1.1. Pendahuluan
Fluida merupakan salah satu jenis zat yang mengalir dapat berupa gas ataupun
cairan, fluida tidak bisa lepas dari kehidupan sehari-hari kita. Aliran fluida pada
pipa kenyataanya mengalami penurunan tekanan seiring dengan panjang pipa
yang dilalui fluida tersebut hal ini berkaitan dengan teori dalam mekanika fluida
yaitu viskositas. Viskositas ini menyebabkan timbulnya gaya geser yang sifatnya
menghambat energi yang hilang ini mengakibatkan penurunan tekanan aliran
fluida (Triadmodjo, 1993)
1.2. Tujuan
Adapun alat dan bahan yang digunakan dalam praktikum ini yaitu:
a. Meja hidraulik
c. Stopwatch
Kehilangan tinggi tekan terdiri atas kehilangan tinggi tekan akibat gesekan pada
pipa lurus, akibat tikungan pada pipa, akibat ekspansi tiba-tiba, akibat kontraksi
tiba-tiba, maupun akibat adanya katup. Berikut ini penjelasan singkat mengenai
rumus-rumus yang dipakai pada percobaan kali ini:
Keterangan:
( p2 - p 1 ) v 12
[ ( )]
4
D (1.2)
= 1- 1
y 2g D2
( p2 -p 1 ) v 12
[( ) ( ) ]
2 4
D1 D1
= - (1.3)
y 2g D2 D2
( p1 -p 2 ) v 22
[ ( )]
4
D2 (1.4)
= 1-
y 2g D1
( p1 - p 2 ) v 22
[ (D ) ( ) ]
D 24 2
1 (1.5)
= 1- - -1
y 2g 1
4
Cc
Keterangan:
p1 = tekanan pada titik tinjau 1
γ =ρ. g
K= h L
(2gv )
2
(1.8)
K Koreksi = h L koreksi
(2gv )
2
(1.9)
v2 (1.10)
hL =K
2g
Dimana:
hL = Kehilangan energi akibat tikungan
K = Koefisien kehilangan tinggi tekan
1.7. Perhitungan
v
Q =
t
(1.1)
Q (1.2)
v =
A
Hf = |H4-H3| (1.3)
v.D
Re = (1.4)
π
0,316
Fb =
∜ Re (1.5)
2.D.g.Hf
Fdw = (1.6)
L.V ²
Log(Hf)
(1.7)
Log(Q)
(1.8)
Hl = |H8-H7| (1.9)
[ ( )]
4
v² D1
Hl (He ≠ 0) = 1−
2g D2
(1.10)
[( ) ( ) ]
D1 2 D1 4
v²
Hl (He ≠ 0) = - (1.11)
2g D2 D2
Ht = |H6-H5|
(1.12)
Fb.L.v²
Hf =
2Dg
(1.13)
HLG = Ht-Hf
(1.14)
( Ht -Hf)
Kb = (1.15)
V²
Kl =
2g
v
2 [ (
Ht- 1-
3,14R
2L
Hf ) ] (1.16)
Keterangan:
Hn = Ketinggian air pada tabung piezometer n (mm)
t = waktu (s)
v = Kecepatan Aliran Fluida (m/s)
D = Diameter pipa piezometer (m)
A = Luas penampang pipa (m2)
L = Panjang pipa (m)
u = Viskositas air
Q = Debit (m3/s)
Re = Bilangan Reynold
Fb = Faktor gesekan Blaseus
Fdw = Faktor gesekan darcy weisbach
g = Percepatan gravitasi (9,81 m/s2)
Ht = Kehilangan tinggi tekan pada tikungan
Hf = Head Loss Mayor (m)
HL = Head Loss Minor (m)
HLG = Perubahan geometri
Kb = Koefisien kehilangan tinggi tekan
a. Kehilangan Tinggi Tekan Akibat Gesekan Pipa Abu-abu (3 & 4)
1. Menghitung Debit (Q)
V
Q=
t
0,001 m 3
Q1 =
7,4 s
= 0,00010989 m 3 /s
3
0,001 m
Q2 =
5,8 s
= 0,000153846 m 3 /s
0,001 m 3
Q3 =
5,2 s
= 0,000172414 m 3 /s
0,00010989 m 3 /s
v1 = 0,000145194
= 0,756852299m/s
m 3 /s
v2 = 0,000153846
0,000145194
= 1,059593218m/s
0,000175 m 3 /s
v3 =
0,000145194 m
= 1,187475158m/s
= 0,008 m
= 0,004 m
= 0,004 m
0,756852299 m 2 ⁄s × 0,0136 m
Re1 =
0,000899 Pa
= 11,44960096
1,059593218 m 2 /s × 0,0136 m
Re2 =
0,000899 Pa
= 16,02944134
2
1,187475158 m /s × 0,0136 m
e3 =
0,000899 Pa
= 17,96402909
0,316
Fb2 =4
√ 16,02944134
= 0,1579274
0,316
Fb3 =4
√ 17,96402909
= 0,153492141
= 0,004075392 m
= 0,001039641 m
2
2× 0,0136 m × 9,81 m/s × 0. 004 m
Fdw3 = 2
0,9144 × ( 1,187475158 )
= 0,000827776 m
7. Mencari Log Hf
Log Hf1 = Log(0,008 m)
= -2,69897 m
= -2,69897 m
= -2,69897 m
8. Mencari Log Q
Log Q1 = Log(0,00010989 m 3 /s )
= -3,959041392
Log Q2 = Log(0,000153846 m 3 /s )
= -3,812913357
Log Q3 = Log(0,000172414 m 3 /s )
= -3,76342799
= 0,000135135 m 3 /s
3
0,001 m
Q2 =
5,8 s
= 0,000172414 m 3 /s
3
0,001 m
Q3 =
5,2 s
= 0,000192308 m 3 /s
= 0,250781815m /s
3
0,000172414 m /s
v2 =
0,000538855 m
= 0,319963005 m /s
0,000192308 m 3 /s
v3 =
0,000538855 m
= 0,356881813 m /s
= 0,001 m
Hf2 = | 0,428 m – 0,427 m |
= 0,001 m
Hf3 = | 0,455 m – 0,451 m |
= 0,004 m
= 3,79380721
2
0,319963005 m /s × 0,0136 m
Re2 =
0,000899 Pa
= 4,840374716
2
0,356881813 m /s × 0,0136 m
Re3 =
0,000899 Pa
= 5,398879491
0,316
Fb2 =4
√ 4,840374716
= 0,213043033
0,316
Fb3 =4
√ 5,398879491
= 0,207305667
= 0,004075392
-3 2
8 × 2 × 0,0136 m × 26,2 × 10 × 9 ,81 m/ s
Fdw2 =
0,8499 m × (0,319963005 m /s )2
= 0,001039641
= 0,000827776
7. Mencari Log Hf
Log Hf1 = Log(0,001 m)
= -3
= -3
= -2,397940009
8. Mencari Log Q
Log Q1 = Log(0,000135135 m 3 /s )
= -3,86923172
Log Q2 = Log(0,000172414 m 3 /s )
= -3,763427994
Log Q3 = Log(0,000192308 m 3 /s )
= -3,716003344
0,001 m 3
Q2 =
5,8 s
= 0,000172414 m 3 /s
3
0,001 m
Q3 =
5,2 s
= 0,000192308 m 3 /s
2. Mencari Kecepatan (v)
0,000135135 m 3 /s
v1 =
0,000538855
= 0,250781815 m 2 /s
3
0,000172414 m /s
v2 =
0,000538855
= 0,319963005m 2 /s
0,000192308 m 3 /s
v3 =
0,000538855
= 0,356881813m 2 /s
4. Mencari HL(he≠0)
[ ( )]
2 2 4
( 0,250781815 m /s ) 0,0136
HL(he≠0)1 = 1−
2(9,81) 0,0262
= 0,003456424
[ ( )]
4
2 2 ¿ 0,0136
HL(he≠0)2 = ( 0,319963005 m /s ¿ 2(9,81) 1−
0,0262
= 0,005626451
[ ( )]
4
2 2 ¿ 0,0136
HL(he≠0)3 =( 0,356881813 m /s ¿ 2(9,81) 1−
0,0262
= 0,006999771
5. Mencari HL(he=0)
2 2
( 0,250781815 m /s )
HL(he=0)1 =
2(9,81)
[( ) ( )]
2 4
0,0136 0,0136
−3
− −3
0,0262 × 10 0,0262 × 10
= 0,016284214
2 2 ¿
HL(he=0)2 = ( 0,319963005 m /s ¿ 2(9,81)
[( ) ( )]
2 4
0,0136 0,0136
−3
− −3
0,0262 × 10 0,0262 × 10
= 0,026507835
2 2 ¿
HL(he=0)3 = ( 0,356881813 m /s ¿ 2(9,81)
[( ) ( )]
2 4
0,0136 0,0136
−3
− −3
0,0262 × 10 0,0262 × 10
= 0,032977943
= 0,000135135 m 3 /s
0,001 m 3
Q2 =
5,8 s
= 0,000172414 m 3 /s
0,001 m 3
Q3 =
5,2 s
= 0,000192308 m 3 /s
= 0,250781815 m 2 /s
0,000172414 m 3 /s
v2 =
0,000538855
= 0,319963005m 2 /s
3
0,000192308 m /s
v3 =
0,000538855
= 0,356881813m 2 /s
= 0,099 m
= 0,148 m
= 0,155 m
4. Mencari HL(he≠0)
[ ( )]
4
0,261382 0,0262
HL(he≠0)1 = 1−
2(9,81) 0,0136
= - 0,0448
[ ( )]
4
0,337422 0,0262
HL(he≠0)2 = 1−
2(9,81) 0,0136
= - 0,0741
[ ( )]
2 4
0,35688 0,0262
HL(he≠0)3 = 1−
2(9,81) 0,0136
= - 0,0829
5. Mencari HL(he=0)
[( ) (
0,0136 2 0,0136
)]
4
2 2 ¿
HL(he=0)1 = (0,250781815 m / s ¿ 2(9,81) −
0,0262 0,0262
= 0,016284214
[( ) ( )]
2 4
2 2 ¿ 0,0136 0,0136
HL(he=0)2 = (0,319963005 m /s ¿ 2(9,81) −
0,0262 0,0262
= 0,026507835
[( ) (
0,0136 2 0,0136
)]
4
2 2 ¿
HL(he=0)3 = (0,356881813 m /s ¿ 2(9,81) −
0,0262 0,0262
= 0,032977943
= 0,00010989 m 3 /s
0,001 m 3
Q2 =
6,5 s
= 0,000153846m 3 /s
0,001 m 3
Q3 =
5,8 s
= 0,000172414 m 3 /s
= 0,756852299 m 2 /s
0,000153846 m 3 / s
v2 =
0,000145194
= 1,059593218 m 2 /s
0,000172414 m 3 /s
v3 =
0,000145194
= 1,187475158 m 2 /s
= 11,44960096
2
1,059593218 m /s × 0,0136
Re2 =
0,000899 Pa
= 16,02944134
2
1,187475158 m /s × 0,0136
Re3 =
0,000899 Pa
= 17,96402909
6. Mencari Hf (m)
2 2 2
0,171786683 m / s × 0,9144 × (0,171786683 m / s)
Hf1 =
2 × 0,0136 × 9,81
= 0,337217473 m
2 2 2
1,059593218 m /s × 0,9144 × ( 1,059593218 m /s )
Hf2 =
2 × 0,0262 × 9,81
= 0,315407306 m
2 2 2
1,187475158 m /s × 0,9144 × ( 1,187475158 m /s )
Hf3 =
2 × 1 × 9,81
= 0,01008724 m
7. Mencari HLG
HLG1 = 0,116 m – 0,337217473 m
= -0,337217473
HLG2 = 0,254 m – 0,315407306 m
= -0,315407306
HLG3 = 0,246 m – 0,01008724 m
= -0,009087242
8. Mencari Kb
0,116 m – 0,337217473 m × 2 × 9,81
Kb1 =
( 0 ,756852299 m 2 /s ) 2
= -7,576980353
0,254 m – 0,315407306 m × 2 × 9,81
Kb2 =
( 1 ,059593218 m 2 /s ) 2
= -1,01929446
0,246 m – 0,01008724 m × 2 × 9,81
Kb3 =
( 1 ,187475158 m 2 /s ) 2
= 3,283844682
9. Mencari Kl
2 × 9,81
Kl1 = 2 ×
0,756852299
[ (
0,116− 1−
( 3,14 × 0,0068 )
( 2 × 0,9144 ))× 0,337217473
]
= -7,46422645
2 × 9,81
Kl2 = 2 ×
1,059593218
[ (
0,254 - 1-
( 3,14 × 0,0068 )
( 2 × 0,9144 ) )
× 0,315407306
]
= -1,01929446
2 × 9,81
Kl3 = 2 ×
1,187475158
[ (
0,246 - 1-
( 3,14 × 0,0068 )
( 2 × 0,9144 ) )
×0,01008724
]
= 3,283844682
= 0,00010989 m 3 /s
0,001 m 3
Q2 =
5,8 s
= 0,000153846m 3 /s
3
0,001 m
Q3 =
5,2 s
= 0,000172414 m 3 /s
2. Mencari Kecepatan (v)
0,00010989 m 3 /s
v1 =
0,000145194
= 0,756852299 m 2 /s
3
0,000153846 m /s
v2 =
0,000145194
= 1,059593218 m 2 /s
0,000172414 m 3 /s
v3 =
0,000145194
= 1,187475158 m 2 /s
= 11,44960096
1,059593218 m 2 /s × 0 ,0136
Re2 =
0,000899 Pa
= 16,02944134
2
1,187475158 m /s × 0 ,0136
Re3 =
0,000899 Pa
= 17,96402909
0,136
Fb2 =4
√ 16,02944134
= 0,1579274
0,136
Fb3 =4
√ 17,96402909
= 0,153492141
5. Mencari Ht
Ht1 = | 0,714 m - 0,82 m |
= 0,106 m
= 0,222 m
= 0,176 m
6. Mencari Hf
2
0,171786683 × 0,9144 × 0,756852299
Hf1 =
2 × 0,0136 × 9,81
= 0,337217473m
2
0,1579274 × 0,9144 × 1,059593218
Hf2 =
2 × 0,0136 × 9,81
= 0,315407306 m
= 0,010087242 m
7. Mencari HLG
HLG1 = 0,106 – 0,337217473
= -0,231217473 m
HLG2 = 0,222 – 0,315407306
= -0,0093407306 m
HLG3 = 0,176 – 0,010087242
= 0,165912758 m
8. Mencari Kb
-0, 231217473 × 2 × 9,81
Kb1 =
( 0,756852299 ) 2
= -7,80673919
-0,0093407306 × 2 × 9,81
Kb2 =
( 1,059593218 )2
= -1,57849894
0,165912758 × 2 × 9,81
Kb3 =
( 1 ,187475158 )2
= 2,309869306
9. Mencari Kl
Kl1 =
2 × 9,81
0,756852299
2 [ (
× 0,106− 1−
3,14×0,0136
2×0,9144 ) 0,106 ]
= -7,80673919
Kl2
2 × 9,81
=
1,059593218
2 × [
0,222− 1− (
3,14×0,0136
2×0,9144 ) 0,222]
= -1,57849894
Kl3 =
2 × 9,81
1,187475158 2 × [
0,176− 1− (
3,14×0,0136
2×0,9144 ) 0,176]
= 2,309869306
= 0,00010989 m 3 /s
0,001 m 3
Q2 =
6,5 s
= 0,000153846m 3 /s
3
0,001 m
Q3 =
5,8 s
= 0,000172414 m 3 /s
= 0,7568523 m 2 /s
0,000153846 m3 /s
v2 =
0,000145194
= 1,05959322 m 2 /s
0,000172414 m3 /s
v3 =
0,000145194
= 1,18747516 m 2 /s
= 11,44960096
2
1,05959322 m /s × 0,0136 m
Re2 =
0,000899 Pa
= 16,02944134
1,18747516 m 2 /s × 0 ,0136 m
Re3 =
0,000899 Pa
= 17,96402909
0,136
Fb2 =4
√ 16,02944134
= 0,1579274
0,136
Fb3 =4
√ 17,96402909
= 0,153492141
5. Mencari Ht
Ht1 = | 0,001 m – 0,001 m |
=0m
=0m
= 0,001 m
6. Mencari Hf
2
0,171786683 × 0,9144 × 0,7568523
Hf1 =
2 × 0,0136 × 9,81
= 0,337217473
2
0,1579274 × 0,9144 × 1,05959322
Hf2 =
2 × 0,0262 × 9,81
= 0,315407306
= 0,010087242
7. Mencari HLG
HLG1 = 0 – 0,337217473
= -0,337217473
HLG2 = 0 – 0,315407306
= -0,315407306
8. Mencari Kb
( 0 – 0,337217473 ) × 2 × 9,81
Kb1 =
( 0,7568523 ) 2
= -11,55012818
( 0 – 0,315407306 ) × 2 × 9,81
Kb2 =
( 1 , 05959322 ) 2
= -5,511786821
= -0,12643928
9. Mencari Kl
Kl1 =
2 × 9,81
0,7568523
2 [ (
× 0− 1−
3,14×0,0,0068
2×0,9144 )
0,337217473
]
= -11,4373743
Kl2 =
2 × 9,81
1,05959322 2 ×
0− 1−
[ (
3,14×0,0068
2×0,9144 ) 0,315407306 ]
= -5,45798002
Kl3 =
2 × 9,81
1,18747516 2 [ (
× 0,001− 1−
3,14×0,0068
2×0,9144 ) 0,010087242 ]
= -0,12506913
= 0,00010989 m 3 /s
0,001 m 3
Q2 =
6,5 s
= 0,00015385 m 3 /s
3
0,001 m
Q3 =
5,8 s
= 0,00017241 m 3 /s
= 0,757 m 2 /s
0,00015385 m 3 /s
v2 =
0,000145194
= 1,06 m 2 /s
3
0,00017241 m /s
v3 =
0,000145194
= 1,187 m 2 /s
= 11,44960096
1,06 m 2 / s × 0 ,0262 m
Re2 =
0,000899 Pa
= 16,02944134
2
1,187 m /s × 0 ,0262 m
Re3 =
0,000889 Pa
= 17,96402909
0,136
Fb2 =4
√ 16,02944134
= 0,1579274
0,136
Fb3 =4
√ 17,96402909
= 0,153492141
5. Mencari Ht
Ht1 = | 0,001 m – 0,001 m |
=0m
=0m
=0m
6. Mencari Hf
0,171786683 × 0,9144 × 0,7572
Hf1 =
2 × 0,0136 × 9,81
= 0,337217473
2
0,1579274 × 0,9144 × 1,06
Hf2 =
2 × 0,0136 × 9,81
= 0,315407306
2
0,153492141 × 0,9144 × 1,187
Hf3 =
2 × 0,0136 × 9,81
= 0,010087242
7. Mencari HLG
HLG1 = 0 – 0,337217473
= -0,0000562
HLG2 = 0 – 0,315407306
= -0,0001019
HLG3 = 0 – 0,010087242
= -0,0001359
8. Mencari Kb
( 0 – 0,, 227217473 ) × 2 × 9,81
Kb1 =
( 0,757 ) 2
= -11,55012818
( 0 – 0,315407306 ) × 2 × 9,81
Kb2 =
( 1 ,06 ) 2
= -5,511786821
( 0 – 0,010087242) × 2 × 9,81
Kb3 =
( 1,187 ) 2
= -0,140353214
9. Mencari Kl
Kl1 =
2 × 9,81
0,757 2 [ (
× 0 - 1-
3,14×0,05
2×0,9144 ) 0,337217473]
= -11,437087
Kl2 =
2 × 9,81
1,06
2 [(
× 0- 1-
3,14×0,05
2×0,9144 ) 0,315407306 ]
= -5,45784293
Kl3 =
2 × 9,81
1,187
2 [ (
× 0- 1 -
3,14×0,058
2×0,9144 ) 0,010087242 ]
= -0,13897958
= 0,00010989 m 3 /s
0,001 m 3
Q2 =
6,5 s
= 0,00015385m 3 /s
3
0,001 m
Q3 =
5,8 s
= 0,00017241 m 3 /s
= 0,757 m 2 /s
3
0,00015385 m /s
v2 =
0,000145194
= 1,06 m 2 /s
0,00017241 m 3 /s
v3 =
0,000145194
= 1,187 m 2 /s
= 11,44960096
1,06 m 2 / s × 0 ,0262 m
Re2 =
0,000899 Pa
= 16,02944134
1,187 m 2 /s × 0 ,0262 m
Re3 =
0,000899 Pa
= 17,96402909
0,136
Fb1 =4
√ 11,44960096
= 0,171786683
0,136
Fb2 =4
√ 16,02944134
= 0,1579274
0,136
Fb3 =4
√ 17,96402909
= 0,153492141
5. Mencari Ht
Ht1 = | 0,0016 m – 0,006 m |
=0m
=0m
=0m
6. Mencari Hf
0,171786683 × 0,-p[9144 × 0,757 2
Hf1 =
2 × 0,0136 × 9,81
= 0,337217473
2
0,1579274 × 0,9144 × 1,06
Hf2 =
2 × 0,0136 × 9,81
= 0,315407306
2
0,153492141 × 0,9144 × 1,187
Hf3 =
2 × 0,0136 × 9,81
= 0,010087242
7. Mencari HLG
HLG1 = 0 – 0,337217473
= -0,0000562
HLG2 = 0 – 0,315407306
= -0,0001019
HLG3 = 0 – 0,010087242
= -0,0001359
8. Mencari Kb
( 0 – 0,337217473 ) × 2 × 9,81
Kb1 =
( 0,757 ) 2
= -11,55012818
( 0 – 0,315407306 ) × 2 × 9,81
Kb2 =
( 1 ,06 ) 2
= -5,511786821
( 0 – 0,010087242 ) × 2 × 9,81
Kb3 =
( 1,187 ) 2
= -0,140353214
9. Mencari Kl
Kl1 =
2 × 9,81
0,757
2 × [ (
0 - 1-
3,14×0,15
2×0,9144 ) 0,337217473]
= -11,4373743
Kl2 =
2 × 9,81
1,06 2 [(
× 0- 1-
3,14×0,15
2×0,9144 ) 0,315407306 ]
= -5,45798002
Kl3 =
2 × 9,81
1,187 2 × 0- 1 - [ (
3,14×0,15
2×0,9144 ) 0,010087242 ]
= -0,13898307
1.8. Analisis
Pada praktikum modul ini ada beberapa yang perlu diamati yaitu kehilangan
tinggi tekan sirkuit biru hurus dan sirkuit abu-abu lurus, ekspansi dan kontrasi
tiba-tiba pada sirkuit biru, dan tikungan tajam pada R = 0mm ,R=12,7 m , R-50
mm, R = 100mm dan R = 150 mm dengan menggunakan tinggi tekan pada sirkuit
abu-abu. Percobaan dilakukan sebanyak tiga kali dengan tiga debit yang berbeda.
Jika dilihat dari grafik, log Hf dan log Q pada sirkuit biru terlihat tidak stabil
karena nilai Log Hf menurun pada percobaan ketiga. Sedangkan pada sirkuit abu-
abu, nilai log Hf dan log Q terlihat tidak stabil karena nilar Hf melonjak pada saat
percobaan kedua. Hubungan antara Hl. (He 0) terhadap Hl (He-0) pada ekspansi
tiba-tiba mengalami peningkatan di setiap percobaan sedangkan pada hubungan
antara Hl (he = 0) terhadap Hl . (He = -0) pada kontraksi tiba-tiba juga mengalami
peningkatan.
1.9. Kesimpulan
Dari hasil percobaan dan perhitungan yang telah dilakukan dan diperoleh
kesimpulan sebagai berikut :
a. Praktikum ini dapat mengetahui kehilangan tinggi tekan tiap pipa yang
digunakan dan hubungannya dengan berbagai macam perhitungan.
b. Semakin besar debit air yang digunakan, semakin besar pula kehilangan
tinggi tekannya
c. Log Hf bila dibandingkan dengan log Q berbanding lurus, Fb atau Fd dan Re
bila dibandingkan selalu berbanding terbalik, HL (He ≠ 0) dihubungkan
dengan HL (He = 0) berbanding lurus dan kb bila dibandingkan kl berbanding
lurus.
1.10. Saran