MATA KULIAH

BUDAYA
DR 440
2 SKS/Genap
SUNDA
Drs. Dédé Kosasih, M.Si.
 WANGENAN
BUDAYA/KABUDAYAAN

Budaya atawa kabudayaan téh asalna tina basa

Sansekerta nya Ѐta buddhayah, minangka wangun jamak
tina kecap buddhi (budi atawa akal) dihartikeun salaku
hal-hal nu patali jeung budi sarta akal manusa. Dina basa
Inggris, kabudayaan disebut culture, nu asalna tina basa
Latin colere, nya Ѐta molah atawa migawЀ. Numutkeun
pamadegan Soerjanto Poespowardojo (1993) colere bisa
dihartikeun molah/ngolah taneuh atawa tani.
http://id.wikipedia.org/wiki/Budaya

The American Herritage Dictionary

Kabudayaan nya Ѐta salaku hiji gemblengan tina pola
paripolah nu dikirimkeun ngaliwatan kahirupan sosial, seni
agama, kalembagaan, jeung sakabЀh hasil gawЀ sarta
pamikiran manusa tina hiji kelompok
 Pamadegan para ahli ngeunaan kabudayaan
Edward B. Taylor
Kabudayaan mangrupa gemblengan tina hal nu
komplЀks, nu di jerona ngawengku pangaweruh,
mitos, kasenian, moral, hukum, adat istiadat, sarta
kamampuh-kamampuh lianna nu geus jadi konvensi
sakabeh anggota masarakat.

M. Jacobs dan B.J. Stern

Kebudayaan ngawengku sakabЀh hal nu mangrupa
wangun tЀknologi, sosial, ideologi, religi, jeung
kasenian sarta barang minangka warisan sosial.

Mitchell (Dictionary of Soriblogy)

Kabudayaan nya Ѐta bagЀan perulangan tina
sakabЀh tindakan atawa aktivitas manusa jeung produk
nu dihasilkeun ku manusa nu geus ngamasarakat
sacara sosial jeung lain saukur diturunkeun sacara
gЀnЀtikal.
 Koentjaraningrat
Kabudayaan nya Ѐta sakabЀh sistem ide/gagasan
sarta hasil karya manusa dina kahirupan masarakat nu
dipakЀ ku manusa pikeun cara diajar.

K. Kupper
Kabudayaan mangrupa sistem gagasan nu
dijadikeun padoman/pituduh pikeun manusa dina sikep
jeung sarengkak saparipolah, boh sacara individu boh
kelompok.

William H. Haviland
Kabudayaan nya Ѐta sakabЀh tata aturan
sarta norma nu dipiboga ku anggota masarakat, lamun
dilaksanakeun ku anggotana bakal ngalahirkeun
perilaku nu hade jeung bisa ditarima ku sakabЀh
anggota masarakat.
 Ki Hajar Dewantara
Kabudayaan ngabogaan harti minangka buah budi
manusa nya Ѐta hasil perjuangan manusa ngeunaan dua
pangaruh kuat, antara jaman jeung alam minangka bukti
kajayaan hirup manusa pikeun ngarengsekeun rupa-rupa
pasualan hirup dina raraga ngahontal kasalametan jeung
kabagjaan nu sifatna tartib jeung damЀy.

Francis Merill
Paripolah nu dihasilkeun ku ayana interaksi sosial,
sakabЀh kalakuan jeung sakabЀh produk nu
dihasilkeun ku hiji jalma salaku anggota masarakat
ngaliwatan interaksi simbolis.

Bounded et.al
Kabudayaan nya Ѐta hiji hal nu diwangun ku kamekaran
jeung transmisi tina kapercayaan manusa ngaliwatan simbol-
simbol nu tangtu, upamana simbol basa salaku runtuyan
simbol nu dipakЀ pikeun mindahkeun kapercayaan budaya
dina anggota masarakat. Pesan simbolik ngeunaan
kabudayaan baris katitena tina mЀdia, pamarЀntahan, intitusi
agama, sistem pendidikan.
 Robert H Lowie
Kabudayaan nya Ѐta sagala hal nu dimeunangkeun ku
unggal individu di masarakat, ngawengku kapercayaan, adat
istiadat, norma-norma artistik, kabiasaan dahar, kaahlian nu
kacangking lain tina krЀatifitasna sorangan tapi minangka
warisan tina mangsa nu geus kaliwat boh ngaliwatan pendidikan
formal atawa informal.

Arkeolog R. Seokmono
Kabudayaan nya Ѐta sakabЀh hasil usaha manusa,
boh mangrupa barang atawa mangrupa ide dina
kahirupanana.

Kacindekan
Tina sababaraha hiji pamadegan di luhur, bisa dicindekeun
yЀn kabudayaan nya Ѐta sistem pangaweruh nu ngawengku
sistem ide/gagasan nu aya dina pikiran manusa, nepi ka dina
kahirupan sapopoЀ kabudayaan Ѐta ngabogaan sipat nu
abstrak. Sedengkeun wujud kabudayaan nu kongkrit nya Ѐta
barang-barang nu diciptakeun ku manusa salaku mahluk nu
ngabogaan budaya, hasil tina tata laku atawa paripolah,
upamana, basa, pakakas, organisasi sosial, seni jstЀ, nu
sakabЀhna ditujukeun pikeun kapentingan manusa dina
ngajalankeun kahirupan di masarakat.
 Wujud Kabudayaan
Gagasan (Wujud ideal)
Wujud ideal kabudayaan nyaéta kabudayaan anu ngawujud kumpulan ide-
ide, gagasan, ajen-inajen, norma-norma, peraturan, jsb anu sipatna abstrak.
Ieu wujud kabudayaan téh ayana dina jero pamikiran warga masarakat.
Saupama éta masarakat nétélakeun gagasannana dina wangun tulisan,
lokasi tempat éta kabudayaan ideal bakal aya dina karangan jeung buku-
buku hasil karya panulis warga masarakat anu ngagem éta kabudayaan.

Aktivitas (tindakan)
Aktivitas nyaéta wujud kabudayaan salaku hiji tindakan anu miboga pola nu
dilakukeun ku manusa dina éta masarakat. Ieu wujud ogé sok disebut sistem
sosial. Sistem sosial téh diwangun ku aktivitas-aktivitas manusa anu
berinteraksi jeung papada manusa, ngayakeun kontak, sarta campur gaul
jeung manusa séjén nurutkeun pola-pola nu tangtu nurutkeun adat tata
kalakuan. Sipatna konkret, kajadian dina kahirupan sapopoé, jeung bisa
ditalungtik tur didokumentasikeun.

Artefak (karya)
Artefak nyaéta wujud kabudayaan fisik anu mangrupa hasil
(karya) tina aktivitas, kalakuan, jeung pamikiran sakabéh
manusa dina masarakat nu mangrupa barang atawa hal-hal
nu bisa dicabak, ditingali, jeung didokumentasikeun.
Sifatna anu pangkonkret-kongkretna lamun dibandingkeun
jeung wujud kabudayaan nu séjén.
 Unsur-unsur Kabudayaan
Melville J. Herskovits nétélakeun yén kabudayaan miboga 4 unsur
pokok, nyaéta:
• alat-alat teknologi,
• sistem ekonomi,
• keluarga,
• kekuasaan politik

Bronislaw Malinowski kabudayaan miboga 4 unsur pokok, nyaéta:

• sistem norma anu méré kamungkinan gotong royong dina papada
anggota masarakat pikeun nyaluyukeun diri jeung alam sakuliahna.
• organisasi ekonomi
• alat-alat jeung lembaga-lembaga atawa patugas-patugas pendidikan
(kulawarga mangrupakeun lembaga pendidikan nu utama)
• organisasi kakuatan (politik)

Kuncaraningrat nétélakeun yén kabudayaan diwangun ku unsur-unsur

universal,
• Sistem religi jeung upacara kaagamaan
• Sistem jeung organisasi kemasyarakatan
• Sistem pengetahuan
• Bahasa
• Kasenian
• Sistem mata pencaharian hidup
• Sistem teknologi jeung pakakas
 Komponen
Kabudayaan

Kabudayaan material
Kabudayaan material ngacu kana sakabéh ciptaan
masarakat nu nyata, konkret. Kaasup di jerona penemuan
anu dihasilkeun tina penggalian arkeologi: mangkok
taneuh, sanjata, jst. Kabudayaan material ogЀ ngawengku
barang-barang, jiga TV, kapal, stadion olahraga, gedung,
baju, jeung barang-barang nu séjén.

Kabudayaan nonmaterial
Kabudayaan nonmaterial nyaéta ciciptan anu abstrak nu
diwariskeun ti generasi ka generasi, misalna mangrupa
dongeng, carita rakyat, sarta lagu atawa tarian
tradisional.
 Hubungan antara unsur-
unsur kabudayaan

1) Sistem réligi jeung upacara kaagamaan.

Koentjaraningrat (1985: 80-82) ngabagi sistem réligi kana lima
komponén anu mibanda peran séwang-séwangan tapi
mangrupa bagian tina hiji sistem anu silih pangaruhan.
Kalima unsur anu dimaksud nyaéta: (1) émosi kaagamaan,
(2) sistem kayakinan, (3) sistem ritus atawa upacara, (4)
properti upacara, jeung (5) umat agama.
Sistem upacara kaagamaan sacara husus mibanda opat aspék,
nyaéta (1) tempat lumangsungna upacara, (2) lumangsungna
upacara, (3) pakakas nu digunakeun dina éta upacara, jeung
(4) jalma atawa masarakat nu ngalaksanakeun éta upacara.

2) Sistem organisasi kamasarakatan.

Sacara umum sistem organisasi kamasarakatan ngagunakeun
tilu sistem organisasi sosial. Sistem organisasi anu dimaksud
nyaéta sistem pamaréntahan nagara, sistem pamaréntahan
agama, jeung sistem pamaréntahan hukum adat. Tapi dina
enas-enasna mah, hubungan sosial nu pangdeukeutna mah
nyaéta hubungan kakarabatan nu mangrupa kulawarga inti nu
deukeut jeung hukum kerabat lianna.
 3) Sistem pangawéruh.
Élmu pangawéruh nyaéta sagala hal anu dipikanyaho ngeunaan
barang, sifat, kaayaan, jeung kahayang. Pangawéruh anu
dimaksud ngawéngku (1) alam sabudeureunana, (2) sasatoan
jeung tutuwuhan, (3) zat-zat, bahan olahan, jeung barang-
barang nu aya disabudeureunana, (4) raga manusana
sorangan, (5) sifat jeung paripolah manusa, jeung (6) ruang
katut waktu.

4) Basa.
Basa mangrupa pakakas pikeun ngawujudkeun budaya nu
digunakeun ku manusa pikeun komunikasi, boh sacara tulisan,
lisan, atawa gerak, nu miboga tujuan pikeun nepikeun maksud
atawa kahayang panyatur ka pangregepna. Tur ku ngaliwatan
basa éta, manusa bisa ngaluyukeun dirina jeung adat istiadat,
paripolah, tatakrama masarakat, tur ngagampangkeun manusa
campur gaul jeung papadana.
 5) Kasenian.
Sacara gurat badag kasenian kabagi kana dua bagian, nyaéta:
seni visual, nyaéta kasenian nu bisa dirasakeun ku indra
panempo, saperti seni patung, seni relief, seni lukis jeung
gambar, seni rias, seni tari, jeung seni drama.
2. seni audio nyaéta kasenian nu bisa dirasakeun ku indra
pangrengeu, saperti seni vokal, seni instrumén, seni sastra
(prosa jeung puisi), jeung seni drama.

6) Sistem pakasaban.
Sistem pakasban mangrupa kacapangan manusa
pikeun nohonan pangabutuhna sacara materi.

7) Sistem pakakas jeung téhnologi.

Pakakas nyaéta parabot anu digunakeun pikeun
ngagampangkeun hiji pagawéan. Sedengkeun téhnologi nyaéta
jumlah sakabéh téhnik anu dipibanda ku para anggota hiji
masarakat, nyaéta sakabéh cara paripolah dina hubunganna
jeung ngumpulkun barang olaheun tina lingkunganna
Masarakat pedЀsaan nu hirup dina lingkungan tani pasti nyaho
kana tЀknologi tradisional (disebut ogЀ sistem pakakas jeung
unsur kabudayaan fisik), nya Ѐta:
• alat-alat produktif
• senjata
• wadah
• alat-alat pikeun ngahurungkeun seuneu
• kadaharan
• perumahan
• alat transportasi
Sistem kekerabatan dan organisasi sosial
Sistem kekerabatan mangrupakeun bagЀan nu penting pisan
dina struktur sosial. Meyer Fortes ngЀbrЀhkeun yЀn sistem
kekerabatan hiji masarakat bisa dipakЀ pikeun ngagambarkeun
struktur sosial tina masarakat Ѐta sorangan. Kekerabatan nya
Ѐta unit-unit sosial nu dijerona ngawengku sababaraha hiji
kulawarga nu ngabogaan duduluran.
Organisasi sosial nya Ѐta kumpulan sosial nu diwangun ku
masarakat, boh nu aya patalina jeung hukum atawa nu teu
ngabogaan patali jeung hukum, nu ngabogaan fungsi sealaku
sarana partisipasi masarakat dina pembangunan bangsa jeung
nagara. Salaku mahluk nu hirup babarengan, manusa
ngawangun organisasi sosial pikeun ngahontal tujuan-tujuan nu
tangtu nu teu bisa dihontal sorangan.
 HARTI SUNDA.
EtnisSunda nyaéta kelompok étnis anu asalna ti bagéan kulon
pulo Jawa, Indonesia, (Jawa Barat).
http://id.wikipedia.org/wiki/Suku_Sunda
Sacara antropologis, nu disebut etnis Sunda nyaéta jalma-jalma nu sacara
turun tumurun ngagunakeun basa-indung basa Sunda sarta dialékna
dina kahirupan sapopoé. Asalna sarta cicing di daerah Jawa Barat sok
disebut oge Tanah Pasundan/Tatar Sunda. Sunda ogé dipaké pikeun
mere ciri hiji kelompok manusa anu disebut urang Sunda.
Upama ditilik tina segi sosial-budaya, urang Sunda nyaéta jelema nu
ngaku manéhna jeung diaku ku nu séjén (urang Sunda atawa suku
séjén) nerangkeun yen aya sarat dumasar katurunan (pancakaki)
(Suwarsih Warnaen). Nurutkeun Ajip Rosidi (1984), hiji jalma disebut
urang Sunda lamun digedékeun di lingkungan sosial budaya Sunda
sarta ngagunakeun jeung ngalenyepan norma-norma jeung ajen-
inajen budaya Sunda.
http://www.mail-archive.com/kisunda@yahoogroups.com/msg07744.html

Ciri-ciri urang Sunda

*Logat Sunda (lentong)
*Katiten tina Ngaran
*Cara ngucapkeun kecap (mah, sayah, bapa)
Urang Sunda dumasar kana jati dirina

Kacindekanana yen nu disebut urang Sunda teh

nyaeta jalma atawa kelompok jalma nu
digedekeun di lingkup sosialbudaya urang Sunda,
jeung dina hirupna reueus tur dibarengan ku
ngalarapkeun norma-norma sarta ajen-ajen
budaya Sunda.Tina katerangan tadi nandeskeun
yen jalma nu miboga pancakaki urang Sunda, jadi
lain urang Sunda lamun teu wanoh kana lingkup
sosial budaya urang Sunda jeung dina hirupna teu
reueus teu dibarengan ku ngalarapkeun norma-
norma sarta ajen-ajen budaya Sunda.
 SARAT ATAWA CIRI URANG SUNDA
1) UPAMA DIRINA NGARASA JADI URANG SUNDA
Hiji jalma kakara boga rasa jadi urang Sunda, lamun dina dirina ngarasa yakin yén jiwana,
hirup-huripna, lahir batinna, komo jeung turunan ti indung-bapana boga getih urang
Sunda. Pikeun miboga RASA jadi urang Sunda, nya kudu hirup di lingkungan anu
NYUNDA (mibanda rasa urang Sunda), nyarita sapopoé ku basa Sunda, etika
Nyunda, budipekertina Nyunda, konsep hirupna (Visi jeung Misina) nangtung dina
tatapakan Sunda. Ngancik dina dirina tekad pikeun bajoang nanjeurkeun ajén inajén
jeung perilaku anu Nyunda. Ngan anu sok dipikahariwang teh nyaeta lamun jadi
Sunda anu heureut deuleu pondok lengkah, kurung batok. Nu kieu bakal jadi Sunda
eklusif, tegesna bisa tigebrus kana etnosentris anu heureut, Jingoisme, Ubber Alles
(ngarasa diri jadi seler bangsa anu pangunggulna).
Karuhun Sunda mapagahan ulah jadi SUNDA ANU SARUBAK JAMANG, tapi kudu
SUNDA ANU ANU SAAMPAR JAGAT. (Jamang=baju).

2) UPAMA KU BATUR DISEBUT YÉN MANÉHNA TÉH URANG SUNDA

Upama nurutkeun ukuran anu ieu, nu disebut Sunda atawa urang Sunda téh kumaha
ceuk akuan ti batur. Ieu sipatna leuwih obyektif. Biasana pangna disebut kitu téh lantaran
indung-bapana urang Sunda, atawa duméh cicing di tatar Sunda.
Tapi najan sok aya waé urang Sundana sorangan anu siga éra upama disebut urang
Sunda ku batur téh, geuning upama aya nu nanya kieu: "Kamu orang Sunda yah?" Ari
dijawabna téh: "Bukan saya mah Orang Indonesia”. Eta jawaban ngagambarkeun
kateusadaran jeung henteu tumarima jadi urang Sunda (ieu patojaiah jeung eusina
Ar.Ruum ayat 22). Saenyana kudu dibédakeun antara harti kecap BANGSA jeung harti
kecap RAYAT (Rakyat). Ari "Bangsa" mah nuduhkeun kana sistem budaya (kultur jeung
peradaban); ari "rayat (rakyat)" mah nuduhkeun kana cacah jiwa (penduduk) dicirian ku
nomer KTP. Jadi kuduna ngajawab téh kieu: "Benar saya orang Sunda yang menjadi
Rakyat Indonesia" - Kitu kuduna mah, ngan geus salah kaprah téa. Padahal ari nu salah
mah kapan kudu dibebener deui, dioméan.
 3) UPAMA INDUNG BAPANA PITUIN URANG SUNDA
Kacida bagjana pisan jelema anu indung bapana terah Sunda pituin, komo upama
jeung hirup huripna, campur gaul sapopoéna dina tatapakan anu NYUNDA.
Malah di urang mah aya kasebutna yén tujuh turunanana oge terah Sunda asli.
Tapi sigana ari tepi ka tujuh turunan mah (bapa/indung, nini/aki, uyut, bao,
janggawareng, canggah, udeg-udeg, kait siwur) mah jauh teuing. Sigana ku
semet indung jeung bapa oge cukup. Anu penting mah bari jeung hirup hurip
sapopoéna katangar Nyunda. Sarta anu pangpentingna tina kahirupan anu
Nyunda téh nyaéta di imah jeung di lingkunganana ngagunakeun BASA SUNDA
pikeun alat komunikasina. Di kota-kota nu aya di Tatar Sunda, hususna di
Bandung, pangpangna anu hirup di kompleks perumahan geus kurang pisan
kulawarga anu ngagunakeun basa Sunda di imahna padahal éta kulawarga téh
asli urang sunda, alesanna mah “takut ngga bisa gaul sama-sama temennya
yang lain, karena temennyah pake basa indonesia” kitu cenah.

4) UPAMA JELEMA ANU SANAJAN INDUNG BAPANA LAIN URANG

SUNDA, TAPI TINGKAH LAKU, CARA MIKIR JEUNG HIRUP KUMBUH
SAPOPOÉNA PERSIS SAPERTI URANG SUNDA
Ayeuna mah meureun disebut urang Sunda MUKIMIN. Disebut Mukimin téh pedah
geus mukim (cicing, matuh) di tatar Sunda. Tapi sanajan kitu kudu dibarengan ku
tingkah laku, cara mikir jeung hirup kumbuh sapopoéna ceples saperti urang
Sunda. Can disebut Sunda Mukimin, upama ukur pedah cicing di tatar Sunda, tapi
ari perilaku, pasipatan, ngomong, cara mikir jeung hirup kumbuh sapopoena can
saperti Urang Sunda. Jadi teu bisa disebut Sunda Mukimin, upama imah-imahna
dipager luhur tepi ka teu wawuh jeung tatangga, embung milu ngaronda, embung
kerja bakti kajeun muruhkeun, embung jadi RT atawa RW,nyieun
kelompok/komunitas nu ekslusif, tara milu acara agustusan jste