MAKALAH WAYANG GEDHOG,WAYANG KRUCIL,WAYANG BEBER

Di karang dening :
1. Ardenta Fawwas Anarya (08)
2. Chelsy Naysahwa Rahma (13)
3. Gusti Ayu Ketut Mozza Jihanrahma (19)
4. Laksa Laila Zahwa (22)
5. Meireza Nandya Viki Fauzi (23)
6. Mohammad Yazid Nur Aridi (24)
7. Salwa Theda Muffarikah (30)
8. Syifa Nazrey Asrulsani (33)
9. Tegar Denny Maulana (34)

SMA NEGRI 1 PONOROGO

Jl. Budi Utumo No. 1 Ponorogo Telp/Fax (0352) 481145
Email: ganesha@smazapo.scd.id
Jawa Timur 2023
 ATUR PRAWACANA

Alhamdulillah puji syukur penyerat aturaken wonten

ngersanipun Gusti Allah ingkang maha agung awit sampun paring
kalodhangan aggen kula nyerat makalah saengga makalah punika
saget kausun kanthi sae. Mboten kesupen kula aturaken matur
sembah nyuwun kagem tiang sepuh kawula ingkang tansah
pareng dunga pangestu saha sembah nuwun kagem tiang sepuh
kawula ingkang tansah paring dunga pangestu saha para dwija
ingkang sampun pareng kawruh lan seserapan saengga makalah
ingkang kasusun sae punika saget purna. Saha mboten kesupen
dumateng rencang-rencang ingkang sampun kerso ngluwari
wekdal kangge ngrampungaken tugas munika.

Makalah basa jawa kanthi irah-irahn “Wayang Gedhog.

Wayang Krucil, Wayang Beber” punika minangka salah satung
galing sarana gladhen nyeret. Makalah menika kasusun kagem
njakepi tugas semester 2 ing mata pelajaran Basa Jawa kang di
wulang dening Bu Sujarwati.

Sedaten seratan meniko mboten estu lumrah hak lers kagem

nyempurnaaken sedanten klentha-klenthu lan kirangnipun tulisan
menika pramilo panyuruwe saha penyedu tansah kula anthi saking
sinten mawon ingkang maos.

Mugi-mugi makalah ingkang keseret dening panyerat menika

saged paring mapinten-pinten manfaat dumantheng para sinten
kemawon ingkang maos. Kula minangka panyerat ugi kathah
kakirangan, Pramila panyuruwe panyendu tansah kulo antu-antu.

Ponorogo,17 februari 2023

Panyerat
 DHAPTAR ISI

DAFTAR ISI
Sampul................................................................................................
1
Atur prawacana.................................................................................. 2
Dhaptar isi...........................................................................................
3
BAB I PURWAKA
1.1 Latar Belakang ..............................................................................
4
1.2 Rumusan Masalah.........................................................................
6
1.3 Tujuan .......................................................................................... 6
BAB II ANDAHARAN
2.1 Wayang Gedhog............................................................................
7
2.2 Wayang Krucil............................................................................... 7
2.3 Wayang Beber ...........................................................................
11
BAB III PENUTUP
3.1 Kesimpulan................................................................................. 14
3.2 Saran ..........................................................................................
14
LAMPIRAN........................................................................................
15
DHAPTAR PUSTAKA………………………………………………………………….…. 17
 BAB 1
PENDAHULUAN

1.1. Latar Belakang

Wayang minangka seni budaya Indonesia sing wis dikenal wiwit
abad kaping 10 lan wis tuwuh nganti saiki. Wayang ing perkembangane
abad iku wis bisa kanggo tahan macem-macem tes lan tantangan, supaya
wayang dadi budaya kang kwalitas banget . Budaya wayang kalebu lakon,
seni swara (musik), seni wicara, sastra, lukisan, reca, lan seni simbolis saka
wektu kanggo wektu uga minangka media informasi, propaganda,
pendidikan, pemahaman filsafat uga hiburan.

Wayang kulit mujudake salah sawijining kabudayan kang dikagum

masyarakat Indonesia lan internasional. Kesenian wayang wis diangkat
dadinmahakarya budaya donya dening UNESCO ing 7 November 2003
utawa Karya Agung Warisan Oral lan Intangible Humanity. Ing tlatah Jawa,
crita populer kang sumebar ing masyarakat yaiku cerita Ramayana,
Mahabharata, lan Arjunasasrabahu. Nanging critane Arjunasasrabahu
kurang populer tinimbang rong crita liyane. Telung crita yaiku crita asale
saka India. Crita kang diangkat ing wayang ngandhut nilai urip jero. Nilai-
nilai kasebut ditanam dening para leluhur kanthi tradhisional lumantar
pagelaran. Paraga saka penokohan lan tema ingkang dipunangkat
dipunkajengaken negesaken bilih kautaman ngalahaken bebendu, bebener
ngalahake duraka, lan kaadilan ngalahake ketidakadilan (wayang minangka
pralambang urip). Masyarakat diundang kanggo mikir lan mikir babagan
nilai-nilai dualisme; apik-apik, utama insolence, terpuji lan nistha, lan liya-
liyane, kang pungkasanipun masyarakattansah menang apik.

Adhedhasar masalah kasebut, ide kasebut muncul kanggo nggawe

"Aplikasi Pambuka Watak Wayang lan Tembang Jawa Interaktif Berbasis
Android”. Ing aplikasi iki bakal dibahas babagan informasi lan kawruh
babagan wayang kulit kayata jeneng wayang, jeneng kulawarga, watake
wayang, gaman/sihir kang diduweni, informasi liyane ngenani sejarahe
paraga wayang, dibarengi gambar paraga wayang. Dene tembang jawa
badhe dirembug babagan tembang macapat kang dumadi saka 11 jinis
tembang lan wasiat diwenehi tuladha tembang saka saben jinis tembang.
Kajaba iku, aplikasi iki uga dilengkapi pitakonan dhasar kanggo ngukur
kawruh babagan paraga wayang.

Adhedhasar masalah kasebut, ide kasebut muncul kanggo nggawe

"Aplikasi Pambuka Watak Wayang lan Tembang Jawa Interaktif Berbasis
Android”. Ing aplikasi iki bakal dibahas babagan informasi lan kawruh
babagan wayang kulit kayata jeneng wayang, jeneng kulawarga, watake
wayang, gaman/sihir kang diduweni, informasi liyane ngenani sejarahe
paraga wayang, dibarengi gambar paraga wayang. Dene tembang jawa
badhe dirembug babagan tembang macapat kang dumadi saka 11 jinis
tembang lan wasiat diwenehi tuladha tembang saka saben jinis tembang.
Kajaba iku, aplikasi iki uga dilengkapi pitakonan dhasar kanggo ngukur
kawruh babagan paraga wayang.

1.2 Rumusan Masalah

Rumusan masalah adhedhasar latar belakang menika “Kepriye

ngrancang lan nggawe aplikasi sinau sing gampang disinaoni wayang
lan tembang Jawa nganggo Android?”.

Sawetara watesan masalah nalika nggawe aplikasi iki yaiku:

a) Aplikasi ing pambuka paraga wayang lan tembang Jawa interaktif
adhedhasar Android kanthi versi minimal.
b) Paraga-paraga paraga wayang sing diangkat yaiku paraga-paraga ing
 crita Ramayana lan Mahabharata
c) Tembang Jawa ing aplikasi iki yaiku tembang macapat kang dumadi
saka 11 jinis tembang lan dijupuk sampel tembang saka saben jinis
tembang ing.
d) Dilengkapi pitakonan dhasar kanggo ngukur kawruh babagan
wayang kulit.

1.3 Tujuan

Panaliten menika gadhah ancas kangge damel aplikasi

pamulangan karakter wayang kulit lan tembang jawa adhedhasar
android kanggo nyengkuyung sinau pengantar paraga wayang lan
tembang Jawa supaya bisa mbiyantu para panganggo bisa sinau aksara
wayang lan tembang Jawa kanthi gampang, cepet lan efisien tanpa
kudu mbukak buku dhisik.

Wayang digunakake minangka sarana kanggo mangerteni

tradhisi, pendekatan marang masyarakat, informasi lan panyebaran
nilai-nilai. Dene wayang minangka sarana hiburan, wayang nduweni
fungsi minangka sarana hiburan, tontonan kanggo masyarakat kang
bisa digunakake kanggo macem-macem jinis hiburan.
 BAB II
ANDAHARAN

2.1 Wayang Gedhog

Wayang Gedog utawa Wayang Panji yaiku wayang kang

nggunakake crita saka Panji. Wayang iki bisa wae wis ana wiwit jaman
Majapahit. Wujude wayang meh padha karo wayang asline. Tokoh
ksatria tansah nganggo tekes lan rapepan. Sosok raja nganggo garudha
lan bunder keling. Ing crita Panji ora ana raksasa lan kethek. Ing sisih
liya, ana tokoh Prabu Klana saka Makassar sing duwe pasukan Bugis.
Ananging para panggedhe marga ora mesthi saka Makassar, ana uga
para tokoh saka Bantarangin (Ponorogo), kayata marga Siwandana,
banjur saka Ternate kayata Prabu Geniyara lan Daeng Purbayunus,
saka Siam kayata Prabu Maesadura, lan saka Bali.

Wayang gedog kang kita kenal saiki iki dicritakake dening

Girindrawardhana ing taun 1485 (gaman naga kinaryeng bathara).
Wayang Gedog mung nggunakake keris nalika Senapati dipasang ing
Mataram. Mung nalika jaman Pakubuwana III ing Solo, wayang gedog
diuripake, digawe kaya wayang asline, kanthi asma Kanjeng Kyai
Dewakatong lan Kyai Sri Wibawa.

Ing pagelaran wayang gedog nggunakake gamelan kanthi laras

pelog lan nggunakake punakawan Bancak lan Doyok kanggo Panji
tuwa, Ronggotono lan Ronggotani kanggo Klana, lan Sebul-Palet
kanggo spanduk kecapi enom), digawe payung, prau, lan liya-liyane.

Ing Surakarta wonten saperangan dalang ingkang saged

nindakaken wayang gedog, inggih menika Ki Subantar (SMKI), Ki Dr.
Bambang Suwarno, S.Kar., M.Hum. , lan Ki M. Ng Eko Prasetyo S.Sn.,
M.Sn. Saliyané bisa nampilaké wayang gedog, dhèwèké uga dadi
desainer wayang gedog.

Wayang Gedog yaiku wayang kang nyritakake crita saka Sri

Gatayu, putrane Prabu Jayalengkara nganti jaman Prabu Kuda Laleyan.
Istilah Wayang Gedog dianggep asale saka pagelaran Wayang Gedog
sing asline tanpa iringan kecrek (wesi), mula swarane keprak “asu” iku
dominan banget. Sawetara sumber ngandharake yen Wayang Gedhog
asale saka tembung topeng utawa topeng, dene versi liyane
ngandharake yen Gedhog asale saka swara jaran.

Cariyos Wayang Gedog asalipun saking cariyos Panji ingkang

wonten ing jaman Kediri lan Majapahit. Istilah Panji minangka gelar
ksatria lan raja muncul nalika jaman pemerintahan Jayabaya ing Kediri
ing abad XI. Nalika iku Jayabaya nduweni gelar Sang Mapanji Jayabaya
kang jumeneng nata wiwit taun 1135-1157. Saliyane judhul spanduk,
uga ana gelar sing njupuk jeneng kewan gagah minangka upeti.

Paraga ing Crita Wayang Gedog :

1. Prabu Lembu Amijaya
2. Patih Jayabadra
3. Tumenggung Harya pati
4. Radèn Panambang
5. Spanduk kertas
6. Spanduk Jaran Laleyan
7. Panji Kuda Sinumpit
8. Radèn Sinom Pradapa
9. Radèn Sangga Pati
10. Radèn Sangga Wilangga
11. Radèn Sangga Miguna
12. Dewi Kilisuci
13. Dewi Liku Raja
14. Dewi Sekartaji
15. Dewi Sanggalangit

2.2 Wayang Krucil

Wayang Krucil yaiku kesenian kang digawe saka kulit lan ukurane
cilik, mula luwih umum diarani Wayang Krucil. Ing pangrembakanipun,
wayang menika ngginakaken kayu rata (kalih dimensi) ingkang lajeng
dipunwastani Wayang Klithik.

Ing Jawa Tengah, wayang krucil wujude padha karo wayang

gedog. Paraga nganggo dodot rapekan, keris, lan nganggo tutup kepala
tekes (kipas). Dene ing Jawa Timur akeh paraga kang padha karo
wayang kulit purwa, raja-raja kang dijumenengake lan nganggo praba.
Ing Jawa Tengah, tokoh-tokoh raja iku Keling utawa mung Garuda
Mungkur.

Carita-carita kang digunakake ing wayang krucil umume wiwit

jaman Panji Kudalaleyan ing Pajajaran nganti jaman Prabu Brawijaya
ing Majapahit. Nanging, bisa uga wayang krucil nggunakake crita
wayang purwa lan wayang menak, malah saka babad tanah Jawa.

Gamelan kang digunakake kanggo ngiringi pagelaran wayang iku

prasaja banget, kanthi laras slendro lan irama playon bangomati
(srepegan). Ananging kadang wayang krucil ngginakaken potongan
ageng.

Tokoh Wayang Klithik/Krucil:

1. Damarwulan 2. Menakjingga
3. Layangseta 10. Sabdapalon
4. Layang Kumitir 11. Nayagenggong
5. Logenders 12. Jake Sesuruh
6. Prabu Kencanawungu 13. Prabu Brawijaya
7. Panglima Udara 14. liftblind
8. Wahita 15. Tarif wuta
17. Swirling 16. Dayun
18. Adipati Sindora 25. Melik
19. Menak Koncar 26. Clan Candrageni
20. Ranggalawe 27. Klanasura
21. Bundaran 28. Pamenger mulang
22. Watangan 29. Dewagung Walikrama
23. Anjasmara 30. Dewagung Baudenda
24. Banuwati 31. Daeng marewah
9. Panjiwulung 32. Daeng Makincing
2.3 Wayang Beber

Wayang beber yaiku seni pagelaran wayang kang penyajiane

diwujudake ing lembaran kertas utawa kain sing diulur-ulur kanthi
gambar wayang (kulit) sing diiringi narasi dening dalang. Pagelaran
wayang beber muncul lan ngrembaka ing tlatah Wengker Jawa (saiki
Ponorogo lan Pacitan) nalika jaman pra-Islam amarga Ponorogo nalika
semana wis bisa gawe kertas Daluwang utawa Ponoragan, nanging
terus nganti jaman kerajaan Islam (kayata Kasultanan Mataram).
Cariyos ingkang dipungambaraken dipunpendhet saking Mahabharata
lan Ramayana. Sawisé agama Islam dadi agama utama ing Jawa, crita
Panji.

Cathetan asing pisanan saka pagelaran iki dilapurake dening Ma

Huan lan Fei Xin ing buku Ying-Yai-Sheng-Lan. Buku kasebut nyritakake
kunjungane Cheng Ho menyang Tanah Jawa watara taun 1413–1415
(jaman karajan Majapahit dipimpin dening Wikramawardhana,
putrane Hayam Wuruk). Dheweke nyekseni akeh wong sing
ngrungokake wong ngomong babagan gambar sing ditampilake ing
lembaran kertas sing sebagian digulung. Juru crita nyekel kayu kang
digunakake kanggo nuding gambar ing lembaran. Laku kang kaya
mangkono isih padha karo pagelaran wayang beber ing jaman
sabanjure. Nanging miturut cariyos saking pujangga Jawi, wayang
beber dipunwiwiti nalika jaman Kerajaan Pajajaran.
 Gambar adegan wayang digambarake ing lembaran kain utawa
deluwang, saben lembar ngemot sawetara adegan (disebut pejagong)
miturut urutan critane. Gambar-gambar iki dimainake kanthi cara
mbukak gulungan miturut adegan siji-siji. Dalang nyritakake bab-bab
sing ana gegayutane karo adegan sing ditayangake, kalebu dialog.

Dicritakake dening Walisanga, ing antarane yaiku Sunan Kalijaga

sing keturunan bangsawan Wengker, wayang beber iki diowahi dadi
wayang kulit kanthi wujud hias sing wis dikenal saiki, amarga ajaran
Islam ora nyaranake gambar makhluk urip (manungsa, kewan) utawa
reca lan ditambahake Pusaka Hyang Kalimusada. Wayang sing diowahi
dening para wali digunakake kanggo nyebarake ajaran Islam lan apa
sing kita kenal saiki.

Koleksi wayang pusaka ana loro kang diklumpukake dhewe-

dhewe dening para turune dalang. Kekarone nggawa critane Panji.
Ingkang sepisan inggih menika salah satunggaling wayang beber paling
sepuh ingkang dipunlestantunaken wonten ing Dusun Karangtalun,
Desa Gedompol, Donorojo, Pacitan. Wayang iki digawe ing daluang
gedhe gaweane Ponorogo lan diugemi dening wong kang wis
dipercaya turun-temurun lan ora bakal diugemi dening wong kang
beda-beda leluhure amarga padha percaya yen iku minangka leluhur.
amanat kang kudu diugemi. Crita kang diangkat yaiku “Jaka Kembang
Kuning”, dumadi saka enem rol kanthi saben rol isine patang adegan
(pejagong). Crita iki miturut R.M. Sayid mujudake alegori ngusir Sultan
Mataram, Amangkurat I, saka Karaton Mataram ing Plered amarga
kraman Trunajaya.

Saliyané ing Pacitan, kolèksi kaloro isih ana ing dhusun Tutupan,
Désa Bejiharjo, Karangmojo, Gunungkidul. Carita kang diangkat yaiku
Remeng Mangunjaya.

Miturut Kitab Sastro Mirudo, wayang beber digawe ing taun

1283, kanthi Condro Sengkolo Gunaning Bujonggo Nembah Ing Dewo
(1283), banjur diterusake dening putrane Prabu Bhre Wijaya, Raden
Sungging Prabangkara, ing gawe wayang beber.

BAB 3
PENUTUP

3.1 Kesimpulan

Adhedhasar asiling panaliten saha pirembagan wonten ing Bab

Wayang, Penulis nyimpulake yen:

1. Wayang kulit mujudake kesenian tradhisional kang wis ana wiwit

jaman biyen sawetara abad kepungkur, yaiku wiwit jaman Hindu-
Budha, sing banjur dikembangake miturut jamane kanthi njupuk
crita saka Ramayana lan Mahabarata kang asale saka India lan
sabanjure diadopsi dening wong Jawa nalika teka agama Islam
ing tanah Jawa watara abad kaping 15.
2. Wayang lan perane menehi informasi sing informatif banget
penting kanggo kita kabeh, umume wayang nduweni peran lan
fungsi kang beda nalika wayang digunakake minangka media
saluran informasi loro kepungkur lan saiki. Wayang uga menehi
informasi penting sing ana hubungane karo urip estetis saka
masyarakat kepungkur. Ora mung kuwi, wayang uga nduweni
peran ing syarat-syarat saluran propaganda nalika ngrembakane
agama Islam ing Tanah Jawa lan ing jaman wayang saiki
digunakake minangka saluran hiburan umum ing umum lan bisa
 ditampa dening masyarakat umum amarga ing Crita kasebut
ngandhut nilai moral urip.
3. Wayang kulit yaiku wayang kang nuduhake wayang kang digawe
saka kulit kewan (balung kebo), warata, diukir, diwarnai lan
ditata. Bangsa Indonesia ngugemi kapitadosan animisme awujud
nyembah roh leluhur sing diarani hyang utawa dahyang,
diwujudake awujud reca utawa gambar.
4. Pagelaran wayang ngandharake nilai-nilai ing wujud simbolis
awujud paraga wayang piyambak lan alur cerita ingkang
dipunadani, saengga dipunajab para rawuh ingkang rawuh.
5. Upaya konservasi uga ditindakake dening Pemerintah Desa
Bandar Klippa, Society, Artists or associations Wayang kulit ing
Desa Bandar Klippa.

3.2 Saran

Liwat pengalaman lan pangerten sing ditampa saka wektu riset ing
Desa Bandar Klippa, penulis ngusulake saran kanggo kabeh Masyarakat
lan Pemerintah Desa. Saran kasebut kaya ing ngisor iki:

1. Wong Jawa kang manggon ing Desa Bandar Klippa luwih prihatin
lan Nglestarekake kesenian wayang kulit kanthi memeriahkan
acara wonten kesenian wayang kulit.
2. Perlu ana regenerasi ing paguyuban sing isih lestari kesenian
wayang kulit kanthi madosi bibit-bibit para mudha ingkang badhe
dadi Dalang utawa liyane sing ana gandhengane karo kemajuan
kesenian wayang kulit Desa Bandar Klippa.
3. Perlu dianakake penyuluhan lan pendhidhikan kanthi tahapan
arupa Nglestarekake kesenian wayang kulit kanthi ngenalake
wiwit cilik sekolah utawa kegiatan ekstrakurikuler ing njaba
sekolah.
4. Pemerintah Desa uga kudu nduweni peran aktif ing
pembangunan lan nglestarekake seni wayang kulit, ora mung
kampanye nanging nggawe terobosan kanthi nglebokake
kesenian wayang kulit ing RPJM Desa Kutha Klippa.
 5. Pamrayogi kangge panyerat supados asiling panaliten menika
dados bahan utawi referensi tambahan kanggo riset mangsa
luwih apik ing topik utawa tema padha.

LAMPIRAN

Gambar wayang gedhog:

Gambar wayang beber:

Gambar wayang krucil:

DHAPTAR PUSTAKA

1. Data Artikel:
Judul : Pelestarian dan Pengebangan Wayang Gedog
Penulis : Sunardi, Bambang Suwarno, Bambang Pujiono
Tanggal Tayang : 16 Juli 2020
Waktu Akses : 28 Februari 2023, pukul 08.05
URL :
https://kamasetra.wordpress.com/2020/07/24/wayang-gedog/

2. Data Artikel:
Judul : Pengertian dan sejarah wayang beber
Penulis : Wikipedia
Tanggal Tayang : 30 Oktober 2022
Waktu Akses : 28 Februari 2023, pukul 08.12
URL :
https://ms.m.wikipedia.org/wiki/Wayang_beber

3. Data Artikel:
Judul : Pengertian dan sejarah wayang krucil
Penulis : Wikipedia
Tanggal Tayang : 22 Februari 2022
Waktu Akses : 28 Februari 2023, pukul 08.15
URL :
https://id.m.wikipedia.org/wiki/Wayang_krucil