � ��
= − � �−�−�
3
6. � = � (3�−1 )
�
= 3 � (�−1 )
= 3 −1 �−1−1
=− 3 �−2
−3
=
�2
� −�
∴� = �
� �
Rumus-Rumus Turunan
TEOREMA A
f(x) = sin x dan g(x)
13
Contoh :
1. Cari � (3 sin� − 2cos�)
Penyelesaian :
2. Cari D (tan x)
Penyelesaian :
sin �
� tan � = �
cos �
cos � � sin � − sin � � cos �
=
cos � 2
cos � cos � − sin �( − sin �)
=
���2�
1
= = ���2 �
���2 �
∴ � ��� � = ���� �
14
(Aturan Rantai ) , Andaikan y = f(u) dan u = g(x) menentukan fungsi komposisi
y = f [g(x)] = (fog ) (x) jika g terdiferensial di x dan f terdiferensialkan di u = g(x),
maka fog terdiferensialkan di x dan (fog ) (x) = f ' [g(x)] g'(x)
yaitu ,
Dxy = �� �. �� �
Contoh :
1 . Jika � = 2�2 − 4� + 1 60
, cari Dxy
Penyelesaian :
� = �60 → � = 2�2 − 4� + 1 → �� � = � �60 = 60�59
Dxy = �� �. �� � �� � = �� 2�2 − 4� + 1
= 60�59 4� − 4 = 4� − 4
= 60 2�2 − 4� + 1 59
4� − 4
∴ �� � = �� ��� − �� + � ��
�� − �
1
2. Jika � = 3 , cari Dxy
2�6 −7
Penyelesaian :
1
�= 3
= �−3 → � = 2�5 − 7
�
�� � = �� �. �� �
= −3�−4 10�4
−3
= −3 2�5 − 7 10�4
−3
= −30�4 2�5 − 7
15
−30�4
= 3
2�5 − 7
−����
∴ �� � = �
��� − �
13
�3 −2�+1
4. Cari Dt �4 + 3
Penyelesaian :
13
�3 − 2� + 1
�=� →�=
�4 + 3
�� � = �� �. �� �
�4 + 3 � �3 − 2� + 1 − �3 − 2� + 1 � �4 + 3
= 13�12
�4 + 3 2
12
�3 − 2� + 1 �4 + 3 3�2 − 2 − �3 − 2� + 1 4�3
= 13
�4 + 3 �4 + 3 2
��
�� −��+� �� +� ��� −� − �� −��+� ���
∴ Dty = �� �� + � �
�� +�
16
Andaikan y = f(u) dan u = g(x)
�� �� ��
= .
�� �� ��
��
5. Cari ��
, jika y = (x3−2x)12
Penyelesaian :
��
� = �3 − 2� → = 3�2 − 2�
��
��
� = �12 →
= 12�11 = 12(�3 − 2�)11
��
�� �� ��
= .
�� �� ��
��
��
= 12 (�3 − 2�)11 (3�2 − 2�)
��
∴
��
= �� (�� − ��)�� (��� − ��)
��
6. Cari ��
, jika y = cos3(x2+1)
Penyelesaian:
��
� = �3 → = 3�2 = 3 ���2 (�2 + 1)
��
��
� = cos � → =− sin � =− sin (�2 + 1)
��
��
� = → (�2 + 1) → = 2�
��
�� �� �� ��
= . .
�� �� �� ��
= 3 ���2 �2 + 1 . ( − sin (�2 + 1) ). 2�
��
��
= − 6� ���2 �2 + 1 . sin (�2 + 1) )
17
��
∴ ��
=− �� ���� �� + � . ��� (�� + �) )
18
Maka :
f ' (x) = 6�2 −8x +7
f ''(x) = 12x – 8
f ''' (x ) = 12
f''''(x) = 0
Karena turunan dari fungsi nol adalah nol, maka semua turunan tingkat yg lebih
tinggi akan nol.
��
Turunan pertama dari y = f(x) adalah f '(x), Dxy , ��
, masing-masing disebut
� �� �� �
��
= ���
��
19
Turunan Notasi Notasi Notasi Notasi
f y D Leibniz
Pertama f '(x) y' Dx y ��
��
Kedua f ''(x) y'' D�2 � �2 �
��2
Ketiga f '''x) y''' D�3 � �3 �
��3
Keempat f''''(x) y'''' D�4 � �4 �
��4
Kelima f'''''(x) y''''' D�5 � �5 �
��5
Keenam f'''''(x) y'''''' D�6 � �6 �
⋮ ��6
Contoh:
�3� �4 � �12 �
1. Jika y = sin 2x, cari ��3
,
��4
, ��� ��12
Penyelesaian:
�� �5 �
= 2 cos 2� = 25 cos 2�
�� ��5
�2 �
=− 22 sin 2� ⋮
��2
�3 � 3
�12 � 12
3 = −2 cos 2� 12 = 2 ���2�
�� ��
�4 � 4
4 = 2 ���2 �
��
20
1.6. Rangkuman
Definisi :
Turunan fungsi f adalah fungsi lain f ' ( dibaca “ f aksen “ )
Yang nilainya pada sembarang bilangan c adalah
� �+� −� �
�' � = ���
�→� �
Asalkan limit ini ada.
Jika limit ini memang ada, maka dikatakan bahwa f terdifferensialkan (terturunkan)
di C. Pencarian turunan disebut pendiferensialan ; bagian kalkulus yang berhubungan
dengan turunan disebut kalkulus differensial.
21
� � −� �
� � −�(�)
f'(c)=lim
�'(�) = ��� �−�
�−� �→� �−�
� � −� �
�'(�) = lim
�→� �−�
� � −� �
= lim
�→� �−�
� � + � − �(�)
�
Bukti :
� �+ℎ −� � �−�
�' � = lim = ��� = lim 0 = 0
ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ ℎ→0
TEOREMA B
(Aturan Fungsi Identitas), jika f(x) = x, maka f '(x) = 1
22
→ D(x) = 1
Bukti :
� �+ℎ −� � �+ℎ−� ℎ
�' � = lim = ��� = lim =1
ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ
TEOREMA C
(Aturan Pangkat), jika f(x) = �� �engan bilangan-bilangan bulat positif
maka f '(x) = ���−1 → D (�� ) = ���−1
Bukti :
'
� �+ℎ −� � (� + ℎ)� − ��
� � = lim = lim
ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ
� �−1
�� + � ��−1 ℎ + ��−2 ℎ2 + … + � � ℎ�−1 + ℎ� −��
2
= lim
ℎ→0 ℎ
� �−1
ℎ � ��−1 + ��−2 ℎ + … + � � ℎ�−2 + ℎ�−1
2
= lim
ℎ→0 ℎ
= ���−1
∴ �' � = ���−�
TEOREMA D
(Aturan Kelipatan Konstanta), jika k suatu konstanta dan f suatu fungsi yang
terdiferensial, maka (k f)' (x) = k. f (x) → � [ �. f(� ) ] = k D f(x)
23
Bukti :
Andaikan f(x) = k . f(x), maka
� �+ℎ −� � � . � � + ℎ − �. �(�)
�'(�) = lim = lim
ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ
� � + ℎ − �(�)
�'(�) = lim �
ℎ→0 ℎ
� �+ℎ −� �
= � lim
ℎ→0 ℎ
= � . �' �
TEOREMA E
(Aturan jumlah), jika f dan g fungsi - fungsi yang terdiferensial
maka (f + g)' (x) = f(x) + g(x) D [ f(x) + g(x) ] = D f(x) + D g(x).
Bukti :
Andaikan f(x) = f(x) + g(x) maka:
� � + ℎ + � � + ℎ − [� � + � � ]
�'(�) = lim
ℎ→0 ℎ
� � + ℎ − �(�) � � + ℎ − �(�)
= lim + lim
ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ
= �' � + �' �
TEOREMA F
(Aturan Selisih), jika f dan g fungsi-fungsi yang terdiferensialkan ,
maka (f − g)' (x) = f '(x) − � (x) = D f(x) −D g(x)
Bukti:
�[� � − � � ] = � [ � � +− 1 � � ]
= � � � + � −1 � �
= � � � + −1 � � �
24
=� � � − � � �
Bukti :
Andaikan f (x) = f (x) g (x), maka
� �+ℎ −� �
�'(�) = lim
ℎ→0 ℎ
� � + ℎ � � + ℎ − � � �(�)
= lim
ℎ→0 ℎ
� �+ℎ � �+ℎ −� �+ℎ � � +� �+ℎ � � −� � � �
�'(�) = lim
ℎ→0 ℎ
� �+ℎ −� � [� �+ℎ −� � ]
= lim � � + ℎ +� �
ℎ→0 ℎ ℎ
� �+ℎ −� � � �+ℎ −� �
= lim � � + ℎ lim � � lim
ℎ→0 ℎ→0 ℎ ℎ→0 ℎ
= � � �' � + �(�) �' �
Dimana = lim � � + ℎ = �(�)
ℎ→0
TEOREMA H
(Aturan hasil bagi), Andaikan f dan g fungsi - fungsi yang dapat didifferensialkan
dengan g(x) ≠ 0 maka
� � � − �' � � � − � � �' �
' � =
� �2 (�)
25
f( �) � � �� � −� � �� �
� =
g( �) �2 (�)
Bukti :
�(�)
Andaikan f(x) = �(�)
maka,
� �+ℎ −� �
�'(�) = lim
ℎ→0 ℎ
f(x+h) �(�)
−
�(�+ℎ) �(�)
= lim
ℎ→0 ℎ
f x + h g x − f x g(x + h) 1
= lim
ℎ→0 � � + ℎ �(�) ℎ
� �+ℎ � � −� � � �+ℎ 1
= lim
ℎ→0 ℎ � �+ℎ � �
� � � �+ℎ −� � � � +� � � � − � � � �+ℎ 1
= lim
ℎ→0 �+ℎ � � � �(� + ℎ)
� �+ℎ � � + ℎ − �(�) 1
= lim � � − � �
ℎ→0 ℎ ℎ � � �(� + ℎ)
1
�'(�) = � � � � − � � �(�)
� � �(�)
� � � � − � � �(�)
=
�2 ℎ
Rumus-Rumus Turunan
TEOREMA A
f(x) = sin x dan g(x)
26
TEORAMA A
(Aturan Rantai), Andaikan y = f(u) dan u = g(x) menentukan fungsi komposisi
y = f [g(x)] = (fog ) (x) jika g terdiferensial di x dan f terdiferensialkan di u = g(x),
maka fog terdiferensialkan di x dan (fog ) (x) = f ' [g(x)] g'(x)
yaitu,
Dxy = �� �. �� �
�� �� ��
= .
�� �� ��
27
��
Turunan pertama dari y = f(x) adalah f '(x), Dxy , ��
, masing-masing disebut
� �� �� �
��
= ���
��
A. Pengertian Turunan
28
Soal 1−4 gunakan definisi
� �+ℎ −� �
�'(�) = lim
ℎ→0 ℎ
untuk mencari turunan
1. f ' (3) , Jika f(x) = �2 −x
2. f ' (-2) , Jika f(x) = �3
3. f ' (-1), Jika f(x) = �3 + 2�2
3
4. f ' (-4), Jika f(x) = �+1
12. g(x) = 3�
3
13. H(x) = �−2
29
B. Aturan Pencarian Turunan
Cari Dy dari :
1. y = 2�3
2. y = 3�4
3. y = 4�−2
−2
4. y = �4
5. y = − �4 + 3�2 − 6� + 1
3 1
6. y = �3
+ �4
7. y = x(�2 + 1)
8. � = 3�2 + 2� �4 − 3� + 1
2�2−1
9. � = 3�+5
�2 −2�+5
10. � = �2+2�−3
30
�2 + 1
10. y =
� sin �
D. Aturan Rantai
Cari Dxy dari:
2
1. � = 2 − 9�
2.� = (5�2 + 2� − 8) 2
3
4. y = 4 9
(3� + � − 8)
5.y = .cos (4�5 − 11�)
6. � = ���5 �
3� − 1 6
7. � =
2� + 5
3� − 1
8. � = ���
2� − 5
9. y = (3�2 + 5) 2 . (�2 − 11) 4 1
(3�2 + 2)3
10. y =
2�2 − 5
Cari turunan dari:
3�−2 2
11. Dt �+5
3
�2 −9
12. Ds �+4
13. D� (���3 � )
sin x 3
14. Dx cos 2x
31
18. Dx [x ���2 (2x)]
21. � = �3 dan u = �2 + 3x
1. y = x3+3�2 − 8
2. y = 2x5 – x4
3. y = (2x+5)4
4. y = sin(3x)
�
5. y = 2�+1
6. f(x) = 2x3 – 7
1
7. f (t) = �
→ f(t) t = t-1
1
8 . f (u) = 2�−5
32
.
33