f ( x , y ) A
Z = f(x,y)
k k k
k 1
4. Jika n (|P| 0) diperoleh limit jumlah
Riemann.
c d y n n
a lim
n f ( x , y ) A
k 1
k k k lim
P 0 f ( x , y ) A
k 1
k k k
xk R
yk
b Jika limit ada, maka z = f(x,y) terintegralkan
( x k , yk ) Riemann pada R, ditulis
x
n n
f ( x, y) dA lim f ( x , y ) A
R
n
k 1
k k k lim
P 0 f ( x , y ) A
k 1
k k k
f ( x, y)dA lim
P 0
f ( x , y )A
k 1
k k k
atau R
n
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
4
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
5
A(y)
A(y)
c d
x
a y a b
b
b
A(y) f (x, y) dx
a
x
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
7
Maka d b
f (x, y) dA
R
f (x, y) dx dy
c a
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
8
A(x)
A(x)
c d
y
a y c d
d
b
A(x) f (x, y ) dy
c
x
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
9
Maka
b d
f (x, y) dA
R
a c
f ( x, y ) dy dx
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
10
CONTOH
x
2
1. Hitung integral lipat dua berikut ini : 2y 2 dA
R
dimana R = {(x,y) | 0 x 6, 0 y 4}
Jawab: 6 4
x x
2
2
2y 2 dA 2y 2 dy dx
R 0 0
6
2 2 3 4
x y y dx
0
3 0
y
6
128
4 4x 2 dx
0
3
R
4 3 128 6
x x 288 256 544
6 x
3 3 0
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
11
Atau,
CONTOH
4 6
x x
2
2
2y 2 dA 2y 2 dx dy
R 0 0
1 3
4 6
x 2 xy 2 dy
0
3 0
4
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
12
sinx y dA
0
sinx y dy dx
0
R
/2
/2
y
0
cos(x y )
0
dx
/2
2
R
cos
x cos
2 /2
x dx
/2 x
0
sin x sin x
2 0
sin sin sin 2
[MA 1124] 2 2
KALKULUS II 3/22/2021
13
1. Hitung
LATIHAN
1 1 1 2
y
2 2
a. xy e x y
dy dx c. 2
dy dx
0 0 0 0
x 1
2 1
b. xy 2
dy dx
0 1
2. f x, y dx dy
R
untuk fungsi
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
14
1.
k f x, y dA k f x, y dA
R R
2.
f x, y gx, y dA f x, y dA gx, y dA
R R R
3. Jika R = R1 + R2 , maka
f x, y dA gx, y dA
R R
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
15
TIPE I
y
Integral lipat dua pada
q(x) daerah D dapat dihitung
D sebagai berikut :
x
p(x)
b q( x)
a x
f ( x, y)dA f ( x, y) dy dx
D a p( x)
b
y
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
17
TIPE II
d
Integral lipat dua pada
D daerah D dapat dihitung
x
sebagai berikut :
c
r (y) s (y)
x
d s( y)
y f ( x, y)dA
D c r( y)
f ( x, y ) dx dy
D = {(x,y)|r(y) x s(y), c y d}
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
18
ATURAN INTEGRASI
• Urutan pengintegralan dalam integral lipat dua
tergantung dari bentuk D (daerah integrasi).
• Dalam perhitungannya, kadangkala kita perlu merubah
urutan pengintegralan. Hal ini dapat disebabkan dengan
perubahan urutan pengintegralan akan memudahkan
dalam proses integrasinya.
• Oleh karena itu, langkah pertama kita harus dapat
menggambarkan daerah integrasi, selanjutnya kita
dapat merubah urutan integrasi dengan mengacu pada
sketsa daerah integrasi yang sama.
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
19
CONTOH
1. Hitung
2 y e dA , R dibatasi x = y , y =1, sumbu y
2
x
R
R = {(x,y)| 0 x y2, 0 y 1}
2
1 y
x = y2 R 0 0
1 1
y2
x R 2y e x
dy
0
0
1
2y ey 1 dy
2
1 x 0
1
y2
e y 2
(e 1) (1 0) e 2
0
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
20
R 0 x
1
1
y exy 2 dx
x
0
x = y2
1 1
R
e x xe x dx
0
e x xe x e x 1
0
y 1 x
(e e e) (1 0 1) e 2
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
21
4 2
CONTOH
e
y2
2. dy dx
0 x
2
Jawab:
Daerah integrasinya R = {(x,y)| 0 x 4, x/2 y 2}
Diubah urutan pengintegralannya, yaitu:
R = {(x,y)| 0 x 2y, 0 y 2}
y
Sehingga
y = x/2
4 2 2 2y 2
2y
e dx dy e x 0 dy
y2
2
e
2
2 x=2y y
dy dx y
R 0 x 0 0 0
x 2
2 2
y2
4 x 2y e dy e y2
e4 1
y 0
0
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021
22
LATIHAN
3 3y
2 4 x 2
2 2
x y dy dx
3
y
1. x
1 y
e dx dy 4. sin( x y) dx dy
0 0
7.
0 0
sin x 1 1 cos x
2 2
e y dy dx y sin x dy dx
2
2. y cos x dy dx 5. 8.
0 0 0 x 0 0
4 2
1 2
y 3
e x dx dy sin y
3. x 1
2
dy dx 6. 9.
y
dy dx
0 0 0 y 0 x
[MA 1124]
KALKULUS II 3/22/2021