xk R
yk
b Jika limit ada, maka z = f(x,y) terintegralkan Riemann pada
(x k , yk ) R, ditulis
x n n
f ( x, y) dA lim f ( x , y ) A
R
n
k 1
k k k lim
P 0 f ( x , y ) A
k 1
k k k
f ( x, y)dA lim
P 0
f ( x , y )A
k 1
k k k
R
atau n
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
4
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
5
A(y)
A(y)
c d
x
a y a b
b
b
A(y ) f (x, y ) dx
a
x
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
7
Maka d b
f (x, y ) dA
R
f (x, y ) dx dy
c a
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
8
A(x)
A(x)
c d
y
a y c d
d
b
A( x ) f ( x, y ) dy
c
x
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
9
Maka
b d
f (x, y ) dA
R
f ( x, y) dy dx
a c
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
10
CONTOH
1. Hitung integral lipat dua
berikut ini : R
x 2 2y 2 dA
dimana R = {(x,y) | 0 x 6, 0 y
4}
Jawab: 6 4
x x
2
2
2y 2 dA 2y 2 dy dx
R 0 0
6
2 2 3 4
x y y dx
0
3 0
y
6
2 128
4 4x dx
0
3
R
4 3 128 6
x x 288 256 544
6 x
3 3 0
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
11
Atau,
CONTOH
4 6
x
2
2y 2
dA x 2
2y 2 dx dy
R 0 0
1 3
4 6
x 2 xy 2 dy
0
3 0
4
72 12y dy
2
0
4
72 y 4 y 3 288 256 544
0
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
12
sin x y dA
0
sin x y dy dx
0
R
/2
/2
y
0
cos( x y )
0
dx
/2
2
R
0
cos x cos x dx
2 /2
/2 x
sin x sin x
2 0
sin sin sin 2
[MA 1124] 2 2
KALKULUS II 03/15/2021
13
1. Hitung
LATIHAN
1 1 1 2
y
xy e
2 2
a. x y
dy dx c. dy dx
0 0 0 0
x2 1
2 1
b. xy 2
dy dx
0 1
2. f x, y dx
R
dy untuk fungsi
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
14
1. k f x, y dA k f x, y dA
R R
2. f x, y g x, y dA f x, y dA g x, y dA
R R R
3. Jika R = R1 + R2 , maka
f x, y dA f x, y dA f x, y dA
R R1 R2
f x, y dA g x, y dA
R R
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
15
TIPE I
y
Integral lipat dua pada daerah D
q(x) dapat dihitung sebagai berikut :
D
x
p(x)
b q( x)
a x
f ( x, y)dA f ( x, y) dy dx
D a p( x)
b
y
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
17
TIPE II
d
Integral lipat dua pada daerah D
D dapat dihitung sebagai berikut :
x
c
r (y) s (y)
x
d s( y)
y f ( x, y)dA
D c r ( y)
f ( x, y ) dx dy
D = {(x,y)|r(y) x s(y), c y d}
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
18
ATURAN INTEGRASI
• Urutan pengintegralan dalam integral lipat dua tergantung dari
bentuk D (daerah integrasi).
• Dalam perhitungannya, kadangkala kita perlu merubah urutan
pengintegralan. Hal ini dapat disebabkan dengan perubahan urutan
pengintegralan akan memudahkan dalam proses integrasinya.
• Oleh karena itu, langkah pertama kita harus dapat menggambarkan
daerah integrasi, selanjutnya kita dapat merubah urutan integrasi
dengan mengacu pada sketsa daerah integrasi yang sama.
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
19
CONTOH
2 y e dA
x
1. Hitung , R dibatasi x = y2, y =1, sumbu y
R
R = {(x,y)| 0 x y2, 0 y 1}
2
1 y
2y e dA 2y e dx dy
x x
y
x = y2 R 0 0
1 1
y2
x R 2y e x
dy
0
0
1
2y e y 1 dy
2
1 x 0
1
y2 2
e y (e 1) (1 0) e 2
0
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
20
2y e dA 2y e dy dx
x x
R 0 x
1
1
y e y x 2
dx
x
0
x = y2
1 1
R
e x xe x dx
0
x
e xe e x x
1
0
y 1 x
(e e e) (1 0 1) e 2
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
21
4 2
CONTOH
e
y2
2. dy dx
0 x
2
Jawab:
Daerah integrasinya R = {(x,y)| 0 x 4, x/2 y 2}
Diubah urutan pengintegralannya, yaitu:
R = {(x,y)| 0 x 2y, 0 y 2}
y
Sehingga
y = x/2 2 2y 2
4 2
2y
e dx dy e x 0 dy
2
y2
e
2 y
2 x=2y y
dy dx
R 0 x 0 0 0
x 2
2 2
y2
4 x 2y e y2
dy e e4 1
y 0
0
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
22
LATIHAN
3 3y
2 2 2 4x 2
3
x y dy dx
y
1. x e dx dy
1 y
4. sin( x y) dx dy
0 0
7.
0 0
2 sin x 1 1
2 cos x
2
2. y cos x dy dx 5. e y dy dx 8. y sin x dy dx
0 0 0 x 0 0
4 2
1 2
sin y
y 6.
3
e x dx dy
3. x 1
2
dy dx 9.
y
dy dx
0 0 0 y 0 x
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
KOORDINAT POLAR
24
r x 2 y2
=0
x (sumbu kutub)
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
25
f (x, y ) dA ?
D
Pandang satu partisi persegi
r panjang kutub Ak
= Ak
r=b rk Luas juring lingkaran dengan
D rk-1 sudut pusat adalah ½ r2
Ak
=
r=a Ak = ½ rk2 - ½ rk-12
= ½ (rk2 - rk-12)
= ½ (rk + rk-1) (rk - rk-1)
Sumbu Kutub
= r r
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
27
Contoh:
e
x 2 y2
1. Hitung dA , D = {(x,y)|x2 + y2 4}
D
2. Hitung y dA
D
, D adalah daerah di kuadran I di dalam
lingkaran x2 + y2 = 4 dan di luar x2 + y2 = 1
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
28
CONTOH
e
x2 y2
1. dA dengan D = {(x,y)| x + y 4}
2 2
Jawab:
e
x2 y2
e
r2
dA r dr d D r
D 0 0
2 x
1 r2
2 2
e d
2
0
0
2
1 4 1
e d
2 2 0
[MA 1124]
e4 1
KALKULUS II 03/15/2021
29
CONTOH
2. y dA
D
dengan D adalah persegipanjang kutub
di kuadran I di dalam lingkaran x2 + y2 = 4
di luar x2 + y2 = 1
D = {(r,)| 1 r 2, 0 /2}
Sehingga
/2 2 y
r sin r dr d
D
y dA
0 1
D r
/2 1 3 2
r sin d
1
2 x
3 1
0
/2
1
8 1 sin d
3
0
7 /2 7
cos 0
[MA 1124]
3 3
KALKULUS II 03/15/2021
30
LATIHAN
1 1 x 2
1. Hitung
0 0
4 x 2 y 2 dy dx
1 1 y 2
2 2
2. Hitung sin( x y ) dx dy
0 0
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
31
D DAERAH SEMBARANG/UMUM
1. D = {(r, )| 1() r 2(), }
2. D = {(r, )| a r b, 1(r) 2(r)}
= = 2(r)
r = 2() r=b
D
= D
= 1(r)
r = 1() r=a
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
32
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
33
Hingga x2 + y2 = 2x r = 2 cos
Untuk batas (dari gambar) = 0 = /4
2 Jadi, x2 + (y – 1)2 = 1
x2 + y2 – 2y + 1 = 1
1 D x2 + y2 = 2y
r2 = 2r sin
1
r2 – 2r sin =0
r (r – 2 sin )=0
r = 0 atau r = 2 sin
Untuk batas (dari gambar) = 0 =
Sehingga,
D = {(r, )| 0 r 2 sin ,0 }
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
35
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
36
2 2x x 2
1 CONTOH
1. Hitung
1 0 x y2 2
dydx
y2 = 2x – x2 x2 + y2 – 2x = 0
(x – 1)2 + y2 = 1
ini merupakan lingkaran dengan pusat (1,0), jari-jari 1
y Koordinat polarnya adalah
=/4
D = {(r, )| sec r 2 cos ,0 /4}
D
1 2 x
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
37
r d
/4 /4
2 cos sec d
2 cos
0
sec
0
2 sin ln sec tan 2 sin 0 ln sec 0 tan 0
4 4 4
1
2.
2
2 ln 2 1 ln1 2 ln 2 1
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
38
LATIHAN
1. Hitung r dr d , Sdandaerah
S
dalam lingkaran r = 4 cos
di luar r = 2
1 1
2. Hitung
0 x
x 2 dy dx (dengan koordinat kutub)
3. Hitung
D
4 x 2 y 2 dA , D daerah kuadran I dari
lingkaran x2 + y2 =1 antara
y = 0 dan y = x
[MA 1124]
KALKULUS II 03/15/2021
PUSTAKA
• Purcell, Varberg, Rigdon. Calculus 9th edition. Prentice-Hall, Inc.
• Stewart, James. Calculus 7th edition.
03/15/2021