Puji syukur kami panjatkan atas kehadirat Allah SWT karena berkat Rahmat dan
Karunia-Nya sehingga kami dapat menyelesaikan buku ini tepat pada waktunya. Kami
mengucapkan banyak terima kasih kepada semua pihak yang telah membantu kami
dalam pembuatan buku ini, terutama kepada Bapak Drs. Didik Sugeng Pambudi, M.S.
dan Ibu Lioni Anka Monalisa, S.Pd., M.Pd. selaku dosen pengampu matakuliah
“Analisa Variabel Kompleks” yang memberikan bimbingan, saran, ide, kesempatan dan
memberikan dorongan serta masukan kepada penulis.
Buku ini dibuat dengan keterbatasan ilmu pengetahuan yang kami miliki, kami
berusaha mencari sumber data dari berbagai sumber informasi. Kegiatan penulisan buku
ini memberikan kami tambahan ilmu pengetahuan yang dapat bermanfaat bagi
kehidupan kami dan semoga bagi para pembaca buku ini.
Sebagai manusia biasa, kami sadar bahwa dalam pembuatan buku ini masih jauh
dari sempurna. Oleh karena itu, kami berharap akan adanya masukan yang membangun
sehingga buku ini dapat memberikan kontribusi positif dan bermakna dalam proses
belajar dan pembelajaran dalam berbagai bidang, khususnya matematika.
Penulis
i
DAFTAR ISI
Kata Pengantar........................................................................................................... i
Daftar Isi .................................................................................................................... ii
ii
5. LIMIT DAN TEOREMA LIMIT PADA BILANGAN
KOMPLEKS ..................................................................................................... 55
iii
11. LINTASAN DAN INTEGRAL GARIS .......................................................... 128
iv
KELOMPOK 1
Pengertian Bilangan Kompleks, Sifat-Sifat Operasi Aljabar Bilangan
Kompleks, Sifat-Sifat Lapangan Bilangan Kompleks dan Notasi Lain
Bilangan Kompleks
Disusun Oleh :
Annisatul Maghfiroh NIM. 170210101035
Ilmi Mamruatul Kharimah NIM. 170210101076
b. Pengurangan :
2
z1 − z 2 = (a + bi ) − (c + di )
= (a + bi ) − c − di
= (a − c ) + (bi − di )
= (a − c ) + (b − d )i
= (a − c, b − d )
c. Perkalian :
z1 ⋅ z 2 = (a + bi ) ⋅ (c + di )
= ac + adi + cbi + bidi
= ac + (ad + cb )i + bdi 2
= ac + (ad + cb )i + bd (− 1)
= ac + (ad + cb )i − bd
= (ac − bd ) + (ad + cb )i
= [(ac − bd ), (ad + cb )]
d. Pembagian :
z1 a + bi c − di
= ×
z 2 c + di c − di
ac − adi + bci − bdi 2
=
c 2 − cdi + cdi − d 2 i 2
ac + (bc − ad )i − bd
=
c2 + d 2
ac + bd (bc − ad )i
= 2 + 2
c +d2 c +d2
3
Bersifat tertutup terhadap perkalian
z1 ⋅ z 2 ∈ C
Bukti :
z1 ⋅ z 2 = (a1 + b1i ) ⋅ (a 2 + b2 i )
= (a1 + a 2 ) + (b1i + b2 i )
= (a1 + a 2 ) + (b1 + b2 )i
= (a 2 + a1 ) + (b2 + b1 )i
= (a 2 + a1 ) + (b2 i + b1i )
= (a 2 + b2 i ) + (a1 + b1i )
= z 2 + z1
Bersifat komutatif terhadap perkalian
z1 ⋅ z 2 = z 2 ⋅ z1
Bukti :
z1 ⋅ z 2 = (a1 + b1i ) ⋅ (a 2 + b2 i )
= (a1 a 2 − b1b2 ) + (a1b2 + a 2 b1 )i
= (a1 a 2 + b1ib2 i ) + (a1b2 i + a 2 b1i )
= (a1 a 2 + b1ib2 i ) + (a 2 b1i + a1b2 i )
= a1 a 2 + (b1ib2 i + a 2 b1i ) + a1b2 i
= a1 a 2 + (a 2 b1i + b1ib2 i ) + a1b2 i
= (a1 a 2 + a 2 b1i ) + (b1ib2 i + a1b2 i )
= a 2 (a1 + b1i ) + b2 i (b1i + a1 )
= (a 2 + b2 i ) ⋅ (a1 + b1i )
= z 2 ⋅ z1
c. Bersifat assosiatif pada penjumlahan
(z1 + z 2 ) + z 3 = z1 + (z 2 + z 3 )
4
Bukti :
(z1 + z 2 ) + z 3 = ((a1 + b1i ) + (a 2 + b2 i )) + (a3 + b3i )
= ((a1 + a 2 ) + (b1i + b2 i )) + (a3 + b3 i )
= (a1 + a 2 ) + ((b1i + b2 i ) + a3 ) + b3 i
= (a1 + a 2 ) + (a3 + (b1i + b2 i )) + b3i
= ((a1 + a 2 ) + a3 ) + ((b1i + b2 i ) + b3i )
= (a1 + (a 2 + a3 )) + (b1i + (b2 i + b3i ))
= a1 + ((a 2 + a3 ) + b1i ) + (b2 i + b3i )
= a1 + (b1i + (a 2 + a3 )) + (b2 i + b3i )
= (a1 + b1i ) + ((a 2 + a 3 )) + (b2 i + b3i )
= (a1 + b1i ) + (a 2 + (a3 + b2 i ) + b3i )
= (a1 + b1i ) + (a 2 + (b2 i + a3 ) + b3 i )
= (a1 + b1i ) + ((a 2 + b2 i ) + (a3 + b3 i ))
= z1 + (z 2 + z 3 )
Bersifat assosiatif terhadap perkalian
(z1 ⋅ z 2 ) ⋅z 3 = z1 ⋅ (z 2 ⋅z 3 )
Bukti :
(z1 .z 2 ).z 3 = ((a1a 2 − b1b2 ) + i(a1b2 + a 2 b1 ))(a3 + b3i )
= (a1 a 2 − b1b2 )a3 − (a1b2 − a 2 b1 )b3 + i(a1 a 2 − b1b2 )b3 + (a3 (a1b2 + b2 a1 ))
= (a1 a 2 a3 − b1b2 b3 − a1b2 b3 ) + i(a1 a 2 b3 − b1b2 b3 + a3 a1b2 + a3 a 2 b1 )
= (a1 a2 a3 − b1b2 a3 − a1b2 b3 ) + i(a1a2 b3 − b2 b3b1 + a1a3b2 + b2 b3 a1 )
= (a1a2 a3 − a1b2 b3 ) − (b1a2 b3 + b1a3b2 ) + i(a1a2 b3 + a1a3b2 + a 2 a3b1 − b2 b3b1 )
= a1 (a2 a3 − b2 b3 ) − (b1 (a2 b3 + a3b2 )) + i (a1 (a2 b3 + a3b2 ) + (a 2 a3 − b2 b3 )(b1 ))
= (a1 + ib1 )((a 2 a3 − b2 b3 ) + i (a 2 b3 + a3b2 ))
= z1 .(z 2 .z 3 )
d. Sifat Distributif
z1 ⋅ (z 2 + z 3 ) = (z1 ⋅ z 2 ) + (z1 ⋅ z 3 )
Bukti :
z1 ⋅ ( z 2 + z 3 ) = (a1 + b1i ) ⋅ ((a 2 + b2 i ) + (a3 + b3 i ))
= (a1 + b1i ) ⋅ ((a 2 + a3 ) + (b2 + b3 )i )
= a1 (a 2 + a3 ) + a1 (b2 + b3 )i + b1i (a 2 + a3 ) + b1i (b2 + b3 )i
5
= a1a 2 + a1a3 + a1b2 i + a1b3i + a 2 b1i + a3b1i + b1ib2 i + b1ib3i
= a1a 2 + a1b2 i + a 2 b1i + b1ib2 i + a1a3 + a1b3i + a3b1i + b1ib3i
= ((a1 + b1i )(a 2 + b2 i )) + ((a1 + b1i )(a3 + b3i ))
= ( z1 ⋅ z 2 ) + ( z1 ⋅ z 3 )
6
(a + ib )(c + id ) = 1 + 1⋅ 0
(ac + yn) + i(ad + cb) = 1 + 1 ⋅ 0
ac − bd = 1
eliminasi salah satu variabelnya
bc + ad = 0
ac − bd = 1 × b abc − b 2 d = b
bc + ad = 0 × a abc + a 2 d = 0
− b2d − a2d = b
( )
− d b2 + a2 = y
b
d =−
b + a2
2
bc + ad = 0
b
bc + a − 2 =0
b +a
2
ab
bc − 2 =0
a + b2
ab
bc =
a + b2
2
a
c= 2
a + b2
a a
Jadi z −1 = −i 2
b +a
2 2
b + a2
7
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
1. Selesaikan atau sederhanakan bentuk berikut :
a. (3 + 4i ) + (3i − 2)
b. (3 + 2i ) ⋅ (3i − 2)
2 − 3i
c.
4−i
d. i123 − 4i 9 − 4i
i 4 + i 9 + i16
e.
2 − i 5 + i10 − i15
Penyelesaian :
Ingat bahwa :
i = −1
i 2 = −1
i 3 = − − 1 = −i
i4 =1
a. (3 + 4i ) + (3i − 2) = 3 + (4i + 3i ) − 2
= (3 − 2) + (4i + 3i )
= 1 + 7i
b. (3 + 2i ) ⋅ (3i − 2) = 9i − 6 + 6i 2 − 4
= 9i − 4i − 6 − 6
= 5i − 12
2 − 3i 2 − 3i 4 + i
c. = ×
4−i 4−i 4+i
8 + 2i − 12i − 3i 2
=
16 − 4i + 4i − i 2
8 − 10i + 3
=
16 + 1
11 − 10i
=
17
d. ( )( ) ( )
i 123 − 4i 9 − 4i = i 120 i 3 − 4 i 8 i −
= 1(− i ) − 4 ⋅ 1 ⋅ i − 4i
= −i − 4i − 4i
= −9i
8
i 4 + i 9 + i16
=
( )
i 4 + i 8 i + i16
e.
( ) ( )( ) ( )( )
2 − i 5 + i10 − i15 2 − i 4 i + i 8 i 2 − i12 i 3
1+ i +1
=
2 − i + (− 1) − (− i )
2+i
=
1
= 2+i
( )
= 1 + i + i + i 2 + (− 2 − 2i ) + 2
= 1 + 2i − 1 − 2 − 2i + 2
=0
Terbukti
9
KELOMPOK 2
Sekawan Kompleks, Interpretasi Geometri Bilangan Kompleks
dan Bentuk Kutub (Polar) Bilangan Kompleks
Disusun Oleh :
Qurrotul A’yun NIM. 170210101086
Eka Rizkha Agustina NIM. 170210101087
a. z=z
Bukti :
z = ( x, y ) = x + yi
z = ( x,− y ) = x − yi
Akan dibuktikan z = z
Ambil sebarang z ∈ C , z = x − yi
z = x − yi
= x − (− yi)
= x + yi
Bukti :
z = ( x, y ) = x + yi
z = ( x,− y ) = x − yi
Akan dibuktikan z + z = 2 Re( z )
11
Jadi, terbukti bahwa z + z = 2 Re( z )
c. z − z = 2i Im( z )
Bukti :
z = ( x, y ) = x + yi
z = ( x,− y ) = x − yi
Akan dibuktikan z − z = 2 Im( z )
z ⋅ z = [Re( z )] + [Im( z )]
2 2
d.
Bukti :
z = ( x, y ) = x + yi
z = ( x,− y ) = x − yi
a. z1 + z 2 = z1 + z 2
Bukti :
12
z1 = ( x1 , y1 ) = x1 + y1i
z 2 = ( x2 , y 2 ) = x2 + y 2 i
z1 = ( x1 ,− y1 ) = x1 − y1i
z 2 = ( x 2 ,− y 2 ) = x 2 − y 2 i
Akan dibuktikan z1 + z 2 = z1 + z 2
b. z1 − z 2 = z1 − z 2
Bukti :
z1 = ( x1 , y1 ) = x1 + y1i
z 2 = ( x2 , y 2 ) = x2 + y 2 i
z1 = ( x1 ,− y1 ) = x1 − y1i
z 2 = ( x 2 ,− y 2 ) = x 2 − y 2 i
Akan dibuktikan z1 − z 2 = z1 − z 2
c. z1 ⋅ z 2 = z1 ⋅ z 2
Bukti :
13
z1 = ( x1 , y1 ) = x1 + y1i
z 2 = ( x2 , y 2 ) = x2 + y 2 i
z1 = ( x1 ,− y1 ) = x1 − y1i
z 2 = ( x 2 ,− y 2 ) = x 2 − y 2 i
Akan dibuktikan z1 ⋅ z 2 = z1 ⋅ z 2
z1 z1
d. =
z2 z2
Bukti :
z1 = ( x1 , y1 ) = x1 + y1i
z 2 = ( x2 , y 2 ) = x2 + y 2i
z1 = ( x1 ,− y1 ) = x1 − y1i
z 2 = ( x 2 ,− y 2 ) = x 2 − y 2 i
z z
Akan dibuktikan 1 = 1
z2 z2
14
z1 ( x1 x2 − y1 y 2 ) − ( x1 y 2 + x2 y1 )i
=
z2 ( x2 − y 2 i ) 2
z1 ( x1 − y1i )( x2 − y 2 i )
=
z2 ( x2 − y 2 i ) 2
z1 ( x1 − y1i )
=
z 2 ( x2 − y 2 i)
z1 z1
=
z2 z2
z1 z1
Jadi, terbukti bahwa z = z
2 2
Bidang kompleks tersebut di beri nama bidang Argand atau bidang z. Titik asal
(0,0) dengan titik (x,y), apabila dihubungkan akan terbentuk vektor; sehingga bilangan
kompleks z = x+yi = (x,y) dapat dipandang sebagai vektor z. Secara geometris,
penjumlahan dan pengurangan bilangan kompleks dapat dilihat pada gambar berikut.
15
2.3 Bentuk Kutub (Polar) Bilangan Kompleks
Selain dinyatakan dalam bentuk z = x + yi = ( x, y ) , maka bilangan kompleks z
dapat dinyatakan pula dalam bentuk koordinat kutub atau polar, yaitu z = (r , θ ) .
y
Jika x = r cos θ , y = r sin θ ,sehingga θ = arctan θ adalah sudut antara sumbu x
x
y
Untuk z ≠ 0 ,sudut dihitung dari tan θ = , dan jika z = 0 , maka r = 0 dan θ dapat
x
dipilih sebarang. Jadi, bentuk kutub bilangan kompleks adalah
z = (r , θ ) = r (cos θ + i sin θ ) = rcisθ . Bentuk sekawan dari z adalah
= (r ,−θ ) = r (cos θ − i sin θ ) .
Definisi:
Pada bilangan kompleks z = (r ,θ ) = r (cos θ + i sin θ ) , sudut θ disebut argument
dari z , ditulis arg z . Sudut θ dengan 0 ≤ θ < 2𝜋 atau − π < 𝜃 ≤ 𝜋 disebut argument
utama dari z ,ditulis θ = arg z . Pembatasan untuk sudut θ tersebut dipakai salah satu
saja.
Definisi:
Dua bilangan kompleks z1 = r1 (cos θ1 + i sin θ1 ) dan z 2 = r2 (cos θ 2 + i sin θ 2 )
dikatakan sama, yaitu r1 = r2 dan θ1 = θ 2 .
Contoh Soal :
4 + 3i
a. Carilah nilai Re(z) dan Im(z) dari z =
2 − 2i
Jawab:
4 + 3i
z=
2 − 2i
4 + 3i 2 + 2i
= ×
2 − 2i 2 + 2i
8 + 8i + 6i + (−6)
=
4 + 4i − 4i − (−4)
2 + 14i
=
8
1 7
= + i
4 4
16
1 7
Jadi, Re( z ) = , dan Im( z ) =
4 4
b. Gambarkan grafik dari z1 = 2 − 2i, z 2 = 1 + i
Jawab :
z1 = 2 − 2i → x = 2, y = −2
z 2 = 1 + i → x = 1, y = 1
r = z = x2 + y2
r = z = 2 2 + (2 3 ) 2
r = z = 4 + 12
r = z = 16
r= z =4
18
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
1. Buktikan bahwa untuk setiap z berlaku
1
a. Re( z ) = ( z + z)
2
1
b. Im( z ) = ( z − z)
2i
Penyelesaian :
1
a. Re( z ) = ( z + z)
2
misalkan z = a + bi, z = a − bi
akan dibuktikan Re(z) = a
1
Re( z ) = ( z + z)
2
1
Re( z ) = ((a + bi ) + (a − bi ))
2
1
Re( z ) = (2a )
2
Re( z ) = a
1
b. Im( z ) = ( z − z)
2i
misalkan z = a + bi, z = a − bi
akan dibuktikan Im(z) = b
1
Im( z ) = ( z − z)
2i
1
Im( z ) = ((a + bi ) − (a − bi ))
2i
1
Im( z ) = (2bi )
2i
Re( z ) = b
2. Diketahui z1 = 2 + 3i, z2 = 5 -7i. Gambarkan pada bidang argand, z1, z2, z1 + z2 ,
z1 , dan z 2 .
Penyelesaian :
z1 = 2 + 3i → x = 2, y = 3
z 2 = 5 − 7i → x = 5, y = −7
19
z1 + z 2 = (2 + 3i ) + (5 − 7i ) = 2 + 5 + 3i − 7i = 7 − 4i → x = 7, y = −4
z1 = 2 − 3i → x = 2, y = −3
z 2 = 5 + 7i → x = 5, y = 7
5π
3. Nilai z yang memenuhi sedemikian hingga z = 10 dan arg ( z ) = .
6
Penyelesaian :
Misalkan z = x + yi , berarti berdasarkan soal tersebut, maka
z = x 2 + y 2 = 10
→ x 2 + y 2 = 100 .........(1)
dan juga
5π 1 y 1
tan =− 3= → y = − 3 x ........(2)
6 3 x 3
Untuk mencari nilai x dan y dengan mensubstitusikan (1) dan (2)
x 2 + y 2 = 100
1
x 2 + (− 3 x) 2 = 100
3
1
x 2 + x 2 = 100
3
4 2
x = 100
3
300
x2 = = 75
4
x = ± 75
20
Mencari nilai y
x 2 + y 2 = 100
75 + y 2 = 100
y 2 = 25
y = ±5
Sehingga, diperoleh bahwa
( x = − 75 , y = 5) atau ( x = 75 , y = −5)
r = z = x2 + y2
2
r= z = 192 + 8 2
r = z = 192 + 64
r = z = 256
r = z = 16
21
Jadi, bentuk kutub bilangan kompleks yaitu x = r cos θ dan y = r sin θ ,
b. z = 3 + 27i
→ x = 3, y = 27
untuk mengubah bilangan kompleks menjadi bentuk polar z = (r , θ ) , yaitu
r = z = x2 + y2
2
r = z = 3 2 + 27
r = z = 9 + 27
r = z = 36
r = z =6
22
KELOMPOK 3
Pangkat - Akar dari Bilangan Kompleks dan Dalil De Moivre
Disusun Oleh :
M. Hidayat NIM. 170210101110
Zulfiani Ainur Rohmah NIM. 170210101089
24
z1 ⋅ z 2 = r1 ⋅ r2 [cos(θ1 + θ 2 ) + i sin (θ1 + θ 2 )]
1 1 1 1 1
= 2⋅ cos 4 π + 2 π + i sin 4 π + 2 π
2
= 2 [cos(45 + 90 ) + i sin (45 + 90 )]
= 2 (cos135 + i sin 135)
rumus :
z n = r n (cos nθ + i sin nθ )
Pembuktian :
Akan dibuktikan kebenaran Dalil De Moivre menggunakan Induksi Matematika,
bahwa untuk ∀n ∈ bilangan asli , berlaku:
z n = r n (cos nθ + i sin nθ )
• Untuk n=1
z 1 = r 1 (cos θ + i sin θ )
z = r (cos θ + i sin θ ) (terbukti benar)
• Untuk n= k+1
25
z k +1 = z k z
= r k (cos kθ + i sin kθ )r (cos θ + i sin θ )
= r k r (cos kθ + i sin kθ )(cos θ + i sin θ )
= r k r ((cos kθ )(cos θ ) + (cos kθ )(i sin θ ) + (i sin kθ )(cos θ ) − (sin kθ )(sin θ ) )
= r k r ([(cos kθ )(cos θ ) − (sin kθ )(sin θ )] + i[(cos kθ )(sin θ ) + (sin kθ )(cos θ )])
= r k +1 (cos(kθ + θ ) + i sin (kθ + θ ))
= r k +1 (cos(k + 1)θ + i sin (k + 1)θ )
26
Akibat lain, jika z = r (cos θ + i sin θ ) , maka = (cos(− θ ) + i sin (− θ )) .
1 1
z r
1 1
Untuk = z −n = n .
z n
r (cos nθ + i sin nθ )
Setelah pembilang dan penyebut dikalikan sekawan penyebut, maka didapatkan:
1
= z −n
zn
1
=
r n (cos nθ + i sin nθ )
= n (cos(− nθ ) + i sin (− nθ ))
1
r
n
1 1
=
zn z
Jadi, dalil De Moivre berlaku untuk semua n bilangan bulat.
Contoh Soal :
Hitunglah (2 + 2i ) !
4
Jawab :
z = 2 + 2i , maka dengan bentuk umum bilangan kompleks : z = x + yi , diperoleh
nilai:
x=2
y=2
r = z = x2 + y2
r = 22 + 22
r= 8=2 2
y 2
tan θ = = = 1
x 2
θ = 45 o ,225 o
Dalam bentuk kutub, bilangan kompleks dituliskan sebagai berikut:
z = r (cos θ + i sin θ )
(2 + 2i ) = (2 )
2 (cos 45 + sin 45)
(2 + 2i )4 = (2 2 ) (cos 4 ⋅ 45 + sin 4 ⋅ 45)
4
= (2 2 ) (− 1 + 0)
4
= (2 2 ) (− 1 + 0i )
4
= −64 + 0i
= −64
27
3.3 Akar Bilangan Kompleks
Bilangan kompleks z adalah akar ke-n dari bilangan kompleks w, jika z n = w dan
1
ditulis z = w n . Jika z = ρ (cos φ + i sin φ ) , akar ke-n dari bilangan kompleks
θ + 2kπ
1
Akibatnya ρ = r n dan φ = . Jadi, akar ke n dari bilangan kompleks
n
θ + 2kπ θ + 2kπ
1
w = r (cos θ + i sin θ ) adalah z = r n cos + i sin , dengan k
n n
bilangan bulat dan n bilangan asli.
Dari persamaan z n = w , ada n buah akar berbeda yang memenuhi persamaan itu.
0,1,2,...n
Untuk mempermudah, dipilih k = 0,1,2,3......(n − 1) ; φ ≤ ≤ 2π , sehingga
n
diperoleh z1 , z2 , z3 ,.....zn sebagai akar ke n dari w.
28
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
z2
1. Tentukan hasil perkalian z1 ⋅ z 2 dan pembagian dari dua bilangan kompleks
z1
berikut dalam bentuk kutub!
z1 = 2 − 2 3i
5 5
z 2 = 10 cos π + i sin π
3 3
Penyelesaian :
a. Perkalian z1 ⋅ z 2
z1 = 2 − 2 3i
x = 2, y = −2 3
r = z = x2 + y2
(
= 22 + − 2 3 )
2
= 16
r=4
Kemudian mencari sudut polar dari z1
y
tan θ =
x
2 3
=
2
= 3
maka θ = 60 o
Bentuk kutub dapat ditulis : z1 = 4(cos 60 + i sin 60 )
z1 ⋅ z 2 = r1 ⋅ r2 [cos(θ1 + θ 2 ) + i sin (θ1 + θ 2 )]
= 4 ⋅ 10[cos(60 + 150 ) + i sin (60 + 150 )]
z1 ⋅ z 2 = 40(cos 210 + i sin 210 )
Atau dalam bentuk umum dapat dituliskan:
29
z1 ⋅ z 2 = 40(cos 210 + i sin 210 )
1 −1
= 40 − 3 + i
2 2
= −20 3 − 20i
z2
b. Pembagian
z1
2. Hitunglah (−1 + i ) 7
Penyelesaian :
x = −1, y = 1
z =r= x 2 + y 2 = (−1) 2 + 12 = 2
y 1
tan(θ ) == = −1
x −1
3
θ= π
4
z n = r n (cos(nθ ) − i sin( nθ ))
z 7 = r 7 (cos(7θ ) − i sin(7θ ))
( ) 7 3 3
( −1 + i ) 7 = 2 (cos(7( π )) − i sin(7( π ))
4 4
1 1
= 8 2 − 2 +i 2
2 2
(
= 4 2 − 2 +i 2 )
= 4 2 2 (− 1 + i )
= 8(−1 + i )
30
3. Jika α dan β adalah akar-akar persamaan x 2 − 2 3 x + 4 = 0 maka α 2019 + β 2019
adalah . . .
Penyelesaian :
Mencari akar akar persamaan menggunakan rumus abc
a =1
b = −2 3
c=4
− b ± b 2 − 4ac
X 1.2 =
2a
=
2 3± (2 3 ) − 4(1)(4)
2
2(1)
2 3 ± 12 − 16
=
2
2 3 ± − 4 2 3 ± 2i
= = = 3 ±i
2 2
1
tan(θ ) = → θ = 30
3
α 2019
+β 2019
= 2 2019 i − 2 2019 i = 0
x n = r n (cos(nθ ) ± i sin( nθ ))
= 2(cos(30 ) ± i sin(30 ))
x 2019 = 2 2019 (cos(2019(30 )) ± i sin( 2019(30 )))
x 2019 = 2 2019 (cos(60570 ) ± i sin(60570 ))
x 2019 = 2 2019 (cos(360(168) + 90 )) ± i sin(360(168) + 90 ))
x 2019 = 2 2019 (cos(90 ) ± i sin(90 ))
x 2019 = 2 2019 (0 ± i )
x 2019 = ±2 2019 i
α 2019 = 2 2019 i
β 2019 = −2 2019 i
α 2019 + β 2019 = 2 2019 i = −2 2019 i = 0
1
4. Hitunglah (−16) 4 !
Penyelesaian :
31
z = r = (−16) 2 = 16
ρ 4 = 16
ρ=2
z n = ρ n (cos(θ ) + i sin(θ ))
z 4 = ρ 4 (cos(θ ) + i sin(θ ))
− 16 = 16(cos(180 ) + i sin(180 ))
θ =π
4φ = π + 2kπ
π + 2kπ
φ=
4
z = r (cos(φ ) + i sin(φ ))
π + 2kπ π + 2kπ
z = 2(cos( ) + i sin( ))
4 4
Untuk k = 0
π + 0 π + 0
z = 2 cos + i sin
4 4
= 2(cos(45 ) + i sin( 45 ))
= 2 +i 2
Untuk k=1
π + 2π π + 2π
z = 2 cos + i sin
4 4
= 2(cos(120 ) + i sin(120 ))
1 1
= 2(− + i 3)
2 2
= −1 + i 3
Untuk k=2
π + 4π π + 4π
z = 2 cos + i sin
4 4
= 2(cos(225 ) + i sin( 225 ))
1 1
= 2(− 2 −i 2)
2 2
= − 2 −i 2
Untuk k=3
32
π + 6π π + 6π
z = 2 cos + i sin
4 4
= 2(cos(315 ) + i sin(315 ))
1 1
= 2( 2 −i 2)
2 2
= 2 −i 2
2 −i 2
33
KELOMPOK 4
Konsep-Konsep Topologi pada Fungsi Kompleks, Fungsi Kompleks
dan Komposisi Kompleks dan Interpretasi Geometris
Disusun Oleh :
Valentine Putri NIM. 170210101023
Tyas Adinda Novitasari NIM. 170210101031
Contoh Soal :
a. N (i, 1) atau z − i < 1
B. Komplemen
Andaikan S ⊆ C dan z 0 ∈ C . Komplemen dari S ditulis S c , merupakan
35
Contoh Soal:
a. A = {z Im z < 1}, maka A c = {z Im z ≥ 1} .
C. Titik Limit
Titik z 0 disebut titik limit, titik gabung, atau titik kumpul dari himpunan S jika
himpunan S .
D. Titik Dalam/Interior, Titik Luar/Eksterior, dan Titik Batas
Suatu titik z 0 disebut titik dalam dari himpunan S jika dapat menentukan
36
dianamakan titik batas. Jika suatu titik bukan suatu titik dalam atau titik batas
dari suatu himpunan S , maka titik ini dinamakan titik luar dari S .
E. Batas dari Himpunan S
Batas dari himpunan S adalah semua titik batas dari S .
F. Himpunan Buka
Himpunan S disebut himpunan terbuka jika semua anggota S adalah titik
interior S atau himpunan yang tidak memuat bagian dari batasnya atau
S = Int (S ) .
G. Himpunan Tutup
Himpunan S disebut himpunan tertutup apabila setiap titik limit dari S di
dalam S , yaitu S memuat semua titik limitnya atau batasnya ( S = S ) .
H. Himpunan Terhubung
Himpunan terbuka S disebut terhubung, jika setiap dua titik di himpunan S
dapat dihubungkan oleh suatu lintasan yang berbentuk garis lurus (lintasan segi
banyak) yang seluruh titiknya terletak di dalam S .
I. Himpunan Terbatas
Sebuah himpunan S disebut terbatas jika kita dapat menemukan suatu
konstanta M sehingga z ≤ M untuk setiap titik z dan S . Suatu himpunan
tak terbatas adalah himpunan yang tidak memiliki batas. Suatu himpunan yang
terbatas dan tertutup dinamakan padat.
J. Daerah Terbuka
Himpunan terbuka S yang tersambung disebut daerah terbuka atau domain.
K. Daerah Tertutup
Daerah tertutup S adalah daerah terbuka digabung dengan batasnya atau
penutup suatu daerah terbuka.
37
L. Penutup dari Himpunan S
Penutup dari himpunan S adalah himpunan S digabung dengan titik limitnya
atau S = S ∪ S 0 .
M. Daerah
Jika pada suatu daerah terbuka atau domain digabungkan beberapa, semua atau
tidak sama sekali limitnya, maka akan ditemukan suatu himpunan yang disebut
daerah. Jika semua titik limitnya digabungkan, maka daerahnya tertutup dan
jika tidak digabungkan sama sekali, maka daerahnya terbuka.
N. Gabungan dan Irisan dari Himpunan
Sebuah himpunan terdiri dari semua titik yang tergabung dalam himpunan S1
himpunan terdiri dari semua titik yang terdapat dalam himpunan S1 dan S 2
38
b. Teorma Heine-Borel. Teori ini menyatakn bahwa S merupakan sebuah
himpunan terpadu masing-masingnya mengandung satu atau lebih himpunan
A1 , A2 , ..... (yang kemudian dikatakan meliputi himpunan S tak terhingga).
Kemudian akan terjadi sejumlah himpunan dasar A1 , A2 yang meliputi S tak
terhingga.
Contoh Soal:
Jawab :
Jawab :
3. Diberikan C = {z z ≤ 2} , maka:
Jawab :
39
Titik-titik interior C adalah {z z ≤ 2}
1 1 1 i
4. Diberikan S = {i, i, i, i, ...} atau
2 3 4 n
a. Apakah S terbatas?
b. Apa titik limitnya? Apakah memiliki titik limit?
c. Apakah S tertutup?
d. Apakah titik interior dan titik terbatasnya?
e. Apakah S terbuka?
f. Apakah S terhubung?
g. Apakah S daerah terbuka atau domain?
h. Apakah penutup himpunan S ?
i. Apakah komplemen dari S ?
j. Apakah S padat?
k. Apakah penutup himpunan S padat?
Jawab :
a. S terbatas untuk setiap titik z di S
b. Setiap persekitaran tanpa z = 0 mengandung titik-titik dari S , titik
limitnya adalah z = 0
c. S tidak tertutup karena titik limit z = 0 tidak terdapat di S
i
d. Setiap persekitaran δ di setiap titik mengandung titik-titik yang
n
terdapat di S dan titik-titik yang tidak terdapat di S . Jadi, untuk setiap
poin S , sama halnya dengan titik z = 0 , merupakan titik terbatas. S tidak
memiliki titik interior.
e. S tidak memiliki titik interior. Berarti, S tidak terbuka, maka S tertutup.
40
f. Jika kita menghubungkan dua titik pada S dengan garis polygon, aka nada
titik pada garis ini yang tidak terdapat di S . Jadi, S tidak terhubung.
g. Karena S buka himpunan terhubung dan terbuka, maka bukan merupakan
daerah terbuka atau domain.
h. Penutup himpunan S terdiri atas himpunan S dan titik limit z = 0 .
i. Komplemen dari S adalah semua himpunan semua titik pada bidang z
yang tidak termasuk di S .
j. Tidak ada korespondensi satu-satu antara elemen dari S dengan bilangan
asli 1, 2, 3, Jadi, S adalah himpunan berhingga.
k. S terbatas tapi tidak tertutup. Jadi, tidak padat.
l. Penutup himpunan S terbatas dan tertutup. Jadi, padat.
dari fungsi f atau peta/bayangan dari z oleh f , sedangkan range atau daerah hasil
41
(jelajah) dari f dinyatakan dengan R f , yaitu himpunan f (z ) untuk setiap z
anggota D.
Contoh Soal :
Tentukan domain dari fungsi-fungsi berikut.
a. w = z 2
b. w = z 2 − 2 z + 3
c. w = z −3 + z −2
2z + 3
d. w =
z2 +1
Jawab :
a. Fungsi kompleks dengan domain seluruh titik pada bidang z .
b. Fungsi kompleks dengan domain seluruh titik pada bidang z .
c. Fungsi kompleks dengan domain seluruh titik pada bidang z , kecuali
z ≠0.
42
Fungsi kompleks dapat dinyatakan dalam bentuk koordinat kutub atau polar.
Bentuk kutub dari bilangan kompleks adalah z = (r , θ ) = r (cos θ + i sin θ ) dapat
dinyatakan dengan mengganti x dan y yaitu:
f ( z ) = f (r (cos θ + i sin θ ))
= u (r , θ ) + iv(r , θ )
Jadi, w = u (r , θ ) + iv(r , θ ) .
Contoh Soal:
1. Jika f (z ) = z + z + i z maka tentukan u ( x, y ) dan v( x, y ) .
Jawab :
f (z ) = z + z + i z
f ( z ) = 2 Re( z ) + i x 2 + y 2
= 2x + i x2 + y 2
Jadi, u ( x, y ) = 2 x dan v( x, y ) = x 2 + y 2 .
Jawab :
(i) Jika z = x + iy maka:
f (z ) = w = z 2 = (x + iy ) = x 2 + 2 xyi + y 2 i 2 = x 2 − y 2 + 2 xyi
2
= (r (cos θ + i sin θ ))
2
(
= r 2 cos 2 θ + 2i cos θ sin θ + i 2 sin 2 θ )
= r2 (cos 2
θ + 2i sin θ cos θ − sin 2 θ )
43
(
= r 2 cos 2 θ − sin 2 θ + 2i sin θ cosθ )
= r2 (cos 2
θ − sin 2 θ ) + r 2 (2i sin θ cosθ )
= r 2 (cos 2θ ) + r 2 (i sin 2θ )
= r 2 (cos 2θ ) + ir 2 (sin 2θ )
z+z z−z
2
f (z ) = 2 + i
2 2i
z 2 + 2 zz + z 2 z − z
= 2 +
4 2
z 2 + 2 zz + z 2 z − z
= +
2 2
z 2 + 2 zz + z 2 + z − z
=
2
1
(
= z 2 + z 2 + z − z + zz
2
)
= x 3 + 3ix 2 y − 3 xy 2 − iy 3 + x + iy + 1
44
= x 3 − 3xy 2 + x + 1 + 3ix 2 y − iy 3 + iy
(
= x 3 − 3 xy 2 + x + 1 + i 3 x 2 y − y 3 + y )
(
Jadi, f ( z ) = x 3 − 3 xy 2 + x + 1 + i 3 x 2 y − y 3 + y .)
Fungsi Bernilai Tunggal dan Bernilai Banyak
Fungsi kompleks tidak seperti fungsi variabel real yang bernilai tunggal karena
fungsi variabel kompleks dapat bernilai tidak tunggal. Jika hanya satu nilai w
dikaitkan pada setiap nilai z maka w adalah suatu fungsi bernilai tunggal dari
z atau f (z ) bernilai tunggal. Jika lebih dari satu nilai w dikaitkan pada setiap
nilai z maka w adalah suatu fungsi bernilai bernilai banyak dari z .
a. Definisi Fungsi Bernilai Tunggal
Diberikan himpunan A ⊆ C dan B ⊆ C . Fungsi kompleks bernilai
tunggal f : A → B adalah suatu aturan yang memasangkan setiap z ∈ A
dengan tepat satu w∈ B yang dinotasikan dengan w = f ( z ) .
Contoh Soal :
w = z 2 untuk setiap bilangan kompleks z maka terdapat hanya satu nilai
dari w . Misalkan diambil z = 2 dan z = −2 maka nilai w adalah:
• untuk z = 2
w = z 2 = 22 = 4
• untuk z = −2
w = z 2 = (− 2 ) = 4
2
Contoh Soal :
w = ± z untuk setiap bilangan kompleks z maka terdapat beberapa nilai
dari w Misalkan diambil untuk z = 4 dan z = −4 maka nilai w adalah:
45
• untuk z = 4
w = ± z = ± 4 sehingga diperoleh:
w=2 dan w = −2
• untuk z = −4
w = ± z = ± − 4 = ±2 − 1 sehingga diperoleh:
w = 2i dan w = −2i
Dg .
46
Jadi, tidak berlaku hukum komutatif pada (g f )(z ) dan ( f g )(z ) .
Contoh Soal :
Diberikan fungsi f ( z ) = 3z + 2i dan g ( z ) = z 2 + 2 z + 2 + 3i , tentukan g ( f (z ))
dan f (g (z )) .
Jawab:
• R f ∩ D g ≠ φ maka:
g ( f ( z )) = g (3 z + 2i )
= (3 z + 2i ) + 2(3 z + 2i ) + 2 + 3i
2
= 9 z 2 + 12 zi + 4i 2 + 6 z + 4i + 2 + 3i
= 9 z 2 + 12 zi − 4 + 6 z + 7i + 2
= 9 z 2 + (12i + 6 )z + 7i − 2
• R g ∩ D f ≠ φ maka:
(
f (g (z )) = f z 2 + 2 z + 2 + 3i )
f (g (z )) = 3(z 2
+ 2 z + 2 + 3i ) + 2i
= 3z 2 + 6 z + 6 + 9i + 2i
= 3z 2 + 6 z + 11i + 6
Y V
bidang Z bidang W
3 w1
1 z1
O 1 2 X O 1 3 U
−3 z2
−5 w2
bidang W
bidang Z
r2
r
α 2α
48
3. Gambarkan fungsi f ( z ) = z 2
49
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
1. Tentukan domain dari fungsi-fungsi berikut.
f (z ) =
1
a.
z +1
2
f (z ) =
z
b.
z+z
Penyelesaian :
Domain dari fungsi-fungsinya adalah
a. Fungsi kompleks dengan domain seluruh titik pada bidang z , kecuali z ≠ ±1 .
f (z ) =
z
b.
z+z
z
=
2 Re(z )
Fungsi kompleks dengan domain seluruh titik pada bidang z , kecuali
Re( z ) ≠ 0 .
( )
= x 3 + 3ix 2 y − 3 xy 2 − iy 3 + 2 x 2 + 2ixy − y 2 + x + iy
= x 3 + 3ix 2 y − 3 xy 2 − iy 3 + 2 x 2 + 4ixy − 2 y 2 + x + iy
= x 3 − 3 xy 2 + 2 x 2 − 2 y 2 + x − iy 3 + 3ix 2 y + 4ixy + iy
(
= x 3 − 3 xy 2 + 2 x 2 − 2 y 2 + x + i − y 3 + 3 x 2 y + 4 xy + y )
( )
Jadi, f (z ) = x 3 − 3 xy 2 + 2 x 2 − 2 y 2 + x + i − y 3 + 3 x 2 y + 4 xy + y .
50
= r 2 (cosθ + i sin θ ) + (r cosθ + ir sin θ ) + 1
2
( )
= r 2 cos 2 θ + 2i cosθ sin θ − sin 2 θ + r cosθ + ir sin θ + 1
= r2 (cos 2
θ − sin 2 θ + 2i cosθ sin θ ) + r cosθ + ir sin θ + 1
(
= r 2 cos 2θ + r cosθ + i r 2 sin 2θ + r sin θ )
(
Jadi, f ( z ) = r 2 cos 2θ + r cos θ + i r 2 sin 2θ + r sin θ . )
4. Misalkan w = f ( z ) = z 2 + 3 z . Tentukan:
a. Bentuk u dan v
b. Nilai dari f pada z = 1 + 3i
= x 2 + 2ixy − y 2 + 3x + 3iy
= x 2 + 3x − y 2 + 2ixy + 3iy
= x 2 + 3x − y 2 + i (2 xy + 3 y )
Jadi u = x 2 + 3x − y 2 dan v = 2 xy + 3 y .
b. Untuk z = 1 + 3i maka
f ( z ) = f (1 + 3i )
= (1 + 3i ) + 3(1 + 3i )
2
= 1 + 6i + (3i ) + 3 + 9i
2
51
= 1 + 6i − 9 + 3 + 9i
= −5 + 15i
( )
= r 2 cos 2 θ + 2i cos θ sin θ + sin 2 θ + 3r cos θ + 3ir sin θ
(
= r 2 cos 2θ + 3r cos θ + i r 2 sin 2θ + 3r sin θ )
Jadi u = r 2 cos 2θ + 3r cos θ dan v = r 2 sin 2θ + 3r sin θ .
x − iy
5. Diketahui f ( z ) = x + iy +
x2 + y2
a. Nyatakan dalam bentuk z
b. Tentukan u dan v
Penyelesaian :
x − iy
Diketahui f ( z ) = x + iy +
x2 + y2
z+z z−z
a. Jika z = x + iy dan z = x − iy menyebabkan x = dan y =
2 2i
z+z z−z
− i
z + z z − z 2 2i
f (z ) = + i +
2 2i zz
z+z z−z
−
z+z z−z 2 2
= + +
2 2 zz
52
z+z −z+z
+
z+z+z−z 2 2
= +
2 zz
2z
2z 2
= +
2 zz
z
= z+
zz
1
= z+
z
b. Bentuk u dan v
x − iy
f ( z ) = x + iy +
x2 + y2
x iy
= x + iy + 2 − 2
x +y 2
x + y2
x iy
=x+ 2 + iy − 2
x +y 2
x + y2
x y
=x+ + i y − 2
x +y
2 2
x + y2
x y
Jadi, diperoleh u = x + dan v = y − 2 .
x +y22
x + y2
Untuk ( g f )( z )
(g f )(z ) = g ( f (z ))
= g (5 z + 1 − i )
= (5 z + 1 − i )
2
= 25 z 2 + 10 z − 10 zi − i − 1
53
= 25 z 2 + 10 z − 1 − 10 zi − i
= 25 z 2 + 10 z − 1 − i (10 z + 1)
a. A∩ B
b. A∪ B
Penyelesaian :
Interpretasi geometris dari:
a. A∩ B
b. A∪ B
54
KELOMPOK 5
Limit dan Teorema Limit Pada Bilangan Kompleks
Disusun Oleh :
Yufrida Septi Nindya NIM. 170210101007
Ismi Nurafdila Pangestu NIM. 170210101049
lim z → z0 f (z ) = w0
Definisi:
Misalkan fungsi w = f ( z ) terdefinisi pada daerah D , kecuali di z 0 (titik z 0 di
f (z ) menuju dua nilai yang berbeda, maka limit fungsi f tersebut tidak ada
untuk z mendekati z 0 .
Contoh Soal :
2 z 2 − 3z − 2
Buktikan bahwa lim z →2 =5
z−2
56
Misalkan diberikan bilangan ε > 0 , kita akan mencari δ > 0 sedemikian sehingga:
2 z 2 − 3z − 2
0 < z − z0 < δ → − 5 < ε , untuk z ≠ 2 .
z−2
2 z 2 − 3z − 2
−5 <ε ↔
(2 z + 1)(z − 2) − 5 < ε
z−2 z−2
↔
(2 z + 1 − 5)(z − 2) − 5 < ε
z−2
↔ 2( z − 2 ) < ε
ε
↔ z−2 <
2
ε
Hal ini menunjukkan bahwa δ = telah diperoleh.
2
Bukti Formal:
ε
Jika diberikan ε > 0 , maka terdapat δ = , sehingga untuk z ≠ 2 diperoleh:
2
2 z 2 − 3z − 2
0 < z − z0 < δ → −5
z−2
=
(2 z + 1)(z − 2) − 5
z−2
= 2( z − 2 ) < 2δ = ε
Jadi,
(2 z + 1)(z − 2) − 5 < ε apabila 0 < z − 2 < δ =
ε
z−2 2
2 z 2 − 3z − 2
Terbukti, lim z →2 =5
z−2
Bukti:
Misalkan limit f memiliki 2 nilai, yaitu:
57
lim f ( z ) = w1 dan lim f ( z ) = w 2
z → z0 z → z 0
bila
0 < z − z0 < δ
≤ w1 − f ( z ) + f ( z ) − w2
ε ε
< + =ε
2 2
Sehingga, w1 − w2 < ε
Teorema 2
Misalkan z = ( x, y ) = x + iy dan f (z ) = u ( x, y ) + iv( x, y ) dengan domain D . Titik
lim z → z0 v( x, y ) = y 0 .
Bukti:
⇐ misalkan lim u ( x, y ) = x0 dan lim v( x, y ) = y 0
z → z0 z → z0
Artinya
ε
∀ε > 0∃δ > 0 ∋ 0 < u ( x, y ) − x0 < δ 1 → u ( x, y ) − x0 <
2
Dan
ε
∀ε > 0∃δ > 0 ∋ 0 < v( x, y ) − y 0 < δ 2 → v( x, y ) − y 0 <
2
Pilih δ = min (δ 1 , δ 2 )
≤ u ( x, y ) − x 0 + v ( x, y ) − y 0
ε ε
< + =ε
2 2
58
Maka [u ( x, y ) + iv( x, y )] − [x0 + y 0 ] < ε
⇒ misalkan lim f (z ) = x0 + iy 0
z → z0
Artinya
ε
∀ε > 0∃δ > 0 ∋ 0 < f ( z ) − ( x0 + iy 0 ) < δ 1 → f ( z ) − x0 <
2
Dan
ε
∀ε > 0∃δ > 0 ∋ 0 < f ( z ) − ( x0 + iy 0 ) < δ 2 → f ( z ) − y 0 <
2
Pilih δ = min (δ 1 , δ 2 )
= [u ( x, y ) − x0 ] + i[v( x, y ) − y 0 ]
≤ u ( x, y ) − x 0 + v ( x, y ) − y 0
ε ε
< + =ε
2 2
Sehingga diperoleh lim u ( x, y ) = x0 dan lim v( x, y ) = y 0
z → z0 z → z0
Teorema 3
Misalkan fungsi f dan g limitnya ada di z 0 . lim f (z ) = a dan lim g ( z ) = b , maka :
1. lim( f (z ) + g ( z )) = a + b (untuk z → z 0 )
2. lim( f (z ) ⋅ g ( z )) = a ⋅ b (untuk z → z 0 )
f ( z) a
3. lim = (untuk z → z 0 )
g ( z) b
Bukti :
1. Ambil sebarang ε > 0 , kemudian karena lim f ( z ) = a dan lim g ( z ) = b berarti
z → z0 z → z0
59
Jika 0 < z − z 0 < δ maka f ( z ) + g ( z ) − (a + b) < ε
f ( z ) + g ( z ) − ( a + b) = f ( z ) + g ( z ) − a − b
f ( z ) + g ( z ) − ( a + b) = ( f ( z ) − a ) + ( g ( z ) − b)
f ( z ) + g ( z ) − ( a + b) ≤ f ( z ) − a + g ( z ) − b
ε ε
f ( z ) + g ( z ) − ( a + b) ≤ +
2 2
f ( z ) + g ( z ) − ( a + b) ≤ ε
Jika 0 < z − z 0 < δ 1 maka f ( z ) − a − 0 < ε dan jika 0 < z − z 0 < δ 2 maka
g ( z) − b < ε
[ f ( z ) − a ][g ( z ) − b] − 0 = f ( z) − a g ( z) − b < ε ε = ε
60
lim [ f ( z ) g ( z )] = 0 + lim af ( z ) + lim bg ( z ) − lim ab
z → z0 z → z0 z → z0 z → z0
lim [ f ( z ) g ( z )] = ba + ab − ab = ba = ab
z → z0
f ( z) a f ( z )b − ba + ba − g ( z )a
− =
g ( z) b g ( z )b
f ( z) a
− =
( f ( z )b − ba ) + (ba − g ( z )a )
g ( z) b g ( z )b
f ( z) a b( f ( z ) − a ) + a(b − g ( z ) )
− =
g ( z) b g ( z )b
f ( z) a b( f ( z ) − a ) a(b − g ( z ) )
− = +
g ( z) b g ( z )b g ( z )b
f ( z ) a b( f ( z ) − a ) a(b − g ( z ) )
− ≤ +
g ( z) b g ( z )b g ( z )b
f ( z) a l a
− ≤ ( f ( z ) − a ) + (b − g ( z ) )
g ( z ) b g ( z )b g ( z )b
f ( z) a b a
− ≤ f ( z) − a + b − g ( z)
g ( z) b g ( z )b g ( z )b
sehingga :
l
Jika 0 < z − z 0 < δ 1 maka berlaku g ( z ) − b <
2
Sekarang, untuk 0 < z − z 0 < δ 1 berarti
g ( z ) = b − (b − g ( z ) )
61
g ( z) ≥ b − b − g ( z) menurut ketaksamaan segitiga
g ( z) ≥ b − g ( z) − b
b
g ( z) ≥ b −
2
b
g ( z) ≥
2
b
Kemudian berakibat, jika 0 < z − z 0 < δ 1 maka berlaku g ( z) ≥ atau
2
1 2
≥
g ( z) b
f ( z) a b a
Sebelumnya didapat bahwa − ≤ f ( z) − a + b − g ( z)
g ( z) b g ( z )b g ( z )b
Berarti bahwa :
f ( z) a 2 2 a
− ≤ f ( z) − a + b − g ( z)
g ( z) b b bb
f ( z) a 2 2a
− ≤ f ( z) − a + 2 b − g ( z)
g ( z) b b b
f ( z) a 2 2a
− ≤ f ( z) − a + 2 b − g ( z)
g ( z) b b b
sehingga :
εb
Jika 0 < z − z 0 < δ 2 maka berlaku f ( z ) − a <
4
Dan juga karena lim g ( z ) = b , berarti terdapat δ 3 > 0 sehingga :
z → z0
εb 2
Jika 0 < z − z 0 < δ 3 maka berlaku g ( z ) − b <
4(1 + a )
f ( z) a 2 2a
− ≤ f ( z) − a + 2 b − g ( z)
g ( z) b b b
62
f ( z) a 2 ε b 2a εb 2
− < + 2
b 4(1 + a )
g ( z) b b 4
f ( z) a ε ε
− < +
g ( z) b 2 2
f ( z) a
− <ε
g ( z) b
63
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
z2 +1
1. Hitunglah lim
z →i z −i
Penyelesaian :
( z + i )( z − i )
lim = lim( z + i ) = 2i
z →i z −i z →i
2 xy x2
2. Buktikan lim + i tidak ada!
z →0 x 2 + y 2 y +1
Penyelesaian :
Kita tunjukkan bahwa untuk z menjadi 0 disepanjang garis y=0, maka
lim f ( z ) = lim f ( z ) = lim x 2i = 0
z →0 ( x , 0 ) → ( 0, 0 ) z →0
x2
Sedangkan disepanjang garis y=x, lim f ( z ) = lim f ( z ) = lim1 + i = 1
z →0 ( x , x ) → ( 0, 0 ) z →0
x +1
2 xy x2
Sehingga lim + i tidak ada
z →0 x 2 + y 2 y +1
z2 + 4
3. Jika g ( z ) = , hitunglah limit g(z) untuk z → 2i
z − 2i
Penyelesaian :
lim
z2 + 4
= lim
(z + 2i )(z − 2i ) = lim (z + 2i ) = 2i + 2i = 4i
z → 2 i z − 2i z →2i z − 2i z →2i
64
KELOMPOK 6
Definisi Kekontinuan Fungsi dan Kekontinuan dalam Suatu Daerah
Disusun Oleh :
Malka Adilla Nagib NIM. 170210101020
Puji Nur Istiqomah NIM. 170210101051
Dengan kata lain suatu fungsi dapat dikatakan kontinu jika memenuhi 3 syarat berikut:
1. f ( z ) ada, f ( z ) terdefinisi sebagai f ( z 0 )
2. lim f ( z ) ada
z → z0
3. lim f ( z ) = f ( z 0 )
z → z0
berbentuk lim f ( z ) = f ( z 0 ) .
z → z0
Titik pada bidang z dimana f ( z ) tidak kontinu (tidak memenuhi syarat kontinu)
disebut sebagai ketakkontinuan dari f ( z ) dan f ( z ) tidak kontinu pada titik ini. Jika
lim f ( z ) ada namun tidak sama dengan f ( z 0 ) , maka disebut dengan ketakkontinuan
z → z0
66
(ii) Grafik kontinu
lim f (z ) = f ( z 0 )
z → z0
Contoh Soal :
z 2 , z ≠ i
1. Apakah f (z ) = kontinu ? jika tidak, reduksi persamaan sehingga
0, z = i
f ( z ) adalah kontinu.
Jawab :
lim f ( z ) = −1 , f (i ) = 0 , karena lim f (0 ) ≠ f (0 ) maka f ( z ) tidak kontinu
z →i z →i
f (z ) = z 2
Didapatkan lim f ( z ) = −1 dan f (i ) = −1 , karena lim f (0 ) = f (0 ) sehingga
z →i z →i
z 2 + 4 ( z − 2i )( z + 2i )
lim = = ( z + 2i ) = 2i + 2i = 4i (ada)
z → 2 i z − 2i ( z − 2i )
67
(iii) lim f ( z ) = f ( z 0 )
z → z0
Ternyata lim f ( z ) ≠ f ( z 0 ) = 3 + 8i ≠ 4i
z → z0
⇔ u ( x, y ) dan v( x, y ) kontinu di ( x0 , y 0 )
Bukti :
Andaikan f ( z ) = u ( x, y ) + iv( x, y ) , z 0 = x0 + y 0 i , ω 0 = u 0 + iv 0 , maka
ε
∀ε > 0∃δ 1 , δ 2 ∋ u − u 0 < ,0 < ( x, y ) − ( x0 − y 0 ) < δ 1 =
2
ε
u − u0 < ,0 < ( x − x0 ) 2 + ( y − y 0 ) 2 < δ 1
2
dan
68
ε
v − v0 < ,0 < ( x, y ) − ( x0 − y0 ) < δ 2 =
2
ε
v − v0 < ,0 < ( x − x0 ) 2 + ( y − y 0 ) 2 < δ 2
2
Pilih δ = min(δ 1 , δ 2 )
Karena
(u + iv) − (u 0 + iv 0 ) = (u − u 0 ) + i (v − v0 ) ≤ (u − u 0 ) + i v − v0
Dan
( x − x0 ) 2 + ( y − y 0 ) 2 = ( x − x0 ) + i ( y − y 0 ) = ( x + iy ) − ( x0 + iy 0 )
Sehingga
ε ε
(u + iv) − (u 0 + iv 0 ) ≤ + = ε bila 0 < ( x + iy ) − ( x0 + iy 0 ) < δ
2 2
Jadi terbukti
lim f ( z ) = ω 0
z → z0
Karena
u − u0 ≤ (u − u0 ) + i (v − v0 ) = (u + iv) − (u0 + iv0 )
v − v0 ≤ (u − u0 ) + i (v − v0 ) = (u + iv) − (u0 + iv0 )
Dan
( x + iy ) − ( x0 + iy 0 ) = ( x − x0 ) + i ( y − y 0 ) = ( x − x0 ) 2 + ( y − y 0 ) 2
Sehingga
u − u 0 < ε dan v − v0 < ε bila
0 < ( x − x0 ) 2 + ( y − y 0 ) 2 < δ
69
Teorema 2
Jika f ( z ) dan g ( z ) kontinu di z 0 , maka masing-masing fungsi
a. f (z ) + g (z )
b. f (z ) − g (z )
c. f ( z )g ( z )
f (z )
d. , g (z ) ≠ 0
g (z )
Akan kontinu di z 0
Bukti :
a. f ( z ) + g ( z ) = ( f + g )( z )
ε ε
∀ε > 0, ∃δ > 0 ∋: 0 < z − z 0 < δ ⇒ f ( z ) − f ( z 0 ) < , g (z ) − g (z 0 ) <
2 2
= ( f + g )( z ) − ( f + g )( z 0 )
= f (z ) − f (z 0 ) + g (z ) − g (z 0 ) ≤ f (z ) − f (z 0 ) + g (z ) − g (z 0 )
ε ε
= + =ε
2 2
sehingga z − z 0 < δ ⇒ ( f + g )( z ) − ( f + g )( z 0 ) < ε , maka ( f + g )( z ) kontinu
di z 0
b. f ( z )g ( z ) = ( fg )( z )
Karena lim f ( z ) = f ( z 0 )
z → z0
70
f (z ) − f (z 0 ) ≥ f (z ) − f (z 0 )
1 ≥ f (z ) − f (z 0 )
f (z ) ≤ 1 + f (z 0 )
f (z ) ≤ p , p konstanta positif
ε
δ 2 > 0 sehingga g (z ) − g (z 0 ) < untuk 0 < z − z 0 < δ 2
2p
lim f (z ) = f (z 0 ) maka setiap ε > 0 dapat ditentukan
z → z0
ε
δ 3 > 0 sehingga f (z ) − f (z 0 ) < untuk 0 < z − z 0 < δ 3
2 g (z 0 )
Sehingga,
ε ε
( fg )(z ) − ( fg )(z0 ) < p. + g ( z0 ) = ε untuk 0 < z − z 0 < δ
2p 2 g ( z0 )
f (z )
c. , g (z ) ≠ 0
g (z )
f f
z ∀ε > 0, ∃δ > 0 ∋: 0 < z − z0 < δ ⇒ ( z ) − ( z0 ) < ε
g g
f f 1 1 1 1
(z ) − (z0 ) = f (z ) − + g (z0 ) −
g g g ( z ) g ( z0 ) f ( z ) f ( z0 )
1 1 1 1
≤ f (z ) − + g (z0 ) − = ε
g ( z ) g ( z0 ) f ( z ) f ( z0 )
Karena lim f ( z ) = f ( z 0 )
z → z0
1 ≥ f (z ) − f (z 0 )
71
f (z ) ≤ 1 + f (z 0 )
f (z ) ≤ p , p konstanta positif
1 1
lim = , maka setiap ε > 0 dapat ditentukan
z → z0 g (z ) g (z 0 )
1 1 ε
δ 2 > 0 sehingga − < untuk 0 < z − z 0 < δ 2
g ( z ) g ( z0 ) 2 p
ε
δ 3 > 0 sehingga f (z ) − f (z 0 ) < untuk 0 < z − z 0 < δ 3
2 g (z 0 )
Sehingga,
f f ε ε
( z ) − ( z0 ) < p. + g ( z0 ) = ε untuk 0 < z − z 0 < δ
g g 2p 2 g ( z0 )
⇒ f (g (z )) − f (g (z 0 )) < ε
f kontinu di z 0
⇒ g (z ) − g (z 0 ) < ε
Teorema 3
Fungsi yang kontinu pada setiap daerah berhingga diantaranya adalah
a. Semua suku banyak
b. ez
c. sin (z )
d. cos( z )
Pembuktian kekontinuaitas dari fungsi di atas dapat dilihat melalui grafik
72
a. Semua suku banyak
Suku 1:
Suku 2:
Suku 3:
73
c. sin (z )
d. cos(z )
74
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
z 2 , z ≠ z0
1. Buktikan f ( z ) = dimana z 0 ≠ 0 tak kontinu di z = z 0
0 , z = z 0
Penyelesaian :
z 2 , z ≠ z0
f (z ) = dimana z 0 ≠ 0
0, z = z 0
lim f ( z 0 ) = tidak ada, f ( z 0 ) = 0 karena lim f ( z 0 ) ≠ f ( z 0 ) sehingga f ( z ) tidak
z → z0 z → z0
kontinu di z = z 0
3z 4 − 2 z 3 + 8 z 2 − 2 z + 5
2. Apakah fungsi f (z ) = kontinu pada z = i ?
z −i
Penyelesaian :
3z 4 − 2 z 3 + 8 z 2 − 2 z + 5
f (z ) =
z −i
ketika z = i , maka
3i 4 − 2i 3 + 8i 2 + 5 3i 4 − 2i 3 + 8i 2 + 5
f (z ) = = , karena penyebut bernilai 0 maka
i −i 0
f ( z ) tidak ada. Sehingga jelas bahwa f ( z ) pada z = i tidak kontinu.
z2 − 4
3. Diketahui f ( z ) = , z ≠ 2 , bagaimana agar f ( z ) terdefinisi dan kontinu pada
z−2
titik tersebut?
Penyelesaian :
lim
z2 − 4
= lim
(z − 2)(z + 2) = lim z + 2 = 4 , agar f (z ) kontinu maka f (2) = 4
z →2 z−2 z →2 z−2 z →2
lim 2 x + iy 2 = lim 2 x + iy 2
z → ( −1, −2 ) ( x , y )→ ( −1, −2 )
= lim 2 x + i lim y2
( x , y )→ ( −1, −2 ) ( x , y )→ ( −1, −2 )
75
= 2(− 1) + i (− 2 )
2
= −2 + 4i
f (− 1,−2 ) = lim 2 x + iy 2 sehingga f (x, y ) = 2 x + iy 2 kontinu di − 1 − 2i
z → ( −1, −2 i )
z 2 + iz + 2, z ≠ i
b. f (z ) =
i, z = i
Penyelesaian :
a. f (− i ) = i
lim
z 2 + 3iz − 2
= lim
(z + i )(z + 2i ) = lim z + 2i = −i + 2i = i
z →i z+i z →i z+i z →i
z 2 + 3iz − 2
Karena lim = f ( z ) sehingga f ( z ) kontinu di titik z = i dan juga
z →i z +1
kontinu di titik yang lain.
b. Untuk z = i
f (i ) = i
Untuk z = 0
f (0 ) = 0 2 + i.0 + 2 = 2
6. Apakah f (z ) = z 2 − 5 z + 10 kontinu di 1 + i ?
Penyelesaian :
f (1 + i ) = (1 + i ) 2 − 5(1 + i ) + 10 = 1 + 2i − 1 − 5 − 5i + 10 = −3i + 5
76
lim z 2 − 5 z + 10
z →1+ i
= (1 + i ) − 5(1 + i ) + 10
2
= −3i + 5
Karena lim z 2 − 5 z + 10 = f ( z ) sehingga f ( z ) kontinu di titik 1 + i dan juga
z → i +1
(2 z + 3)( z − 1)
7. Apakah f (z ) = kontinu di − 2i ?
z2 − 2z + 4
Penyelesaian :
(2. − 2i + 3)(−2i − 1) (−4i + 3)(−2i − 1) − 11 − 2i
f (− 2i ) = = =
(−2i ) 2 − 2(−2i ) + 4 − 4i + 4i + 4 4
(2 z + 3)( z − 1) (2. − 2i + 3)(−2i − 1) (−4i + 3)(−2i − 1) − 11 − 2i
lim = = =
z → −2 i z2 − 2z + 4 (−2i ) 2 − 2(−2i ) + 4 − 4i + 4i + 4 4
(2 z + 3)( z − 1)
Karena lim = f ( z ) sehingga f ( z ) kontinu di titik − 2i dan juga
z → −2 i z2 − 2z + 4
kontinu di titik yang lain.
z2 + 4
8. Dimanakah fungsi g (z ) = kontinu?
z 2 − iz + 2
Penyelesaian :
z2 + 4 ( z + 2i )( z − 2i ) z + 2i
g (z ) = = =
z − iz + 2 ( z − 2i )( z + i )
2
z+i
Maka g(z) akan kontinu di semua titik z kecuali z ≠ −i
77
KELOMPOK 7
Definisi Turunan Fungsi Kompleks
Disusun Oleh :
Siti Khoirunnisa NIM. 170210101015
Maulidi Arsih Umaroh Islamiah NIM. 170210101050
fungsi f di titik z 0 .
Dinotasikan : f ' (z 0 )
∆f f (z 0 + ∆z ) − f (z 0 )
Dengan kata lain : f ' (z 0 ) = lim = lim .
∆z →0 ∆z ∆z →0 ∆z
Jika f terdifferensial di semua titik pada D, maka f terdifferensial pada D.
Contoh Soal :
Buktikan f ( z 0 ) = z 2 terdifferensial diseluruh C.
Jawab :
Perhatikan bahwa ditinjau sebarang titik z 0 ∈ C
f (z ) − f (z 0 )
f ' (z 0 ) = lim
z → z0 z − z0
z 2 − z0
2
= lim
z → z0 z − z0
= lim
(z + z 0 )(z − z 0 )
z → z0 z − z0
= lim z + z 0
z → z0
= z0 + z0
= 2 z0
Teorema
Jika f fungsi kompleks dan f ( z 0 ) ada, maka f kontinu di z 0
Bukti :
Diketahui f ( z 0 ) ada
79
f (z ) − f (z 0 )
lim f ( z ) − f ( z 0 ) = lim ⋅ z − z0
z → z0 z → z0 z − z0
f (z ) − f (z 0 )
lim f ( z ) − f (z 0 ) = lim ⋅ lim z − z 0
z → z0 z → z0 z − z0 z → z0
= f ' (z ) ⋅ 0
=0
Sehingga lim f ( z ) − f ( z 0 ) = 0
z → z0
⇒ lim f ( z ) − lim f ( z 0 ) = 0
z → z0 z → z0
⇔ lim f ( z ) = lim f ( z 0 )
z → z0 z → z0
⇒ lim f ( z ) = f (z 0 )
z → z0
Contoh Soal :
Buktikan f ( z ) = z
2
kontinu di seluruh bidang kompleks dan terdifferensial di
z=0
Jawab :
=0
Jadi f (z ) terdifferensial di z = 0
80
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
Dengan menggunakan definisi turunan, tentukan f ' ( z ) untuk :
f (z ) =
2
1.
z+3
Penyelesaian :
Cara 1
f (z ) − f (z0 )
lim
z → z0 z − z0
2 2
−
z + 3 z0 + 3
= lim
z → z0 z − z0
2(z0 + 3) − 2(z + 3)
= lim
(z + 3)(z0 + 3)
z → z0 z − z0
2 z0 + 6 − 2 z − 6
= lim
z → z0 (z + 3)(z0 + 3)(z − z0 )
2 z0 − 2 z
= lim
z → z0 (z + 3)(z0 + 3)(z − z0 )
− 2(z − z0 )
= lim
z → z 0 ( z + 3)( z + 3)( z − z )
0 0
−2
= lim
z → z 0 ( z + 3)( z + 3)
0
−2
=
(z0 + 3)(z0 + 3)
−2
=
(z0 + 3)2
−2
=
(z + 3)2
Cara 2
f ( z 0 + ∆z ) − f ( z 0 )
lim
∆z →0 ∆z
2 2
−
(z + ∆z ) + 3 (z 0 + 3)
= lim 0
∆z →0 ∆z
81
2( z 0 + 3) − 2((z 0 + ∆z ) + 3)
= lim
((z 0 + ∆z ) + 3)(z 0 + 3)
∆z →0 ∆z
2 z 0 + 6 − 2 z 0 − 2∆z − 6
= lim
∆z → 0 (( z + ∆z ) + 3)( z + 3)(∆z )
0 0
− 2∆z
= lim
∆z → 0 ((z 0 + ∆z ) + 3)(z 0 + 3)(∆z )
−2
= lim
∆z → 0 ((z 0 + ∆z ) + 3)(z 0 + 3)
−2
=
(z 0 + 3)(z 0 + 3)
−2
=
(z 0 + 3)2
−2
=
(z + 3)2
f ( z ) − f ( z0 ) f ( z0 + ∆z ) − f ( z0 )
Jadi karena nilai lim atau lim dari fungsi
z → z0 z − z0 ∆z →0 ∆z
−2
f (z ) =
2
ada, maka adalah turunan dari fungsi tersebut.
z+3 (z + 3)2
2. f (z ) = z 3 − 2 z
Penyelesaian :
Cara 1
f (z ) − f (z 0 )
lim
z → z0 z − z0
= lim
(
z 3 − 2z − z0 − 2z0
3
)
z → z0 z − z0
z 3 − 2z − z0 + 2z0
3
= lim
z → z0 z − z0
z 3 − z0 − 2z + 2z0
3
= lim
z → z0 z − z0
(z − z 0 )(z 2 + zz 0 + z 0 2 ) − 2(z − z 0 )
= lim
z → z0 z − z0
= lim z 2 + zz 0 + z 0 − 2
2
z → z0
82
= z0 + z0 + z0 − 2
2 2 2
= 3z 0 − 2
2
= 3z 2 − 2
Cara 2
f (z0 + ∆z ) − f (z0 )
lim
∆z → 0 ∆z
= lim 0
(z + ∆ z )3 − 2(z0 + ∆z ) − z03 − 2 z0 ( )
∆z → 0 ∆z
z + 3z0 ∆z + 3z0 (∆z ) + (∆z ) − 2 z0 − 2∆ z − z0 + 2 z0
3 2 2 2 3
= lim 0
∆z → 0 ∆z
= lim 3z0 + 3z0 ∆z + (∆z ) − 2
2 2
∆z → 0
= 3 z0 − 2
2
= 3z 2 − 2
f ( z ) − f ( z0 ) f ( z0 + ∆z ) − f ( z0 )
Jadi karena nilai lim atau lim dari fungsi
z → z0 z − z0 ∆z →0 ∆z
3. f (z ) =
(1 + z )
(1 − z )
Penyelesaian :
Cara 1
f (z ) − f (z 0 )
lim
z → z0 z − z0
1 + z 1 + z0
−
1 − z 1 − z0
= lim
z → z0 z − z0
(1 + z )(1 − z 0 ) − (1 + z 0 )(1 − z )
= lim
z → z0 (1 − z )(1 − z 0 )(z − z 0 )
1 − z 0 + z − zz 0 − 1 + z − z 0 + zz 0
= lim
z → z0 (1 − z )(1 − z 0 )(z − z 0 )
2z − 2z0
= lim
z → z 0 (1 − z )(1 − z )( z − z )
0 0
2(z − z 0 )
= lim
z → z 0 (1 − z )(1 − z )( z − z )
0 0
2
= lim
z → z 0 (1 − z )(1 − z )
0
83
2
=
(1 − z 0 )2
2
=
(1 − z )2
Cara 2
f (z0 + ∆z ) − f (z0 )
lim
∆z → 0 ∆z
1 + (z0 + ∆z ) 1 + z0
−
1 − (z0 + ∆z ) 1 − z0
= lim
∆z → 0 ∆z
(1 + (z0 + ∆z ))(1 − z0 ) − (1 + z0 )(1 − (z0 + ∆z ))
= lim
(1 − (z0 + ∆z ))(1 − z0 )
∆z → 0 ∆z
= lim
(1 + z0 + ∆z )(1 − z0 ) − (1 + z0 )(1 − z0 − ∆z )
∆z → 0 (1 − z0 − ∆z )(1 − z0 )(∆z )
= lim
2
(
1 − z0 + z0 − z0 + ∆z − z0 ∆z − 1 + z0 − z0 − z0 − ∆z − z0 ∆z
2
)
∆z → 0 (1 − z0 − ∆z )(1 − z0 )(∆z )
1 − z 0 + z 0 − z 0 + ∆z − z 0 ∆z − 1 − z 0 + z 0 + z 0 + ∆z + z 0 ∆z
2 2
= lim
∆z → 0 (1 − z 0 − ∆z )(1 − z 0 )(∆z )
2∆z
= lim
∆z → 0 (1 − z − ∆z )(1 − z )(∆z )
0 0
2
= lim
∆z → 0 (1 − z 0 − ∆z )(1 − z 0 )
2
=
(1 − z 0 )(1 − z 0 )
2
=
(1 − z 0 )2
2
=
(1 − z )2
f ( z ) − f ( z0 ) f (z0 + ∆z ) − f (z0 )
Jadi karena nilai lim atau lim dari fungsi
z → z0 z − z0 ∆z →0 ∆z
1+ z
f (z ) =
2
ada, maka adalah turunan dari fungsi tersebut.
1− z (1 − z )2
2z − i
4. f (z ) =
z + 2i
Penyelesaian :
84
Cara 1
f (z ) − f (z0 )
lim
z → z0 z − z0
2 z − i 2 z0 − i
−
z + 2i z0 + 2i
= lim
z → z0 z − z0
(2 z − i )(z 0 + 2i ) − (2 z 0 − i )(z + 2i )
= lim
z→z 0 (z + 2i )(z 0 + 2i )(z − z 0 )
2 zz 0 + 4 zi − z 0 i + 2 − (2 zz 0 + 4 z 0 i − zi + 2 )
= lim
z→z 0 (z + 2i )(z 0 + 2i )(z − z 0 )
4 zi − 4 z 0 i − z 0 i + zi
= lim
z → z0 (z + 2i )(z 0 + 2i )(z − z 0 )
4i ( z − z 0 ) + i ( z − z 0 )
= lim
z → z0 (z + 2i )(z 0 + 2i )(z − z 0 )
4i + i
= lim
z → z0 (z + 2i )(z 0 + 2i )
5i
= lim
z → z0 (z + 2i )(z 0 + 2i )
5i
=
(z 0 + 2i )2
5i
=
(z + 2i )2
Cara 2
f ( z 0 + ∆z ) − f ( z 0 )
lim
∆z → 0 ∆z
2( z + ∆z ) − i 2 z − i
−
= lim z + ∆z + 2i z + 2i
∆z → 0 ∆z
(z + 2i )(2(z + ∆z ) − i ) − (z + ∆z + 2i )(2 z − i )
= lim
(z + ∆z + 2i )(z + 2i )
∆z → 0 ∆z
( ) (
2 z + 2 z∆z − zi + 4 zi + 4∆zi + 2 − 2 z 2 − zi + 2 z∆z − ∆zi + 4 zi + 2
2
)
= lim
(z + ∆z + 2i )(z + 2i )
∆z → 0 ∆z
( ) (
2 z + 2 z∆z + 3zi + 4∆zi + 2 − 2 z 2 + 3zi + 2 z∆z − ∆zi + 2
2
)
= lim
(z + ∆z + 2i )(z + 2i )
∆z → 0 ∆z
85
2 z 2 + 2 z∆z + 3zi + 4∆zi + 2 − 2 z 2 − 3zi − 2 z∆z + ∆zi − 2
= lim
(z + ∆z + 2i )(z + 2i )
∆z →0 ∆z
5∆zi
= lim
(z + ∆z + 2i )(z + 2i )
∆z →0 ∆z
5i
= lim
∆z → 0 ( z + ∆z + 2i )( z + 2i )
5i
=
(z + 0 + 2i )(z + 2i )
5i
=
(z + 2i )2
f ( z ) − f ( z0 ) f ( z0 + ∆z ) − f (z0 )
Jadi karena nilai lim atau lim dari fungsi
z → z0 z − z0 ∆z →0 ∆z
2z − i
f (z ) =
5i
ada, maka adalah turunan dari fungsi tersebut.
z + 2i (z + 2i )2
5. f (z ) = sin z
Penyelesaian :
Cara 1
f ( z ) − f ( z0 )
lim
z − z0 z − z0
sin z − sin z0
= lim
z − z0 z − z0
2 cos
1
(z + z0 )sin 1 (z − z0 )
= lim 2 2
z − z0 z − z0
sin
1
( z − z0 )
= lim 2 cos ( z + z0 ) ⋅ lim
1 2
z − z0 2 z − z0 z − z0
⋅ lim 2 cos ( z + z0 )
1 1
=
2 z − z0 2
1
= 2 cos ( z0 + z0 )
1
2 2
= cos (2 z0 )
1
2
= cos z0
= cos z
86
Cara 2
f ( z 0 + ∆z ) − f (z 0 )
lim
∆z → 0 ∆z
sin ( z 0 + ∆z ) − sin (z 0 )
= lim
∆z → 0 ∆z
sin z 0 cos ∆z + cos z 0 sin ∆z − sin z 0
= lim
∆z → 0 ∆z
sin z 0 cos ∆z − sin z 0 + cos z 0 sin ∆z
= lim
∆z → 0 ∆z
sin z 0 (cos ∆z − 1) + cos z 0 sin ∆z
= lim
∆z → 0 ∆z
sin z 0 (cos ∆z − 1) sin ∆z
= lim + cos z 0
∆z → 0 ∆z ∆z
cos ∆z − 1
= lim sin z 0 + cos z 0
∆z → 0
∆z
cos ∆z − 1
= lim sin z 0 ⋅ lim + cos z 0
∆z → 0 ∆z → 0
∆z
= sin z 0 (0 ) + cos z 0
= 0 + cos z 0
= cos z 0
f ( z ) − f ( z0 ) f ( z0 + ∆z ) − f ( z0 )
Jadi karena nilai lim atau lim dari fungsi
z → z0 z − z0 ∆z →0 ∆z
− 2 sin
1
(z + z 0 )sin 1 (z − z 0 )
= lim 2 2
z → z0 z − z0
sin
1
(z − z 0 )
= lim − 2 sin
1
(z + z 0 ) ⋅ zlim 2
z → z0 2 → z0 z − z0
87
⋅ lim − 2 sin (z + z 0 )
1 1
=
2 z → z 0 2
⋅ −2 sin ( z0 − z0 )
1 1
=
2 2
= − sin (2 z0 )
1
2
= − sin z0
= − sin z
Cara 2
f (z0 + ∆z ) − f (z0 )
lim
∆z → 0 ∆z
cos(z0 + ∆z ) − cos z0
= lim
∆z → 0 ∆z
cos z0 cos ∆z − sin z0 sin ∆z − cos z0
= lim
∆z → 0 ∆z
cos z0 cos ∆z − cos z0 − sin z0 sin ∆z
= lim
∆z → 0 ∆z
− cos z0 (1 − cos ∆z ) − sin z0 sin ∆z
= lim
∆z → 0 ∆z
1 − cos ∆z sin ∆z
= lim − cos z0 − sin z0
∆z → 0
∆z ∆z
1 − cos ∆z
= lim − cos z0 − sin z0 (1)
∆z → 0
∆z
1 − cos ∆z
= lim − cos z0 ⋅ lim − sin z0
∆z → 0 ∆z → 0
∆z
= (− cos z0 )(0 ) − sin z0
= − sin z0
= − sin z
f ( z ) − f ( z0 ) f ( z0 + ∆z ) − f ( z0 )
Jadi karena nilai lim atau lim dari fungsi
z → z0 z − z0 ∆z →0 ∆z
88
tan z − tan z 0
= lim
z → z0 z − z0
tan ( z − z 0 ) × (1 + tan z tan z 0 )
= lim
z → z0 z − z0
tan ( z − z 0 )
= lim × (1 + tan z tan z 0 )
z → z0 z − z0
= 1 × lim (1 + tan z tan z 0 )
z → z0
= 1 + tan z 0 tan z 0
= 1 + tan 2 z 0
= sec 2 z 0
= sec 2 z
Cara 2
f (z0 + ∆z ) − f (z0 )
lim
∆z → 0 ∆z
tan (z0 + ∆z ) − tan (z0 )
= lim
∆z → 0 ∆z
sin (z0 + ∆z ) sin (z0 )
−
cos(z0 + ∆z ) cos(z0 )
= lim
∆z → 0 ∆z
sin z0 cos ∆z + cos z0 sin ∆z sin (z0 )
−
cos z0 cos ∆z − sin z0 sin ∆z cos(z0 )
= lim
∆z → 0 ∆z
cos z 0 (sin z 0 cos ∆z + cos z 0 sin ∆z ) − sin z 0 (cos z 0 cos ∆z − sin z 0 sin ∆z )
(cos z 0 cos ∆z − sin z 0 sin ∆z ) cos z 0
= lim
∆z →0 ∆z
= lim
(
cos z 0 sin z 0 cos ∆z + cos z 0 sin ∆z − cos z 0 sin z 0 cos ∆z − sin 2 z 0 sin ∆z
2
)
∆z →0 (cos z 0 cos ∆z − sin z 0 sin ∆z )(cos z 0 )(∆z )
cos 2 z 0 sin ∆z + sin 2 z 0 sin ∆z
= lim
∆z →0 (cos z cos ∆z − sin z sin ∆z )(cos z )(∆z )
0 0 0
= lim
(cos
z 0 + sin 2 z 0 sin ∆z
2
)
∆z →0 (cos z cos ∆z − sin z sin ∆z )(cos z )(∆z )
0 0 0
= lim
(1)sin ∆z
∆z →0 (cos z 0 cos ∆z − sin z 0 sin ∆z )(cos z 0 )(∆z )
sin ∆z 1
= lim ⋅ lim
∆z →0 ∆z ∆z → 0 (cos z 0 cos ∆z − sin z 0 sin ∆z )(cos z 0 )
89
1
= 1 ⋅ lim
∆z →0 (cos z0 cos ∆z − sin z0 sin ∆z )(cos z0 )
1
=
(cos z0 cos(0) − sin z0 sin (0))(cos z0 )
1
=
(cos z0 (1) − 0)(cos z0 )
1
=
(cos z 0 )(cos z 0 )
1 1
= ⋅
(cos z 0 ) (cos z 0 )
= sec z 0 ⋅ sec z 0
= sec 2 z 0
= sec 2 z
f ( z ) − f ( z0 ) f ( z0 + ∆z ) − f ( z0 )
Jadi karena nilai lim atau lim dari fungsi
z → z0 z − z0 ∆z →0 ∆z
8. f (z ) = z 2 + i ( ) 3
Penyelesaian :
Cara 1
f ( z ) − f ( z0 )
lim
z → z0 z − z0
= lim
(z 2
) ( 3
+ i − z0 + i
2
) 3
z → z0 z − z0
= lim
(z 6
) (
+ 3iz 4 − 3 z 2 − i − z0 + 3iz0 − 3 z0 − i
6 4 2
)
z → z0 z − z0
= lim
(z 6 6
) (
− z0 + 3i z 4 − z0 − 3 z 2 − z0
4
) ( 2
)
z → z0 z − z0
= lim
(z − z0 )(z 5 + z 4 z0 + z 3 z0 2 + z 2 z03 + zz0 4 + zo5 ) + 3i(z − z0 )(z 3 + z 2 z0 + zz0 2 + z03 ) − 3(z − z0 )(z + z0 )
z → z0 z − z0
= lim
(z − z0 )(z 5 4 3 2 5
)
+ z z0 + z z0 + z z0 + zz0 + zo + 3i( z − z0 ) z 3 + z 2 z0 + zz0 + z0 − 3( z − z0 )( z + z0 )
2 3 4
( 2 3
)
z → z0 z − z0
z → z0
(
= lim z 5 + z 4 z0 + z 3 z0 + z 2 z0 + zz0 + zo + 3i z 3 + z 2 z0 + zz0 + z0 − 3( z + z0 )
2 3 4 5
) ( 2 3
)
(
= z0 + z0 z0 + z0 z0 + z0 z0 + z0 z0 + z0
5 4 3 2 2 3 4 5
) + 3i(z 0
3
+ z0 z0 + z0 z0 + z0 − 3(z0 + z0 )
2 2 3
)
= 6 z0 + 12iz0 − 6 z0
5 3
= 6 z 5 + 12iz 3 − 6 z
90
Cara 2
f (z0 + ∆z ) − f (z0 )
lim
∆z →0 ∆z
= lim
((z + ∆z ) + i − z0 + i
0
2
) (
3 2
)
3
∆z →0 ∆z
= lim
( (
z0 + ∆z ) + 3i ( z0 + ∆z ) − 3( z0 + ∆z ) − i − z0 + 3iz0 − 3 z0 − i
6 4 2 6 4 2
) ( )
∆z →0 ∆z
(z 0
6
+ 6 z 0 ∆z + 15 z 0 ∆z 2 + 20 z 0 ∆z 3 + 15 z 0 ∆z 4 + 6 z 0 ∆z 5 + ∆z 6 +
5 4 3 2
)
( 3i z 0 + 4 z 0 ∆z + 6 z 0 ∆z 2 + 4 z 0 ∆z 3 + ∆z 4
4 3 2
) − 3(z + 2 z ∆z + ∆z ) − i
0
2
0
2
− (z + 3iz 0 − 3z 0 − i )
6 4 2
= lim 0
∆z → 0 ∆z
6 z 0 ∆z + 15 z 0 ∆z + 20 z 0 ∆z + 15 z 0 ∆z 4 + 6 z 0 ∆z 5 + ∆z 6 +
5 2 4 2 3 3
= lim
∆z → 0 ∆z
6 z 0 + 15 z 0 ∆z + 20 z 0 ∆z 2 + 15 z 0 2 ∆z 3 + 6 z 0 ∆z 4 + ∆z 5 +
5 4 3
∆z
12iz 3 + 18iz 2 ∆z + 12iz ∆z 2 + 3i∆z 3 − 6 z − 3∆z
= lim
0 0 0 0
∆z → 0 ∆z
= lim 6 z 0 + 15 z 0 ∆z + 20 z 0 ∆z 2 + 15 z 0 ∆z 3 + 6 z 0 ∆z 4 + ∆z 5 +
5 4 3 2
∆z → 0
= 6 z 0 + 12iz 0 − 6 z 0
5 3
= 6 z 5 + 12iz 3 − 6 z
f ( z ) − f ( z0 ) f ( z0 + ∆z ) − f ( z0 )
Jadi karena nilai lim atau lim dari fungsi
z → z0 z − z0 ∆z →0 ∆z
f (z ) = z 2 + i( )3
ada, maka 6 z 5 + 12iz 3 − 6 z adalah turunan dari fungsi tersebut.
91
KELOMPOK 8
Syarat Chauchy – Riemann dan Syarat C-R pada Koodinat Kutub
Disusun Oleh :
Yogi Setiawan NIM. 170210101018
Titis Sahrita NIM. 170210101062
u x = v y , u y = −u x
∂u ∂u ∂v ∂v
Dengan u x = ,uy = , vx = , v y = berturut-turut adalah turunan parsial
∂x ∂y ∂x ∂y
dari u dan v terhadap x dan y.
Berikut ini adalah syarat persamaan Chauchy – Riemann :
a. Syarat Perlu
Agar f ( z ) analitik maka
f (z + ∆z ) − f ( z )
f ' ( z ) = lim ∆z →0
∆z
= lim ∆x∆y →0
{u (x + ∆x, y + ∆y ) + iv(x + ∆x, y + ∆y )} − {u (x, y ) + iv(x, y )}
∆x + i∆y
harus ada dan tidak bergantung pada caranya ∆z (atau ∆x dan ∆y ) mendekati
nol. Kita memandang dari dua kemungkinan pendekatan.
Kasus 1 : Saat ∆y = 0 maka :
∂u ∂v
= + i .......................................(1)
∂x ∂y
Kasus 2 : Saat ∆x = 0 maka :
u ( x, y + ∆y ) − u ( x, y ) v( x, y + ∆y ) − v( x, y )
= lim ∆y →0 + i
i∆y i∆y
93
∂u ∂v
= −i + .......................................(2 )
∂y ∂y
f ( z ) akan analitik jika limit pada kedua kasus di atas sama. Sehingga, dari
persamaan (1) dan (2) didapat :
∂u ∂v ∂u ∂v
= +i = −i
∂x ∂x ∂y ∂y
= u x + iv x = u y − iv y
Perhatikan bahwa inti dari pembuktian di atas adalah pendekatan titik (0,0)
melalui sumbu Real (sumbu X) dan melalaui sumbu Imaginer (sumbu Y).
b. Syarat Cukup
u ( x, y ), v( x, y ), u x , u y , v x , v y kontinu pada z 0 = x 0 + iy 0 dan di (x 0 , y 0 )
dipenuhi oleh persamaan Chauchy Riemann maka f ' z 0 ada. ( )
Bukti Syarat cukup :
∆u = u (x + ∆x, y + ∆y ) − u ( x, y )
{u (x + ∆x, y + ∆y ) − u (x, y + ∆y )} + {u (x, y + ∆y ) − u (x, y )}
∂u ∂u ∂u ∂u
= + ε 1 ∆x + + µ1 ∆y = ∆x + ∆y + ε 1 ∆x + µ1 ∆y
∂x ∂y ∂x ∂y
∂v ∂v ∂v ∂v
= + ε 2 ∆x + + µ 2 ∆y = ∆x + ∆y + ε 2 ∆x + µ 2 ∆y
∂x ∂y ∂x ∂y
∂u ∂v ∂u ∂v
∆w = ∆u + i∆v = + i ∆x + + i ∆y + ε∆x + µ∆y
∂x ∂x ∂y ∂y
94
Berdasarkan ∆z = ∆x + i∆y dan diambil dari limit ∆z → 0 , dapat diketahui
bahwa :
∂w ∆w ∂u ∂v
= f ' (z ) = lim ∆z →0 = +i
∂z ∆z ∂x ∂x
Sehingga derivatifnya ada dan f(z) analitik di R.
dan jika dalam kitar tersebut u r , uϕ , v r , vϕ ada dan kontinu di (r0 , ϕ 0 ) dan
∂u 1 ∂v 1 ∂v ∂u
dipenuhi C-R yaitu : = dan = − ,r ≠ 0 maka
∂r r ∂ϕ r ∂ϕ ∂r
Jadi diperoleh :
1
ru r = vt atau u r = vt , r ≠ 0 (2)
r
Berdasarkan persamaan Cauchy-Riemann maka dari persamaan (1) yang ke tiga
95
diperoleh :
rv r = −ru y cos ϕ + ru x sin ϕ = −(−u x r sin t + ru y cos t ) = −u t
Jadi diperoleh :
1
rv r = −u t atau v r = − u t , r ≠ 0 (3)
r
Selanjutnya, menentukan f ' ( z ) maka u x , u y , v x , dan v y perlu dinyatakan kedalam
(cos ϕ )u x + (sin ϕ )u y = u r
(−r sin ϕ )u x + (r cos ϕ )u y = uϕ
dan
(cos ϕ )v x + (sin ϕ )v y = vr
(−r sin ϕ )v x + (r cos ϕ )v y = vϕ
Akibatnya
f ' ( z ) = u x + iv x
= u r cos ϕ + v r sin ϕ + i (v r cos ϕ − u r sin ϕ )
ru r cos ϕ + rv r sin ϕ rv cos ϕ − ru r sin ϕ
= +i r
r r
96
u r (r cos ϕ − ri sin ϕ ) vr (r cos ϕ − ri sin ϕ )
= +
r r
u rcis (−ϕ ) vr rcis (−ϕ )
= r +
r r
rcis (−ϕ )(u r + iv r )
=
r
z
= (u r + ivr )
r
Contoh Soal :
1. Tentukan apakah fungsi f ( z ) = z 2 memenuhi persamaan Chauchy Rieman ?
Jawab :
f (z ) = z 2
f ( z ) = ( x + iy )
2
f ( z ) = x 2 − y 2 + 2ixy
Diperoleh :
u = x 2 − y 2 → u x = 2 x, u y = −2 y
v = 2 xy → v x = 2 y, v y = 2 x
x 3 (1 + i ) − y 3 (1 − i )
f (z ) = 2
z
Jawab :
x3 − y3
u= dengan u (0,0 ) = 0
x2 + y2
x3 + y3
v= dengan v(0,0 ) = 0
x2 + y2
u (x,0 ) − u (0,0 )
u x (0,0 ) = lim x →0 =1
x
u (0, y ) − u (0,0 )
u y (0,0 ) = lim x →0 = −1
y
v(x,0 ) − v(0,0 )
v x (0,0 ) = lim x →0 =1
x
97
v(0, y ) − v(0,0 )
u y (0,0) = lim x →0 =1
y
Jadi persamaan C-R terpenuhi tetapi :
f (z ) − f (0 ) x 3 (1 + i ) − y 3 (1 + i )
f ' (0 ) = lim z →0 = lim z →0
z ( )
x 2 + y 2 (x + iy )
Untuk z → 0
Sepanjang garis Real y = 0 :
x 3 (1 + i ) − y 3 (1 − i )
lim x →0 =1+ i
y3
Sepanjang garis Real y = x :
2ix 3 1+ i
lim x →0 =
2(1 + i )x 3
z
f ( z ) − f (0 )
Sehingga lim z →0 tidak ada sehingga f tidak terdiferensial di 0,
z
meskipun persamaan Chauchy Rieman dipenuhi di (0,0)
3. Diketahui f ( z ) = z -3 , tentukan f'(z) dalam bentuk koordinat kutub.
Jawab :
f ( z ) = z −3= r −3 ( cos 3ϕ − i sin 3ϕ), maka :
u = r -3 cos 3ϕ
Sehingga
∂u ∂u
= -3r − 4 cos 3ϕ dan = -3r −3 sin 3ϕ
∂r ∂ϕ
v = -r −3 sin 3ϕ
Sehingga
∂v ∂u
= 3r − 4 sin 3ϕ dan = -3r −3 cos 3ϕ
∂r ∂ϕ
Keenam fungsi ini kontinu dan syarat C-R dipenuhi untuk semua z ≠ 0 Jadi
f(z) = z -3 terdiferensial untuk z ≠ 0 . Dengan demikian f ' ( z ) dalam koordinat
kutub adalah :
f ' (z) = ( cos ϕ 0 − i sin ϕ 0 )( − 3r −4 cos 3ϕ + 3ir −4 sin 3ϕ)
= cis( − ϕ)( − 3−4 )cis(-3ϕ) = −3r −4 cis(−4ϕ )
98
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
1. Buktikan f (z ) = e x (cos y + i sin y ) terdifferensial untuk setiap z dalam C.
Penyelesaian :
f (z ) = e x (cos y + i sin y )
= e x cos y + ie x sin y
u x (x, y ) = e x cos y
u (x, y ) = e cos y →
x
v x ( x, y ) = e x sin y
v( x, y ) = e sin y →
x
v y ( x, y ) = e cos y
x
e x cos y + ie x sin y
2. Tunjukkan bahwa persamaan Cauchy Riemann dipenuhi di z = 0 tetapi f ' (0 ) tidak
ada.
x 3 − 3xy 2 y 3 − 3x 2 y
+ i , ( x, y ) ≠ 0
f (z ) =
2 2
z z
0 , ( x, y ) = 0
Penyelesaian :
x 3 − 3xy 2 y 3 − 3x 2 y
+ i , ( x, y ) ≠ 0
f (z ) =
2 2
z z
0 , ( x, y ) = 0
x 3 − 3xy 2
2 , ( x, y ) ≠ 0
u ( x, y ) = x + y
2
0 , ( x, y ) = 0
y 3 − 3x 2 y
2 , ( x, y ) ≠ 0
v ( x, y ) = x + y
2
0 , ( x, y ) = 0
99
Oleh karena itu diperoleh :
x3
−0
u ( x,0 ) − u (0,0 )
u x (0,0 ) = lim x →0 = lim x →0 x2 =1
x x
u (0, y ) − u (0,0 )
u y (0,0 ) = lim x →0
0
= lim x →0 = 0
y y
v(x,0 ) − v(0,0 )
v x (0,0 ) = lim x →0
0
= lim x →0 = 0
x x
y3
−0
v(0, y ) − v(0,0 ) y2
v y (0,0 ) = lim x →0 = lim x →0 =1
y y
f ( z ) − f (0 ) (x − iy )2
f ' (0 ) = lim z →0 = lim z →0
z (x + iy )2
Untuk z → 0
Sepanjang garis Real y = 0 :
x2
lim x →0 =1
x2
Sepanjang garis Real y = x :
− 2ix 2
lim x →0 = −1
2ix 2
Karena sepanjang garis real y = 0 dan y = x nilai limitnya berbeda maka f ’(0)
tidak ada.
3. Jika diketahui f ( z ) = z −4 , tentukan f ' ( z ) dalam koordinat kutub polar.
Penyelesaian :
f ( z ) = z −4 = r −4 (cos(−4ϕ ) + sin( −4ϕ )) = r −4 (cos 4ϕ − sin 4ϕ )
u = r −4 cos 4ϕ
u r = −4r −5 cos 4ϕ
v = −r − 4 sin 4ϕ
v r = 4r −5 sin 4ϕ
Sehingga
100
r (cos ϕ − sin ϕ )(−4r −5 cos 4ϕ + 4r −5 sin 4ϕ )
f ' ( z) =
r
= cis(−ϕ )(−4r )(cis(−4ϕ )
−5
= −4r −5 cis(−5ϕ )
4. Tentukan turunan dari z = 1 + i dalam koordinat kutub
Penyelesaian :
y
tan θ =
x
1
=
1
=1
1
θ = 45° = π
4
Sehingga fungsi z menjadi
1 1
f ( z ) = r (cos π + i sin π )
4 4
1
u r = cos π
4
1
v r = sin π
4
z
f ' ( z ) = (u r + iv r )
r
1 1 1 1
cos π − i sin π cos π + i sin π
4 4 4 4
=r
r
1 1
= cis − π .cis π
4 4
= cis(0)
=1
101
KELOMPOK 9
Aturan Pendiferensialan, Fungsi Analitik dan Titik Singular
Disusun Oleh :
Sekar Ayu Rahmayani NIM. 170210101036
Setya Dewi NIM. 170210101117
a.
d
{ f (z ) + g (z )} = d f (z ) + d g (z ) = f ′(z ) + g ′(z )
dz dz dz
Bukti :
f ( z + ∆z ) + g ( z + ∆z ) − { f ( z ) + g ( z )}
d
{ f (z ) + g (z )} = ∆lim
dz z →0 ∆z
f ( z + ∆z ) − f ( z ) g ( z + ∆z ) − g ( z )
= lim + lim
∆z →0 ∆z ∆z →0 ∆z
f (z ) + g (z )
d d
=
dz dz
= f ′(z ) + g ′( z )
b.
d
{ f (z ) − g (z )} = d f (z ) − d g (z ) = f ′(z ) − g ′(z )
dz dz dz
Bukti :
f (z + ∆z ) − g (z + ∆z ) − { f (z ) + g (z )}
d
{ f (z ) − g (z )} = ∆lim
dz z → 0 ∆z
f (z + ∆z ) − f (z ) g (z + ∆z ) − g (z )
= lim − lim
∆z →0 ∆z ∆z →0 ∆z
f (z ) − g (z )
d d
=
dz dz
= f ′(z ) − g ′(z )
c.
d
{ f (z )g (z )} = f (z ) d g (z ) + g (z ) d f (z ) = f (z )g ′(z ) + g (z ) f ′(z )
dz dz dz
Bukti :
f ( z + ∆z )g ( z + ∆z ) − f ( z )g ( z )
d
{ f (z )g (z )} = ∆lim
dz z →0 ∆z
f ( z + ∆z ){g ( z + ∆z ) − g ( z )} + g ( z ){ f ( z + ∆z ) − f ( z )}
= lim
∆z →0 ∆z
g ( z + ∆z ) − g ( z ) f ( z + ∆z ) − f ( z )
= lim f ( z + ∆z ) + lim
∆z →0
∆z ∆z →0 ∆z
= f (z ) g (z ) + g (z ) f (z )
d d
dz dz
103
= f ( z )g ′( z ) + g ( z ) f ′( z )
d d
g ( z ) f ( z ) − f ( z ) g ( z )
d f (z ) dz dz g ( z ) f ′( z ) − f ( z )g ′( z )
d. = = , untuk
dz g ( z ) [g (z )]2
[g (z )]2
g (z ) ≠ 0
Bukti :
Misalkan
U = f ( z ), V = g ( z ), ∆U = f ( z + ∆z ) − f ( z ), dan ∆V = g ( z + ∆z ) − g ( z ) , maka
d U 1 U + ∆U U
= ∆lim −
dz V z → 0 ∆z V + ∆V V
V∆U − U∆V
= lim
∆z → 0 ∆z (V + ∆V )V
1 ∆U ∆V
= lim V −U
∆z → 0 (V + ∆V )V
∆z ∆z
V (dU dz ) − U (dV dz )
=
V2
g ( z ) f ′( z ) − f (z )g ′( z )
=
[g (z )]2
e.
d
{cf (z )} = c d f (z ) = cf ′(z ) dimana c adalah konstan
dz dz
f. Jika w = f (ζ ) dimana ζ = g ( z ) , maka
dw dw dζ
= ⋅ = f ′{g (z )}g ′(z )
dz dζ dz
Demikian pula jika w = f (ζ ) dimana ζ = g (η ) dan η = h( z ) , maka
dw dw dζ dη
= ⋅ ⋅
dz dζ dη dz
Sering disebut dengan aturan rantai dari turunan pada fungsi komposisi.
104
h. Jika z = f (t ) dan w = g (t ) dimana t adalah parameter, maka
dw dw dt g ′(t )
= =
dz dz dt f ′(t )
Aturan serupa dapat dirumuskan untuk turunan, seperti;
d { f ( z ) + g ( z )} = df ( z ) + dg ( z ) = f ′( z )dz + g ′( z )dz = { f ′( z ) + g ′( z )}dz
105
d 1 d −1
26. cosh −1 z = 29. sec h −1 z =
dz z −1
2 dz z 1− z2
d 1 d −1
27. tanh −1 z = 30. csc h −1 z =
dz 1− z2 dz z z2 +1
d 1
28. coth −1 z =
dz 1− z2
a.
d
(c ) = 0
dz
Bukti:
f (z ) = c
f (z + ∆z ) − f (z )
f ′( z ) = lim
∆z → 0 ∆z
c−c
= lim
∆z → 0 ∆z
= lim 0
∆z → 0
=0
d n
b. z = nz n −1
dz
Bukti :
f (z ) = z n , n ∈ R
f ( z + ∆z ) − f ( z )
f ′( z ) = lim
∆z →0 ∆z
= lim
(z + ∆z )n − (z )n
∆z →0 ∆z
n n(n − 1) n − 2 2 n
n −1
z + nz ∆z + z ∆z + ... + (∆z ) − z n
= lim
2
∆z →0 ∆z
n −1 n(n − 1) n − 2 n −1
nz + z ∆z + ... + (∆z ) ∆z
= lim
2
∆z →0 ∆z
n(n − 1) n − 2 n −1
= lim nz n −1 + z ∆z + ... + (∆z )
∆z →0
2
= nz n −1
106
d
c. sin z = cos z
dz
Bukti:
f ( z ) = sin ( z )
f ( z + ∆z ) − f ( z )
f ′( z ) = lim
∆z → 0 ∆z
sin ( z + ∆z ) − sin ( z )
= lim
∆z → 0 ∆z
= lim
(sin (z ) cos(∆z ) + cos(z ) sin (∆z )) − sin (z )
∆z → 0 ∆z
sin ( z ) cos(∆z ) − sin ( z ) + cos( z ) sin (∆z )
= lim
∆z → 0 ∆z
sin ( z )(cos(∆z ) − 1) + cos( z ) sin (∆z )
= lim
∆z → 0 ∆z
sin ( z )(cos(∆z ) − 1) cos( z ) sin (∆z )
= lim + lim
∆z → 0 ∆z ∆z → 0 ∆z
= sin ( z ) lim
(cos(∆z ) − 1) + cos(z ) lim sin (∆z )
∆z → 0 ∆z ∆z → 0 ∆z
= sin ( z )(0 ) + cos( z )(1)
= cos( z )
d
d. cos z = − sin z
dz
Bukti:
f ( z ) = cos( z )
f ( z + ∆z ) − f ( z )
f ′( z ) = lim
∆z → 0 ∆z
cos(z + ∆z ) − cos(z )
= lim
∆z → 0 ∆z
= lim
(cos(z ) cos(∆z ) − sin (z ) sin (∆z )) − cos(z )
∆z → 0 ∆z
cos( z ) sin (∆z ) − cos( z ) − sin ( z ) sin (∆z )
= lim
∆z → 0 ∆z
cos( z )(cos(∆z ) − 1) − sin ( z )sin (∆z )
= lim
∆z →0 ∆z
cos( z )(cos(∆z ) − 1) − sin ( z )sin (∆z )
= lim + lim
∆z →0 ∆z ∆z →0 ∆z
107
= cos(z ) lim
(cos(∆z ) − 1) + (− sin (z )) lim sin (∆z )
∆z →0 ∆z ∆z →0 ∆z
= cos(z )(0 ) + (− sin (z ))(1)
= − sin (z )
d
e. tan z = sec2 z
dz
Bukti:
tan A ± tan B
tan ( A ± B ) =
1 tan A tan B
tan A − tan B = tan ( A − B )(1 + tan A tan B )
A = z + ∆z , B = z
f ( z ) = tan ( z )
f ( z + ∆z ) − f ( z )
f ′( z ) = lim
∆z → 0 ∆z
tan ( z + ∆z ) − tan ( z )
= lim
∆z → 0 ∆z
tan ( A − B )(1 + tan A tan B )
= lim
∆z → 0 ∆z
= lim
(tan(∆z ))(1 + tan(z + ∆z ) tan(z ))
∆z → 0 ∆z
tan (∆z )
= lim (1 + tan (z + ∆z ) tan (z )) ⋅ lim
∆z → 0 ∆z → 0 ∆z
( )
= 1 + tan ( z ) (1)
2
= sec 2 ( z )
d
f. cot z = − csc 2 z
dz
Bukti :
f ( z ) = cot ( z )
f ( z + ∆z ) − f ( z )
f ′( z ) = lim
∆z →0 ∆z
cot (z + ∆z ) − cot (z )
= lim
∆z →0 ∆z
cos(z + ∆z ) cos( z )
−
sin (z + ∆z ) sin ( z )
= lim
∆z →0 ∆z
cos( z + ∆z )(sin ( z )) − cos( z )(sin ( z + ∆z ))
= lim
∆z →0 ∆z (sin ( z + ∆z )sin ( z ))
108
= lim
(sin (z − (z + ∆z )))
∆z (sin ( z + ∆z )sin ( z ))
∆z →0
sin (∆z ) 1 1
= lim − lim ⋅ lim
∆z →0 ∆z ∆z →0 sin ( z ) ∆z →0 sin ( z + ∆z )
1
=
sin 2 ( z )
= csc 2 ( z )
d
g. csc z = − csc z cot z
dz
Bukti:
f ( z ) = csc( z )
f ( z + ∆z ) − f (z )
f ′( z ) = lim
∆z → 0 ∆z
csc( z + ∆z ) − csc(z )
= lim
∆z → 0 ∆z
1 1
−
sin (z + ∆z ) sin (z )
= lim
∆z → 0 ∆z
= lim
(sin (z )) − (sin (z + ∆z ))
∆z →0 ∆z (sin (z + ∆z )sin (z ))
∆z ∆z
2 cos z + sin −
2 2
= lim
∆z →0 ∆z (sin (z + ∆z )sin (z ))
∆z ∆z
sin cos z +
= lim − ⋅ lim
2 2 1
⋅ lim
∆z →0 ∆z ∆z → 0 sin (z + ∆z ) ∆z → 0 sin (z )
2
= − csc(z )cot (z )
d 1
h. sinh −1 z =
dz 1+ z2
Bukti :
d
dz
(
sinh −1 z =
d
dz
) {(
ln z + 1 + z 2 )}
1 z
= 1 +
z + 1+ z2 1+ z2
109
1z − 1+ z2 z
= 1 +
2
z + 1+ z z − 1+ z
2
1+ z2
z − 1+ z2 z
= 1 +
z 2 −1− z 2
1+ z2
= 1+ z2 − z +
(
z 1+ z2 − z )
1+ z2
=
1+ z2 ( 1 + z − z )+ z
2
1+ z2 − z2
1+ z2
=
1
(Terbukti )
1+ z2
Teorema :
Jika f analitik pada D dan f ′( z ) = 0 untuk setiap z ∈ D , maka f konstan pada
D.
Bukti :
110
Karena f analitik pada D maka f ′( z ) ada untuk setiap z ∈ D , sehingga di titik
tersebut berlaku persamaan Cauchy-Riemann
u x = v y dan u y = −v x
dan
f ′( z ) = u x + iv y
111
dw f ( z + ∆z ) − f ( z )
= lim
dz ∆z → 0 ∆z
1 + (z + ∆z ) 1 + z
−
1 − (z + ∆z ) 1 − z
= lim
∆z →0 ∆z
(1 − z )(1 + (z + ∆z )) − (1 + z )(1 − (z + ∆z ))
= lim
(1 − (z + ∆z ))(1 − z )
∆z →0 ∆z
[(1 − z ) + ((1 − z )(z + ∆z ))] − [(1 + z ) − ((1 + z )(z + ∆z ))]
= lim
(1 − (z + ∆z ))(1 − z )
∆z →0 ∆z
[(1 − z ) + (z + ∆z − z 2
)] [ (
− z∆z − (1 + z ) − z + ∆z + z 2 + z∆z )]
= lim
(1 − (z + ∆z ))(1 − z )
∆z →0 ∆z
1 − z + z + ∆z − z 2 − z∆z − 1 − z + z + ∆z + z 2 + z∆z
= lim
(1 − (z + ∆z ))(1 − z )
∆z →0 ∆z
2∆z
= lim
(1 − (z + ∆z ))(1 − z )
∆z →0 ∆z
2
= lim
∆z →0 (1 − ( z + ∆z ))(1 − z )
2
=
(1 − z )2
Cara II : menggunakan aturan turunan
d 1+ z
(1 − z ) d (1 + z ) − (1 + z ) d (1 − z )
dz dz
=
dz 1 − z (1 − z ) 2
=
(1 − z )(1) − (1 + z )(− 1)
(1 − z )2
2
=
(1 − z )2
Berdasarkan jawaban tersebut, maka f ( z ) analitik untuk semua nilai
berhingga dari z, kecuali z = 1 dimana turunan dari f ( z ) tidak ada dan
fungsi tidak analitik.
112
b. Tentukan dengan menggunakan persamaan Chauchy Rieman apakah
fungsi f (z ) = z 2 analitik.
Jawab :
f (z ) = z 2
= ( x + iy )
2
= x 2 − y 2 + i 2 xy
Diperoleh ;
u = x2 − y2 v = 2 xy
u x = 2x vx = 2 y
u y = −2 y v y = 2x
singular selain dari z 0 . Jika hal tersebut terjadi maka titik z 0 dinamakan
113
Jika z 0 bukan suatu titik singular dan terdapat δ > 0 sedemikian hingga
f (z ) =
3
memiliki pole bertingkat 7 di z = 11 .
(z − 11)7
Contoh 2 :
3 z − 11
f (z ) =
(z + 1)(z + 2)2 (z + 3)3
Memiliki pole bertingkat 2 di z = −2 , pole bertingkat 3 di z = −3 , dan
pole sederhana di z = −1 .
iii. Titik Cabang
Titik cabang dari fungsi bernilai banyak adalah titik singular.
Contoh :
f (z ) = (z − 11) memiliki suatu titik cabang di z = 11
12
( )
f (z ) = ln z 2 − 4 z + 3 = 0 memiliki titik cabang di z = 1 dan di z = 3
iv. Titik Singular dapat dihapuskan
Titik singular z 0 dinamakan titik singular dapat dihapuskan dari f ( z ) jika
lim f ( z ) ada.
z → z0
Contoh :
Titik singular z = 0 adalah suatu titik singular yang dapat dihapuskan dari
f (z ) =
sin z sin z
karena lim = 1.
z z → z0 z
v. Titik Singular Essensial
Titik singular essensial merupakan suatu titik singular yang bukan pole,
titik cabang, dan titik singular yang tidak dapat dihapuskan.
114
Contoh :
1
f (z ) = e ( z −2 )
memiliki titik singular essensial di z = 2
vi. Titik Singular Tak Hingga
Jika f ( z ) mempunyai titik singular di z = ∞ , maka sama dengan
1
menyatakan f mempunyai titik singular di w = 0 (R. Spiegel,
w
Lipschutz, J. Schilller, & Spellman, 2009).
115
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
1. Dengan menggunakan aturan dari turunan, tentukan turunan dari;
a. cos 2 (2 z + 3i )
b. z tan −1 (ln z )
d. (z − 3i )4 z + 2
Penyelesaian :
d
cos 2 (2 z + 3i ) = 2{cos(2 z + 3i )} cos(2 z + 3i )
d
a.
dz dz
d
= 2{cos(2 z + 3i )}{− sin (2 z + 3i )} (2 z + 3i )
dz
= −4 cos(2 z + 3i )sin (2 z + 3i )
b.
d
dz
{[
z tan −1 (ln z ) = z
d
dz
]} [ ] [
tan −1 (ln z ) + tan −1 (ln z )
d
dz
(z ) ]
d
= z
1
2
(ln z ) + tan −1 (ln z )(1)
1 + (ln z ) dz
1
+ tan −1 (ln z )
1
= z 2
1 + (ln z ) z
+ tan −1 (ln z )
1
=
1 + (ln z )
2
c.
d
dz
{ −1
}
tanh −1 (iz + 2) = −1 tanh −1 (iz + 2) {
−2 d
dz
tanh −1 (iz + 2) } { }
d
{
= − tanh −1 (iz + 2) }
−21
2
(iz + 2)
1 − (iz + 2) dz
−2
{
= − tanh −1 (iz + 2) } 1
2
(i )
1 − (iz + 2)
=
{
− i tanh −1 (iz + 2) }
−2
1 − (iz + 2)
2
d.
d
dz dz
{
(z − 3i )4 z + 2 = d e (4 z + 2 )ln ( z −3i ) }
= e (4 z + 2 ) ln ( z −3i )
d
{(4 z + 2)ln(z − 3i )}
dz
116
= e (4 z + 2 )ln ( z −3i ) (4 z + 2) [ln(z − 3i )] + ln(z − 3i ) (4 z + 2)
d d
dz dz
1
= e (4 z + 2 )ln ( z −3i ) (4 z + 2) + ln(z − 3i )(4)
(z − 3i )
(4 z + 2)
= e (4 z + 2 )ln ( z −3i ) + 4 ln(z − 3i )
( z − 3i )
2. (
Apakah fungsi kompleks f (z ) = 2 x(1 − y ) + x 2 − y 2 + 2 y i analitik ? )
Penyelesaian :
Periksa apakah fungsi kompleks tersebut memenuhi Persamaan Cauchy Rieman
atau tidak
Perhatikan bahwa,
∂ (2 x(1 − y ))
= 2 − 2y =
(
∂ x2 − y2 + 2y )
∂x ∂y
dan
∂ (2 x(1 − y ))
= −2 x =
(
∂ x2 − y2 + 2y )
∂y ∂x
Terlihat bahwa solusi sistem Persamaan Cauchy Rieman terpenuhi di seluruh
bidang kompleks. Jadi f fungsi analitik.
3. Tentukan fungsi v sehingga f ( z ) = (2 x − 2 xy ) + iv adalah fungsi analitik.
Penyelesaian :
Suatu fungsi kompleks dikatakan fungsi analitik jika memenuhi Persamaan Cauchy
Rieman, yaitu;
u x = v y dan v x = −u y
∂u ∂v
(i) = = 2 − 2y
∂x ∂y
∂v
v = ∫ dy
∂y
(ii) = ∫ (2 − 2 y ) dy
= 2 y − y 2 + C (x )
∂v ∂u
(iii) =−
∂x ∂y
117
(
∂ 2 y − y 2 + C (x ) )
= −(− 2 x )
∂x
C ′( x ) = 2 x
C (x ) = x 2
1
Jadi, karena w = 0 adalah suatu pole bertingkat 3 untuk fungsi f , maka
w
ini mengakibatkan z = ∞ adalah suatu pole bertingkat 3 untuk fungsi f ( z ) .
Oleh karena itu fungsi tersebut memiliki 3 titik singular yaitu suatu pole
2
bertingkat 3 di z = 1 , suatu pole bertingkat 2 di z = − , dan suatu pole
3
bertingkat 3 di z = ∞ .
b) Dari jawaban (a) diperoleh bahwa f ( z ) analitik dimana-mana di bidang z
2
kecuali dititik z = 1 dan z = − .
3
118
KELOMPOK 10
Fungsi Harmonik dan Cara Milne Thomson
Disusun Oleh :
Novita Silfiatus Saadah NIM. 170210101025
Millah Kusumawaty NIM. 170210101039
Indah Lutfiyatul Mursyidah NIM. 170210101079
u x = 4 y 3 − 12 x 2 y ; v y = 4 y 3 − 12 x 2 y
u y = 12 xy 2 − 4 x 3 ; v = y 4 − 6 x 2 y 2 + g ( x)
g ' ( x) = −12 xy 2 + 4 x 3 + 12 xy 2
= 4 x3
⇒ g ( x) = x 4 + C
Jadi v= y 4 − 6 x 2 y 2 + x 4 + C
Contoh Soal :
Diberikan f(z) = u + iv analitik pada daerah R. Buktikan bahwa u dan v harmonic di
R jika turunan parsial kedua kontinu di R.
120
Jawab:
Diketah
ui f(z) analitik maka berlaku persamaan C-R:
∂u ∂v
= ............................( 1)
∂x ∂y
dan
∂v ∂u
=− ............................( 2)
∂x ∂y
Asumsikan u dan v memiliki turunan parsial kedua, kita dapat menderivatifkan
kedua sisi persamaan 1 terhadap x dan persamaan 2 terhadap y.
∂ 2u ∂ 2 v
= ............................( 3)
∂x 2 ∂y∂x
dan
∂ v
2
∂ u 2
=− 2 ............................( 4)
∂x∂y ∂y
∂z ∂z
Jika suatu fungsi dengan dan kontinu dan masing-masing dapat diturunkan
∂x ∂y
∂2z ∂z 2
terhadap x dan y, maka = . Persamaan (3) dan (4) dapat dituliskan
∂x∂y ∂y∂x
menjadi:
∂ 2u ∂ 2u ∂ 2u ∂ 2u
= − atau + 2 = 0 Persamaan Lapplace ⇒ u fungsi harmonik
∂x 2
∂y 2
∂x 2
∂y
Lalu persamaan 1 diturunkan terhadap y dan persamaan 2 diturunkan terhadap x.
∂ 2u ∂ 2 v
= ............................( 5)
∂x∂y ∂y 2
dan
∂ 2v ∂ 2u
= − ............................( 6)
∂x 2 ∂y∂x
∂2z ∂z 2
= , maka Persamaan (5) dan (6) dapat dituliskan menjadi:
∂x∂y ∂y∂x
∂ 2v ∂ 2v ∂ 2v ∂ 2v
= − 2 atau 2 + 2 = 0 Persamaan Lapplace ⇒ v fungsi harmonik
∂y 2
∂x ∂y ∂x
TERBUKTI
121
10.2 Cara Milne Thomson
Cara yang lebih mudah untuk menentukan fungsi harmonik konjugat adalah dengan
menggunakan cara Milne Thomson. Diberikan fungsi u(x,y) harmonik pada D dan
andaikan v(x,y) adalah konjugatnya, sehingga kita punya:
a. f ( z ) = u ( x, y ) + iv( x, y ) analitik pada D
z+z
Kita punya z = x + iy dan z = x − iy , sehingga dapat kita peroleh x = dan
2
z−z
y= . Ketika nilai x dan y disubstitusikan ke dalam persamaan f’(z), diperoleh:
2i
z+z z−z z+z z−z
f ' ( z) = u x ( , ) − iu y ( , ).
2 2i 2 2i
Suatu identitas dalam z dan z jika diambil z = z , maka f ' ( z ) = u x ( z ,0) + iv x ( z ,0)
. Jadi f(z) adalah fungsi yang derivatifnya adalah f ' ( z ) = u x ( z ,0) + iv x ( z ,0) , kemudian
(1) u x = 4 y 3 − 12 x 2 y
(2) u y = 12 xy 2 − 4 x 3
Kita tahu bahwa f ' ( z ) = u x ( z ,0) + iv x ( z ,0) , maka f ' ( z ) = −i (−4 z 3 ) = 4iz 3
122
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
1. Buktikan bahwa fungsi u = 2 x(1 − y ) merupakan fungsi harmonik.
Penyelesaian :
Suatu fungsi dikatakan harmonik apabila u xx + u yy = 0
u = 2 x(1 − y )
u = 2 x − 2 xy
u x = 2(1 − y )
u xx = 0
u y = −2 x
u yy = 0
a. u = x 3 − 3 xy 2 + 3 x 2 − 3 y 2 + 1
b. u = xe − x cos y − ye x sin y
c. u = e − x ( x sin y − y cos y )
Penyelesaian :
a. u = x 3 − 3 xy 2 + 3 x 2 − 3 y 2 + 1
dikatakan fungsi harmonik apabila u xx + u yy = 0
u x = 3x 2 − 3 y 2 + 6 x
u xx = 6 x + 6
u y = −6 xy − 6 y
u yy = −6 x − 6
u xx + u yy = 6 x + 6 + (−6 x − 6)
u xx + u yy = 0
123
u x = 3x 2 − 3 y 2 + 6 x
u y = −6 xy − 6 y
v y = 3x 2 − 3 y 2 + 6 x
v = 3 x 2 y − y 3 + 6 xy + g ( x)
v x = 6 xy + 6 y + g ' ( x)
Karena v x = −u y maka
6 xy + 6 y + g ' ( x) = −(−6 xy − 6 y )
6 xy + 6 y + g ' ( x) = 6 xy + 6 y
g ' ( x) = 0
g ( x) = C
Sehingga v = 3 x 2 y − y 3 + 6 xy + C
Fungsi analitik
f ( z ) = u ( x, y ) + iv( x, y )
= x 3 − 3 xy 2 + 3 x 2 − 3 y 2 + 1 + i (3 x 2 y − y 3 + 6 xy + C )
Cara Milne Thomson
f ' ( z ) = u x ( z ,0) − iu y ( z ,0)
= 3z 2 + 6 z
f ( z ) = ∫ (3 z 2 + 6 z )dz
= z 3 + 3z 2 + A
= ( x + iy ) 3 + 3( x + iy ) 2 + A
b. u = xe − x cos y − ye x sin y
dikatakan fungsi harmonik apabila u xx + u yy = 0
124
∴ u bukan merupakan fungsi harmonik
c. dikatakan fungsi harmonic jika u xx + u yy = 0
v = e − x ( y sin y + x cos y ) + c
Jadi,
f ( z ) = u ( x, y ) + iv( x, y )
(
= e − x ( x sin y − y cos y ) + i e − x ( y sin y + x cos y ) + c )
3. Diberikan u ( x, y ) = 2 x − x 3 + kxy 2
a. Tentukan k agar u ( x, y ) merupakan fungsi harmonik
125
b. Tentukan fungsi analitik f ( x, y ) = u ( x, y ) + iv ( x, y )
Penyelesaian :
u ( x, y ) = 2 x − x 3 + kxy 2
a. Fungsi harmonik apabila u xx + u yy = 0
u x = 2 − 3 x 2 + ky 2
u xx = −6 x
u y = 2kxy
u yy = 2kx
u xx + u yy = 0
− 6 x + 2kx = 0
2kx = 6 x
2k = 6
k =3
Jadi, u akan menjadi fungsi harmonik apabila k = 3.
b. Menentukan fungsi analitik
u x = v y dan u y = −v x
v y = 2 − 3 x 2 + 3 xy 2
(
v = ∫ 2 − 3 x 2 + 3 xy 2 dy )
v = 2 y − 3 x 2 y + xy 3 + g ( x)
v x = 6 xy + y 3 + g ' ( x)
Karena v x = −u y maka
6 xy + y 3 + g ' ( x) = −6 xy
6 xy + y 3 + g ' ( x) = −6 xy
g ' ( x) = −12 xy − y 3
(
g ( x) = ∫ − 12 xy − y 3 dx )
= −6 x 2 y − xy 3 + C
Sehingga v = 2 y − 9 x 2 y + C
Fungsi analitik
f ( z ) = u ( x, y ) + iv( x, y )
= 2 x − x 3 + 3 xy 2 + i (2 y − 9 x 2 y + C )
Cara Milne Thomson
126
f ' ( z ) = u x ( z ,0) − iu y ( z ,0)
= 2 − 3z 2
f ( z ) = ∫ (2 − 3 z 2 )dz
= 2z − z 3 + A
= 2( x + iy ) − ( x + iy ) 3 + A
u x = −6 xy
u y = 3 y 2 − 3x 2
v y = −6 xy
v = ∫ − 6 xydy
v = −3 xy 2 + g ( x)
v x = −3 y 2 + g ' ( x)
Karena v x = −u y maka
− 3 y 2 + g ' ( x) = −3 y 2 + 3 x 2
g ' ( x) = 3x 2
g ( x) = ∫ 3 x 2 dx
g ( x) = x 3 + C
Sehingga v = −3 xy 2 + x 3 + C
Fungsi analitik
f ( z ) = u ( x, y ) + iv( x, y )
(
= y 3 − 3 x 2 y + i − 3 xy + x 3 + C )
127
KELOMPOK 11
Lintasan dan Integral Garis
Disusun Oleh :
Dita Bachtiar NIM. 170210101011
Intan Dwi Rachma NIM. 170210101083
Muhammad Fahmy A. NIM. 170210101064
11.1 Lintasan
Jika 𝑔 dan ℎ fungsi bernilai real 𝑡 ∈ (𝑎, 𝑏) maka himpunan titik-titik (𝑔(𝑡). ℎ(𝑡)) di bidang
𝑥. 𝑦 akan membentuk sebuah kurva.
Jadi, himpunan titik𝑧 = 𝑥 + 𝑖𝑦 di bidang kompleks adalah kurva jika 𝑥 = 𝑔(𝑡) dan
𝑦 = ℎ(𝑡).
1) Jika tidak ada pada kurva yang berlawanan dalam (𝑎, 𝑏), kurva disebut kurva tunggal.
2) Kurva yang titik awal dan titik akhirnya berhimpitan dinamakan kurva tertutup.
3) Kurva tertutup yang tidak memotong dirinya sendiri disebut kurva tertutup tunggal.
Konsep kurva datar yang dapat dinyatakan secara parametrik akan menjadi alat yang
penting dalam integrasi kompleks. Tetapi, bentuk-bentuk kurva tertentu tak berguna dan
oleh karena itu, pembatasan-pembatasan tertntu harus dikenakan untuk menghindari
bentuk-bentuk kurva yang tak diinginkan. Khususnya, jika ingin mengeluarkan kurva-
kurva atau bagian-bagian kurva yang panjangnya tak hingga, untuk nilai-nilai parameter
dalam suatu daerah terbatas pada para interval tertentu yang terhingga. Terdapat definisi
berikut.
Misalkan 𝑡 adalah peubah nyata, maka suatu kurva dalam bidang datar dinamakan kurva
mulus (smooth curve) jika dan hanya jika ia dapat dinyatakan dengan dua fungsi bernilai
nyata.
𝑥 = 𝜙(𝑡), 𝑦 = 𝜓(𝑡), dengan 𝛼≤𝑡≤𝛽
129
𝑑𝑥 𝑑𝑦
𝑑𝑡
= 𝜙′(𝑡) dan 𝑑𝑡
= 𝜓′(𝑡)
Ada dan merupakan fungsi kontinu dari 𝑡 pada interval yang sama. Selain itu, kurva
𝐶 ={𝑧 = 𝜙(𝑡) + 𝑖𝜓(𝑡), 𝑎 ≤ 𝑡 ≤ 𝑏} yang kontinu pada [𝑎, 𝑏], untuk 𝑡 ∈ [𝑎, 𝑏] nilai 𝜙′(𝑡)
dan 𝜓′ (𝑡) tidak pernah bersama nol.
Definisi di atas menuntut tiga syarat, masing-masing dengan maksud khusus. Pertama, ia
menghendaki agar 𝜙 dan 𝜓 kontinu pada interval yang diberikan dengan menyaratkan
bahwa turunan mereka ada. Hal ini pada gilirannya menjamin bahwa kurva itu kontinu.
Kedua, syarat bahwa kedua turunan itu ada pada setiap titik dalam interval berimplikasi
bahwa kurva itu “mulus”, artinya bahwa ia mempunyai garis singgung pada setiap titik
dalam interval itu. Akhirnya, syarat bahwa kedua turunan kontinu pada interval yang
diberikan menjamin bahwa kurva itu mempunyai suatu panjang yang dapat dihitung.
Sesungguhnya telah dibuktikan dalam kalkulus bahwa panjang kurva itu terhingga dan
sama dengan
𝛽 1/2
𝑑𝑥 2 𝑑𝑦 2
𝐿 = � �� � + � � �
𝑑𝑡 𝑑𝑡
𝛼
CONTOH 1.
Adalah kurva mulus, karena syarat-syarat definisi yang dibrikan di atas dipenuhi.
Tidaklah sulit untuk mengenali bahwa 𝐶 adalah busur pada gambar kiri. Karena
parameter 𝑡 berubah-ubah dari 0 ke 3𝜋/2, kurva itu dijelajahi dalam arah berlawanan
jarum jam mulai dari titik (2, 0). Jadi suatu “orientasi” diberlakukan pada 𝐶, yang
ditunjukkan dalam gambar dengan anak panah.
CONTOH 2.
𝐶2 : 𝑥 = −6𝑡 + 3, 𝑦 = 2𝑡 − 2, 0 ≤ 𝑡 ≤ 1;
Jika 𝐶 suatu kurva mulus yang dinyatakan secara parametrik, maka titik 𝐶 padanan nilai 𝑡
= 𝛼 dinamakan titik awal 𝐶 (initial point of 𝐶) dan titik yang diperoleh dari nilai 𝑡 =𝛽
dinamakan titik akhir 𝐶 (terminal point of 𝐶). Suatu kurva 𝐶 (tak peru mulus) dinamakan
lintasan (path) apabila ia terdiri dari sejumlah berhingga kurva mulus
Jika kurva 𝐶 merupakan rangkaian beberapa kurva mulus 𝐶1, … , 𝐶𝑛 ∋ titik akhir 𝐶𝑗
berimpit dengan titik awal 𝐶𝑗+1 untuk 𝑗 = 1,2, … , 𝑛 − 1 maka kurva 𝐶 disebut suatu
lintasan atau kontur. Lintasan ini biasanya ditulis dalam bentuk
𝐶 = 𝐶1 + 𝐶2 + ⋯ + 𝐶𝑛
Jika titik akhir lintasan 𝐶 berimpit dengan titik awalnya, maka 𝐶 dinamakan lintasan
tertutup (closed path); jika tidak demikian, dinamakan lintasan terbuka (open path).
Jika suatu lintasan tidak memotong dirinya sendiri (kecuali mungkin titik awal dan titik
akhir-nya) maka lintasan itu dinamakan lintasan sederhana (simple path); jika tidak
demikian, lintasan tersebut dinamakan lintasan berganda (multiple path). Selain itu
dengan gambar di atas telah jelas yang dimaksud dengan istilah terbuka
sederhana, tertutup sederhana, terbuka berganda, dan tertutup berganda.
Lintasan akan digunakan secara luas di dalam integrasi kompeks, di mana lintasan
akan menggantikan fungsi interval integrasi yang telah dikenal dari kalkulus
elementer. Dalam proses integrasi, lintasan akan dijelajahi dari titik awl ke titik
akhirnya, atau sebaliknya dari
131
titik akhir ke titik awalnya. Akibatnya suatu pengertian tentang arah – lebih tepatnya,
suatu orientasi (orientation) – harus dikaitkan dengan setiap lintasan dan beberapa
aturan harus disepakati perihal orientasi suatu lintasan. Tetapi sebelum dinyatakan,
tanpa bukti, suatu teorema terkenal oleh matematikawan Perancis bernama
Camille Jordan, yang akan melengkapi dengan suatu istilah yang paling
memudahkan yang diperlukan untuk tujuan tertentu.
Misalkan bahwa 𝐶 suatu lintasan tertutup sederhana dalam bidang datar, maka bidang
datar itu terbagi oleh 𝐶 menjadi tiga himpunan yang saling asing sebagai berikut:
1. Kurva 𝐶 sendiri.
2. Bagian dalam 𝐶, ditulis 𝐼𝑛𝑡(𝐶) yang merupakan suatu himpunan terbuka dan
terbatas.
3. Bagian luar 𝐶, ditulis 𝐸𝑥𝑡(𝐶) yang merupakan suatu himpunan terbuka dan tak
terbatas.
Kebenaran teorema di atas secara intuisi sangat jelas dan arti geometriknya yang sederhana
dilukiskan pada gambar yang di atas.
Suatu lintasan terbuka sederhana dinamakan berorientasi positif (positively oriented) jika
ia dijelajahi dari titik awal ke titik akhirnya. Suatu lintasan tertutup sederhana 𝐶
dinamakan berorientasi positif jika ia dijelajahi sehingga bagian dalamnya, 𝐼𝑛𝑡(𝐶)
terletak di sebelah kirinya. Selanjutnya, suatu lintasan yang dijelajahi dengan cara yang
berlawanan dengan orientasi positifnya dinamakan berorientasi negatif (negatively
oriented). Jika 𝐶 suatu lintasan yang berorientasi tertentu tempatnya, maka simbol
−𝐶
Akan digunakan untuk menujukkan lintasan yang sama tetapi dengan berorientasi
berlawanan dengan 𝐶 tersebut.
Perjanjian arah lintasan
132
CONTOH 3.
Lintasan
𝐶: 𝑥 = 𝑡, 𝑦 = 𝑡2 , 0≤𝑡≤2
adalah bagian parabola𝑦 = 𝑥2 d i antara titik (0, 0) dan (2, 4). Di pihak lain, lintasan
yang diberikan oleh
𝑥 = −𝑡, 𝑦 = 𝑡2 , −2 ≤ 𝑡 ≤ 0
adalah kurva yang sama tetapi sekarang berorientasi dari (2, 4) ke (0, 0). Jadi,
sebenarnya, himpunan persamaan yang kedua itu menyatakan −𝐶
CONTOH 4
Kurva
𝐶: 𝑥 = cos 𝑡, 𝑦 = − sin 𝑡, 0 ≤ 𝑡 ≤ 2𝜋
Adalah suatu lintasan tertutup sederhana, yaitu lingkaran satuan yang dijelajahi dengan
arah sesuai dengan jarum jam. Jelaslah, 𝐶 berorientasi negatif, karena bila 𝑡 berjalan dari
0 ke 2𝜋, kurva dijelajahi dengan cara bahwa 𝐼𝑛𝑡(𝐶) terletak di sebelah kanan. Di
pihak lain, kurva yang sama dapat dinyatakan dengan
𝑥 = cos 𝑡, 𝑦 = sin 𝑡, 0 ≤ 𝑡 ≤ 2𝜋
Suatu himpunan 𝑅 dikatakan terhubung (connected) jika dan hanya jika setiap dua titik
di dalam 𝑅 dapat dihubungkan dengan suatu lintasan yang terletak seluruhnya dalam 𝑅.
Di pihak lain, suatu himpunan 𝑆 dikatakan terhubung sederhana (simply connected)
jika dan hanya jika, bila diberikan suatu jalur tertutup sederhana 𝐶 yang seluruhnya
terletak di dalam 𝑆. Maka interiornya 𝐼𝑛𝑡(𝐶) juga terletak seluruhnya dalam 𝑆.
Himpunan yang tidak terhubung sederhana dikatakan sebagai terhubung berganda
(multiply connected).
1. Bagian dalam suatu lintasan tertutup sederhana adalah daerah terhubung sederhana
yang juga terhubung.
2. Setengah bidang sebelah kanan, 𝑅(𝑧) > 0, adalah daerah yang terhubung dan
terhubung sderhana.
3. Himpunan semua 𝑧 dengan 𝑅(𝑧) ≠ 0, yaitu bidang datar dengan sumbu khayal
dihilangkan, adalah daerah terhubung sderhana, tetapi, tifak terhubung.
4. Himpunan semua𝑧 sedemikian hingga1 < |𝑧| < 2 a dalah daerah terhubung yang
tidak terhubung sederhana.
Daerah berbentuk cincin yang terletak antara dua lingkaran konsentris dinamakan
anulus melingkar (circular annulus). Secara umum, daerah yang dibatasi oleh dua
lintasan tertutup
133
sederhana, satu diantaranya termuat seluruhnya di bagian dalam lintasan yang lain
dinamakan anulus (annulus) atau daerah anulus (annulus region).
Misalkan 𝐶 adalah kurva mulus dalam bidang datar yang didefinisikan oleh
𝑥 = 𝜙(𝑡), 𝑦 = 𝜓(𝑡), 𝛼 ≤ 𝑡 ≤ 𝛽.
𝑀(𝑥, 𝑦)
134
Dengan peubah-peubah nyata 𝑥 dan 𝑦 terdefinisikan sekurang-kurangnya di 𝐶, maka,
tertentulah, fungsi tersebut terdefinisikan pada titik-titik:
Di mana (Δ𝑥)𝑘 adalah proyeksi busur yang ujung-ujungnya (𝑥𝑘−1, 𝑦𝑘−1) dan (𝑥𝑘 , 𝑦𝑘)
ke sumbu 𝑥, dan kemudian dibentuklah jumlah
𝑛
� 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘
𝑘=1
dalam konteks bangunan di atas dapat didefinisikan integral garis bagi 𝑀 (𝑥, 𝑦)
sepanjang 𝐶 terhadap 𝑥 sebagai limit jumlah di atas untuk 𝜇 → 0, asal limit itu ada, dan
dilambangkan integral garis ini dengan
� 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥
𝐶
135
Definisi 1 :
𝑛
� 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥 = lim � 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘
𝜇→0
𝐶 𝑘=1
asal limit ini ada dan tidak tergantung pada pemilihan sekatannya dan titik-titik kurva 𝐶
akan disebut sebagai lintasan integrasi (path of integration).
Integral garis 𝑀 (𝑥, 𝑦) sepanjang 𝐶 terhadap 𝑦 didefinisikan dengan cara yang sama.
Untuk tujuan itu, definisi di atas dapat digunakan kata demi kata, kecuali bahwa busur
pada 𝐶 yang disekat-sekat harus diproyeksikan ke sumbu 𝑦, dan (Δ𝑦)𝑘 yang sesuai harus
menggantikan (Δ𝑥)𝑘. Integral garis yang dihasilkan dilambangkan dengan:
� 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑦
𝐶
� 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥
−𝐶
� 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥.
𝐶
Andaikan bahwa:
Bukti:
Terdapat titik 𝜂𝑘 dalam setiap 𝑡𝑘−1 < 𝑡 < 𝑡𝑘 dengan sifat bahwa
𝜙(𝑡𝑘 ) − 𝜙(𝑡𝑘−1 )
= 𝜙′(𝜂𝑘 )
𝑡𝑘 − 𝑡𝑘−1
𝑛 𝑛
� 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘 = � 𝑀 [𝜙(𝜏𝑘 ), 𝜓(𝜏𝑘 )]𝜙′(𝜂𝑘 )(Δ𝑡)𝑘
𝑘=1 𝑘=1
� 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥
𝐶
Seperti bagaimana integral garis dihitung, teorema di atas tidak hanya memastikan adanya
integral garis, tetapi ia melengkapi rumus dasar untuk menghitung integral yang
demikian. Suatu teorema yang analognya juga benar jika integrasi dilakukan terhadap 𝑦,
dan dalam hal ini nilainya diberikan oleh:
Definisi 2 :
𝛽
� 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥 = � 𝑀 �𝜙(𝑡), 𝜓(𝑡)� ⋅ 𝜙′(𝑡) d𝑡
𝐶 𝛼
137
Integral garis mempunyai interpretasi geometrik yang agak sederhana, meskipun tidak
sebermanfaat seperti beberapa interpretasi bagi integral biasa (Riemann) ∫ 𝑓(𝑥) d𝑥.
Pada ruang kartesius berdimensi tiga, fungsi 𝑀(𝑥, 𝑦) yang didefinisikan pada himpunan
titik-titik pada bidang 𝑥𝑦 termasuk kurva mulus 𝐶. Perhatikan gambar berikut, grafik
𝑀(𝑥, 𝑦) di atas 𝐶, tentu saja merupakan suatu kurva ruang. Dengan memproyeksikan
kurva ini pada bidang 𝑥𝑧, maka luas pada bidang 𝑥𝑧 di antara proyeksi ini dan sumbu 𝑥
merupakan sutau realisasi geometrik bagi
� 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑦
𝐶
1. � 𝜁 ⋅ 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥 = 𝜁 � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥
𝐶 𝐶
3. � 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥 = − � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥
−𝐶 𝐶
4. � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑠 = − � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑠
𝐶 𝐶
Bukti :
138
𝑛
1. � 𝜁 ⋅ 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥 = lim � 𝜁 ⋅ 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘
𝜇→0
𝐶 𝑘=1
𝑛
= lim 𝜁 � 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘
𝜇→0
𝑘=1
𝑛
= 𝜁 lim � 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘
𝜇→0
𝑘=1
= 𝜁 � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥
𝐶
𝑛
2. � �𝑀(𝑥, 𝑦) + 𝑁 (𝑥, 𝑦)� d𝑥 = lim �(𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘 + 𝑁 (𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘 )
𝜇→0
𝐶 𝑘=1
𝑛 𝑛
= lim � 𝑀 (𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘 + � 𝑁 (𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘
𝜇→0
𝑘=1 𝑘=1
𝑛 𝑛
= lim � 𝑀 (𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘 + lim � 𝑁 (𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘
𝜇→0 𝜇→0
𝑘=1 𝑘=1
= � 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥 + � 𝑁 (𝑥, 𝑦) d𝑥
𝐶 𝐶
𝛼
3. � 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥 = � 𝑀 �𝜙(𝑡), 𝜓(𝑡)� ⋅ 𝜙′ (𝑡) d𝑡
−𝐶 𝛽
𝑛
= lim � 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 )(Δ𝑥)𝑘
𝜇→0
𝑘=1
𝑛
𝛼−𝛽
= lim � 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 ) � �
𝜇→0
𝑘=1
𝑛
𝑛
𝛽−𝛼
= lim � 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 ) �− � ��
𝜇→0
𝑘=1
𝑛
𝑛
𝛽−𝛼
= lim − �� 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 ) � ��
𝜇→0
𝑘=1
𝑛
𝑛
𝛽−𝛼
= − lim � 𝑀(𝜎𝑘 , 𝜔𝑘 ) � �
𝜇→0
𝑘=1
𝑛
𝛽
= − � 𝑀�𝜙(𝑡), 𝜓(𝑡)� ⋅ 𝜙′(𝑡) d𝑡
𝛼
= − � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥
𝐶
4. � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥 = � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥
𝐶 𝐶
= − � 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥 (𝑆𝑖𝑓𝑎𝑡 𝑘𝑒 − 3)
−𝐶
= − � 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥
−𝐶
139
= − � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥
𝐶
Teorema 3
dan
𝐾: 𝑥 = 𝜅(𝑡), 𝑦 = 𝜆(𝑡), 𝛾≤𝑡≤𝛿
Andaikan lebih lanjut bahwa integral-integral garis fungsi 𝑀(𝑥, 𝑦) ada di sepanjang
setiap kurva mulus di atas. Maka,
� 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥 = � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥 + � 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥
𝐶+𝐾 𝐶 𝐾
Bukti :
dan
dan
140
𝛽 𝛿
= � 𝑀 [𝑓(𝑡), 𝑔(𝑡)]𝑓 ′ (𝑡) d𝑡 + � 𝑀[𝑓(𝑡), 𝑔(𝑡)]𝑓 ′ (𝑡) d𝑡
𝛼 𝛽
𝛽 𝛿
= � 𝑀 [𝜙(𝑡), 𝜓(𝑡)]𝜙′ (𝑡) d𝑡 + � 𝑀 [𝜇(𝑡), 𝜈(𝑡)]𝜇′ (𝑡) d𝑡
𝛼 𝛽
𝛽 𝛿
= � 𝑀 [𝜙(𝑡), 𝜓(𝑡)]𝜙 (𝑡) d𝑡 + � 𝑀 [𝜅(𝑡), 𝜆(𝑡)]𝜅′ (𝑡) d𝑡
′
𝛼 𝛽
= � 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥 + � 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥
𝐶 𝐾
Maka bukti telah lengkap karena menurut hipotesis, integral terakhir ada.
Misalkan 𝑓(𝑧) kontinu di semua titik pada sebuah kurva 𝐶 (gambar di bawah), yang
mana perlu diasumsikan memiliki panjang yang berhingga, sebagai contoh 𝐶 adalah
rectifiable curve (Kurva yang memiliki panjang berhingga).
Dengan membagi 𝐶 menjadi 𝑛 bagian dari tengah-tengah titik 𝑧1, 𝑧2, … , 𝑧𝑛−1, yang
dipilih secara acak, dan misalkan 𝑎 = 𝑧0 , 𝑏 = 𝑧𝑛. Pada setiap busur meggabungkan
𝑧𝑘−1 ke 𝑧𝑘 (di mana 𝑘 bergerak dari 1 ke 𝑛), lalu memilih sebuah titik 𝜉𝑘. Maka
terbentuklah penjumlahan
𝑆𝑛 = 𝑓(𝜉1)(𝑧1 − 𝑎) + 𝑓(𝜉2)(𝑧2 − 𝑧1) + ⋯ + 𝑓(𝜉𝑛)(𝑏 − 𝑧𝑛)
𝑛 𝑛
𝑆𝑛 = � 𝑓(𝜉𝑘 )(𝑧𝑘 − 𝑧𝑘−1 ) = � 𝑓(𝜉𝑘 )Δ𝑧𝑘
𝑘=1 𝑘=1
141
𝑏
� 𝑓(𝑧) d𝑧 atau � 𝑓(𝑧) d𝑧
𝑎 𝐶
Yang dinamakan integral garis kompleks atau secara sederhananya integral garis dari
𝑓(𝑧) sepanjang kurva 𝐶, atau integral tentu dari 𝑓(𝑧) dari 𝑎 ke 𝑏 sepanjang kurva 𝐶.
Jika 𝑓(𝑧) analitik pada semua titik di daerah 𝑅 dan jika 𝐶 adalah kurva yang
membentang di 𝑅, maka 𝑓(𝑧) kontinu dan dapat terintegralkan sepanjang 𝐶.
= � 𝑢 d𝑥 − 𝜐 d𝑦 + 𝑖 � 𝜐 d𝑥 + 𝑢 d𝑦
𝐶 𝐶
yang biasanya bentuk tersebut diambil sebagai sebuah definisi dari integral garis.
� 𝑓(𝑧) d𝑧 = � 𝑓(𝑔(𝜁))𝑔′(𝜁) d𝜁
𝐶 𝐶′
Kondisi-kondisi ini tentunya memenuhi jika 𝑔 analitik di daerah yang mengandung kurva
𝐶′.
Langkah pokok dalam proses penghitungan integral garis ialah suatu substitusi yang
tepat dari persamaan lintasan integrasi ke dalam integran. Hal ini akan menjadi jelas
bila rumus dalam Teorema 2 diperhatikan. Arena sisi di sebelah kanan diperoleh dari
sebelah kiri dengan menggunakan persamaan-persamaan yang sudah dikenal
𝑥 = 𝜙(𝑡), 𝑦 = 𝜓(𝑡), d𝑥 = 𝜙′ d𝑡.
Substitusi ini akan menghasilkan integral biasa (Riemann) dalam peubah 𝑡 yang limitnya
𝛼 dan 𝛽 menentukan interval integrasinya. Maka penghitungan sisi sebelah kanan
menjadi persoalan integrasi biasa. Sangat sering lintasan integrasi diberikan dalam
bentuk bukan parametrik.
142
Dengan titik awal (𝑎, 𝑏) dan titik akhir (𝑐, 𝑑). Dalam hal demikian, seperti di atas,
substitusi langsung menghasilkan rumus
𝑐
� 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥 = � 𝑀�𝑥, 𝑓(𝑥)� d𝑥
𝐶 𝑥=𝑎
dan
𝑑
� 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑦 = � 𝑀 (𝑔(𝑦), 𝑦) d𝑦.
𝐶 𝑦=𝑏
Dengan catatan, sekali lagi, bahwa integral-integral di sebelah kanan pada setiap rumus
adalah integral biasa (Riemann) yang dapat dihitung sebagaimana biasanya.
Misalkan F adalah sebuah medan vektor yang terdefinisi di sebuah wilayah yang terbuka 𝐷 di
ruang, dan anggap bahwa dari sebarang dua titik 𝐴 dan 𝐵 di 𝐷, integral garis ∫ 𝐅 ⋅ d𝐫
𝐶
seopanjang lintasan 𝐶 dari 𝐴 ke 𝐵 adalah sama dengan semua lintasan dari 𝐴 dan 𝐵. Maka
integral ∫ 𝐅 ⋅ d𝐫 adalah bebas lintasan di 𝑫 dan medan F adalah konservatif di 𝑫.
𝐶
Kata konservatif datang dari fisika, di mana hal tersebut mengacu pada medan-medan yang
mana prinsip energy konservatif terpenuhi. Ketika sebuah integral garis bebas lintasan dari
lintasan 𝐶 yang bergerak dari 𝐴 ke 𝐵, biasanya ini direpresentasikan dengan simbol
𝐵
∫ 𝑀 (𝑥, 𝑦) d𝑥 daripada simbol integral garis ∫ 𝑀(𝑥, 𝑦) d𝑥. Substitusi ini membantu untuk
𝐴 𝐶
mengingat sifat dari kebebasan lintasan.
Jika F adalah sebuah medan vector yang terdefinisi di 𝐷 dan 𝐅 = ∇𝑓 untuk beberapa fungsi
scalar 𝑓 di 𝐷, maka 𝑓 dinamakan sebuah fungsi potensial dari F.
TEOREMA 4
Misalkan 𝑭 = 𝑀 (𝑥, 𝑦, 𝑧)𝒊 + 𝑁 (𝑥, 𝑦, 𝑧)𝒋 + 𝑃 (𝑥, 𝑦, 𝑧)𝒌 adalah sebuah medan dalam domain
terbuka sederhana yang komponen fungsinya memiliki turunan parsial pertama yang kontinu,
maka F adalah konservatif jika dan hanya jika
𝜕𝑀 𝜕𝑁 𝜕𝑀 𝜕𝑃 𝜕𝑁 𝜕𝑃
= , = , dan =
𝜕𝑦 𝜕𝑥 𝜕𝑧 𝜕𝑥 𝜕𝑧 𝜕𝑦
Khususnya, dalam kasus dua variabel dengan 𝑭 = 𝑀𝐢 + 𝑁𝐣, maka F adalah konservatif jika
dan hanya jika
143
𝜕𝑀 𝜕𝑁
=
𝜕𝑦 𝜕𝑥
Bukti:
Bukti untuk 𝑝 ⇒ 𝑞
𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝜕𝑓
𝑭 = 𝑀(𝑥, 𝑦, 𝑧)𝒊 + 𝑁 (𝑥, 𝑦, 𝑧)𝒋 + 𝑃 (𝑥, 𝑦, 𝑧)𝒌 = 𝒊+ 𝒋+ 𝒌
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑧
Maka,
𝜕𝑀 𝜕 𝜕𝑓 𝜕2𝑓 𝜕2𝑓 𝜕 𝜕𝑓 𝜕𝑁
= � �= = = � �=
𝜕𝑦 𝜕𝑦 𝜕𝑥 𝜕𝑦𝜕𝑥 𝜕𝑥𝜕𝑦 𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝜕𝑥
𝜕𝑀 𝜕 𝜕𝑓 𝜕2𝑓 𝜕2𝑓 𝜕 𝜕𝑓 𝜕𝑃
= � �= = = � �=
𝜕𝑧 𝜕𝑧 𝜕𝑥 𝜕𝑧𝜕𝑥 𝜕𝑥𝜕𝑧 𝜕𝑥 𝜕𝑧 𝜕𝑥
𝜕𝑁 𝜕 𝜕𝑓 𝜕2𝑓 𝜕2𝑓 𝜕 𝜕𝑓 𝜕𝑃
= � �= = = � �=
𝜕𝑧 𝜕𝑧 𝜕𝑦 𝜕𝑧𝜕𝑦 𝜕𝑦𝜕𝑧 𝜕𝑦 𝜕𝑧 𝜕𝑦
Bukti untuk 𝑝 ⇐ 𝑞 adalah menggunakan konsekuensi dari Teorema Stokes.
CONTOH 1
Penyelesaian :
Parametrisasikan 𝑥 = 𝑡
144
1
= � (2𝑡 + 𝑖𝑡)(1 + 𝑖) d𝑡
0
1
= � (𝑡 + 𝑖3𝑡) d𝑡
0
1 3
= + 𝑖
2 2
CONTOH 2
1
� (𝑥𝑦 + 5) d𝑦, dengan 𝑥 = sin 𝑡 ; 𝑦 = cos2 𝑡
0
Penyelesaian:
𝜋 d𝑦
𝑦=0→𝑡= dengan 𝑦 = cos2 𝑡 diperoleh = 2 cos 𝑡 − sin 𝑡
2 d𝑡
𝑦=1→𝑡=0
Sehingga:
1 0
� (𝑥𝑦 + 5) d𝑦 = � (sin 𝑡 cos2 𝑡 + 5)(−2 cos 𝑡 sin 𝑡) d𝑡
𝜋
0 2
0
= � (sin 𝑡 cos2 𝑡 + 5)(−2 cos 𝑡 sin 𝑡) d𝑡
𝜋
2
𝜋
2
= � 2 cos3 𝑡 sin2 𝑡 + 10 cos 𝑡 sin 𝑡 d𝑡
0
𝜋
2
= � 2 cos3 𝑡 sin2 𝑡 + 10 cos 𝑡 sin 𝑡 d𝑡
0
𝜋
2
= � 2 sin2 𝑡 (1 − sin2 𝑡) cos 𝑡 + 10 cos 𝑡 sin 𝑡 d𝑡
0
𝜋 𝜋 𝜋
2 2 2
2 4
= � 2 sin 𝑡 cos 𝑡 d𝑡 − � 2 sin 𝑡 cos 𝑡 d𝑡 + � 10 cos 𝑡 sin 𝑡 d𝑡
0 0 0
d𝑢
Misal 𝑢 = sin 𝑡, d𝑡
= cos 𝑡 → d𝑢 = cos 𝑡 d𝑡, 𝑡 = 0 → 𝑢 = 0 dan 𝑡 = 𝜋2 → 𝑢 = 1
1 1 1
= 2 � 𝑢2 d𝑢 − 2 � 𝑢4 d𝑢 + 10 � 𝑢 d𝑢
0 0 0
1 1 1 1 1 1
= 2 𝑢3 � − 2 𝑢5 � + 10 𝑢2 �
3 0 5 0 2 0
319 19
= = 10 ≈ 10,63̅
30 30
CONTOH 3
145
Hitung:
(3,1)
� (𝑦2 + 2𝑥𝑦) d𝑥 + (𝑥2 + 2𝑥𝑦)d𝑦
(−1,2)
Penyelesaian :
𝜕𝑓(𝑥, 𝑦)
= 2𝑥𝑦 + 𝑥2 + 𝑓′(𝑦)
𝜕𝑦
𝜕𝑓(𝑥,𝑦)
Karena parsial terhadap 𝑦 harus sama dengan 𝑥2 + 2𝑥𝑦, maka substitusi 𝜕𝑦
dan
diintegralkan terhadap 𝑦 untuk mendapatkan 𝑓(𝑦)
⟺ 𝑓(𝑦) = 𝐶
Maka fungsi yang dicari adalah 𝑓(𝑥, 𝑦) = 𝑥𝑦2 + 𝑥2 𝑦 + 𝐶, sehingga sesuai dengan teorema 4
(3,1)
(3,1)
� (𝑦 2 + 2𝑥𝑦) d𝑥 + (𝑥2 + 2𝑥𝑦)d𝑦 = 𝑥𝑦2 + 𝑥2 𝑦 + 𝐶|
(−1,2)
(−1,2)
= [3(1)2 + (3)2 1] − [(−1)(2)2 + (−1)2 2]
= 14
2) Metode parameter
146
⟺ 𝑥 = 7 − 4𝑦
7−𝑥 1
𝑥 = 7 − 4𝑦 ⇔ 𝑦 = dengan − 1 ≤ 𝑥 ≤ 3, d𝑦 = − d𝑥
4 4
(3,1)
� (𝑦 2 + 2𝑥𝑦) d𝑥 + (𝑥2 + 2𝑥𝑦)d𝑦
(−1,2)
3
7−𝑥 2 7−𝑥 1 7−𝑥
= � �� � + 2𝑥 � �� d𝑥 − �𝑥2 + 2𝑥 � �� d𝑥
−1
4 4 4 4
3
9𝑥2 7𝑥 49
=� − + + d𝑥
−1
16 4 16
3 7 49 3
= − 𝑥3 + 𝑥2 + 𝑥�
16 8 16 −1
81 63 147 3 7 49
= �− + + �−� + − �
16 8 16 16 8 16
= 14
147
Jawaban:
2. Perlihatkan bahwa bentuk diferensial dalam integral berikut adalah eksak. Lalu hitung
integral garisnya.
(2,1,1)
𝑥2
� (2𝑥 ln 𝑦 − 𝑦𝑧) d𝑥 + � − 𝑥𝑧� d𝑦 − 𝑥𝑦 d𝑧
(1,2,1)
𝑦
Jawaban:
𝜕𝑓 𝜕𝑓 𝑥2 𝜕𝑔 𝑥2
= 2𝑥 ln 𝑦 − 𝑦𝑧 ⇒ 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥2 ln 𝑦 − 𝑥𝑦𝑧 + 𝑔(𝑦, 𝑧) ⇒ = − 𝑥𝑧 + = − 𝑥𝑧
𝜕𝑥 𝜕𝑦 𝑦 𝜕𝑦 𝑦
𝜕𝑔 𝜕𝑓
⇒ = 0 ⇒ 𝑔(𝑦, 𝑧) = ℎ(𝑧) ⇒ 𝑓(𝑥, 𝑦, 𝑧) = 𝑥2 ln 𝑦 − 𝑥𝑦𝑧 + ℎ(𝑧) ⇒ = −𝑥𝑦 + ℎ′ (𝑧)
𝜕𝑦 𝜕𝑧
Maka,
(2,1,1)
𝑥2
� (2𝑥 ln 𝑦 − 𝑦𝑧) d𝑥 + � − 𝑥𝑧� d𝑦 − 𝑥𝑦 d𝑧 = 𝑓(2,1,1) − 𝑓(1,2,1)
(1,2,1)
𝑦
= (4 ln 1 − 2 + 𝐶) − (ln 2 − 2 + 𝐶)
= − ln 2
Jawaban:
148
Perhatikan bahwa pada 𝐶, d𝑥 = 𝑒𝑡 d𝑡 dan d𝑦 = cos 𝑡 d𝑡. Maka
𝜋
1
� (𝑥 + 𝑦) d𝑥 = � (𝑒𝑡 + sin 𝑡)𝑒𝑡 d𝑡 = 𝑒𝜋 (1 + 𝑒𝜋 ) ≈ 279,32
𝐶 0
2
dan
𝜋
1
� (𝑥 + 𝑦) d𝑦 = � (𝑒𝑡 + sin 𝑡) cos 𝑡 d𝑡 = − 𝑒𝜋 (1 + 𝑒𝜋 ) ≈ −12,070
𝐶 0
2
149
KELOMPOK 12
Integral Lintasan Kompleks, Teorema Cauchy
Disusun Oleh :
Meilia Firda Verdiana NIM. 170210101008
Sri Moeliyana Citra NIM. 170210101086
Allifia Nindya Oktaviani NIM. 170210101098
Bukti :
(C merupakan lintasan sepanjang a dan b)
∫−C
f ( z ) dt = ∫ u (t ) dt + i
C ∫
C
v(t ) dt
b a
(sifat integral fungsi riil : ∫
a
f ( x) dx = − ∫ f ( x)dx
b
= − ∫ u (t ) dt − i ∫ v(t ) dt
C C
=− {∫ C
u (t ) dt + i ∫ C
v(t ) dt }
= − {∫ [u (t ) + i v(t )] dt }
C
= −∫ f ( z ) dt (terbukti).
C
Bukti :
∫C
k f ( z ) dt = ∫ k [ u (t ) + i v(t )] dt
C
= ∫ k u (t ) dt + ∫ k i v(t ) dt
C C
151
= k ∫ u (t ) dt + k ∫ i v(t ) dt
C C
=k {∫ u(t) dt + ∫ i v(t) dt }
C C
=k ∫C
f ( z ) dt (terbukti).
Bukti :
f ( x) dx ± g (x )dx = ∫ f ( x) dx ± ∫ g (x )dx
b b b
(sifat integral fungsi riil : ∫
a a a
= ∫ f ( z ) dz ± ∫ g (z )dz (terbukti).
c c
Bukti :
(dengan C = C1 + C 2 , dengan C1 dari a ke b, C2 dari b ke c)
b b c c
152
Contoh Soal :
Hitung ∫ f (z )dz jika f (z ) = y − x + 6ix 2 dan terdiri atas 2 penggal garis dari z = 0
c
Dari gambar
C= ∫ f (z )dz + ∫ f (z )dz
c1 c2
x = 0 → dx = 0
C1 0 ≤ y ≤1
y = t → dy = dt
x = t → dx = dt
C2 0 ≤ x ≤1
y = 1 → dy = 0
Pada lintasan C1
1 1
= ∫ 0dt + i ∫ tdt
0 0
1
1
= t i
2 0
1
= i
2
Pada lintasan C 2
153
1 1
= ∫ 1 − tdt + i ∫ 6t 2 dt
0 0
1
1 1
= 1 − t 2 + i 2t 3
2 0 0
1
= + 2i
2
∫ f (z )dz = 2 i + 2 + 2i = 2 + 2 2 i
1 1 1 1
Jadi,
c
Teorema 4.3.1
Jika f kontinue pada lintasan C ∋ M > 0 ∋ f ( z ) ≤ M , z ∈ C maka f ( z ) < ML
Bukti :
n
Menurut definisi integral ∫ f ( z )dz = Lim ∑ f (ξ k )∆z k . Kita dapat menuliskannya
n →∞
C k =1
dengan
n n
∑ f (ξ
k =1
k )∆z k ≤ ∑ f (ξ k ) ∆z k
k =1
n n
∑
k =1
f (ξ k )∆z k ≤ f (ξ k ) ∑ ∆z k
k =1
n n
∑ f (ξ
k =1
k )∆z k ≤ M ∑ ∆z k
k =1
n
∑ f (ξ
k =1
k )∆z k ≤ ML(Terbukti )
menghubungkan titik – titik z k −1 dan z k dimana k = 1,2,..., n dan jumlah ini tidak
154
Jika C lintasan tertutup segitiga dengan sudut -3,0 dan 4i. Buktikan
x _
∫ e + z dz ≤ 60
C
Jawab:
_
f ( z) = e x + z
_ _
f ( z) = e x + z ≤ e x + z = e x + x 2 + y 2
Pada lintasan AO
−3≤ z = x ≤ 0
f ( z) = e x + x 2 + y 2
f ( z ) = e x + − 32 + 0
f ( z) = e x + 3
f ( z) = e 0 + 3 = 1 + 3 = 4
Pada lintasan OB
0 ≤ z = iy ≤ 4
f ( z) = e x + x 2 + y 2
f ( z) = e x + 0 2 + 4 2
f ( z) = e x + 4
f (z ) = e 0 + 4 =1+ 4 = 5
Pada lintasan AB
Menggunakan rumus pythagoras
AB = AO 2 + OB 2
AB = 4 2 + 3 2
AB = 16 + 9
AB = 25
AB = 5
155
Karena ada tiga lintasan maka diambil M terbesar yaitu 5 dan L = keliling segitiga=
_
∫ e + z ≤ ML = 5 × 12 = 60(Terbukti)
x
3+4+5=12, sehingga
C
kontinu.
Sehingga,
∫ f (z )dz = ∫ (u + iv )dz
C C
Berdasarkan Teorema Green :
= ∫ (u + iv )(dx + idy )
C
P(x, y ), Q(x, y ), Px , Py , Q x , Q y konstanta
= ∫ udx + iudy + ivdx − vdy
C
pada D maka ∫ Pdx + Qdy = ∫∫ Q
C
x − Py
( ) (
= ∫∫ − v x − u y dxdy + i ∫∫ u x − v y dxdy )
= ∫∫ (− v x + vx )dxdy + i ∫∫ (u x − ux )dxdy
= ∫∫ − v x dxdy + v x dxdy + i ∫∫ u x dxdy − u x dxdy
= (− vy + vy ) + i(uy − uy ) = 0
156
Jadi terbukti bahwa ∫ f ( z )dz = 0.
C
Contoh Soal :
∫ (2 z )
− 4 dz , C merupakan kurva tertutup sederhana
2
1. Hitung
C
Jawab :
f ′( z ) = 4 z , maka f’(z) kontinu dan analitik di dalam C
∫ (2 z )
− 4 dz = 0 .
2
Sehingga sesuai Teorema Cauchy
C
dz
2. Jika C lingkaran z = 1 . Tunjukkan ∫z
C
4
−4
=0
Jawab:
f (z ) =
1
= z2 − 4 ( )
−1
z −42
→ f ′( z ) = −
2z
(z 2
−4 )
2
Karena f’(z) ada, maka f(z) kontinu dan analitik di dalam dan pada C.
dz
Jadi menurut Teorema Cauchy ∫z
C
4
−4
= 0.
157
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
1. Tentukan integral garis fungsi M ( x, y ) = ( x + y ) + iy sepanjang lintasan C terdiri
atas dua penggal garis dan z=0 sampai z = 1 dan z = 1 sampai z = 1 + i
Penyelesaian :
C= ∫ f ( z )dz + ∫ f ( z )dz
c1 c2
C1 x = t → dx = dt 0 ≤ x ≤1
y = 0 → dy = 0
C2 x = 1 → dx = 0
y = t → dy = dt 0 ≤ y ≤1
Pada lintasan C1
1 3
=− i+ i
2 2
=i
1
Jadi : ∫ f ( z) = 2 + i
c
158
∫ ze dz jika C : garis lurus dari z0 =i ke z1=2+1.
z2
2. Hitung
C
Penyelesaian :
z0 = i → z1 = 2 + i
(0,1) (2,1)
Persamaan garis C: y=1 dan mempunyai bentuk parametrik :
x = g (t ) = t
y = h(t ) = 1
t ∈ [0,2]
Dari (4,1) diperoleh :
z = g (t ) + ih(t ) = t + i
dz = {g ' (t ) + ih' (t )}dt = 1.dt
Sehingga ,
2
∫ ze dz = ∫ (t + i)e
z2 (t +i ) 2
1dt
C 0
2
= ∫ (t + i )e
(t +i ) 2
dt (gunakan substitusi : u = (t + i ) 2 )
0
=
2
[
1 3+ 4i −1
e −e ]
44 5 103
Maka nilai yang diinginkan yaitu + =
3 2 6
159
b. Garis lurus dari (0,3) ke (2,4)
Penyelesaian :
Suatu persamaan gars yang menghubungkan (0,3) dan (2,4) adalah 2 y − x = 6 .
Selesaikan untuk x, maka x = 2 y − 6 . Jadi integral garisnya sama dengan
∫ (8 y )
4 97
2
− 39 y + 54 dy =
y =3 6
C:y=0 , 0≤ x≤2
K:x=2 , 0≤ y≤2
Pada kurva C : dy=0 dan kurva K : dx=0
Pada lintasan C
∫
C+K
f ( z )dz = ∫ M ( x, y )dx + ∫ M ( x, y )dx
C K
2
= ∫ ( x + y )dx
0
2
= ∫ xdx
0
1
1
= x2
2 0
1
=
2
Pada lintasan K
160
C+K
∫ f ( z )dy = ∫ M ( x, y )dy + ∫ M ( x, y )dy
C K
2
= ∫ ( x + y )dy
0
2
= ∫ (2 + y )dy
0
=6
1 13
sehingga +6=
2 2
5. ∫ f (z )dz = 0
C
untuk sebarang lintasan tertutup C jika f(z) adalah fungsi seluruh,
misal f ( z ) =
1
dan C lingkaran satuan arah positif
x +42
Penyelesaian :
f (z ) =
1
Titik singular dari adalah z = ±2i terletak di luar C. Jadi
x +4
2
f (z ) = ∫ f (z )dz = 0 .
1
analitik pada dan di dalam C, sehingga
x +4
2
C
∫ f (z )dz jika f ( z ) =
1
6. Diketahui C : z = 1 . Hitunglah .
C
z −3
Penyelesaian:
7. Jika C lintasan tertutup segitiga dengan sudut A(5,0), B(0,12) C(0,0) . Carilah nilai
_
maksimum dari ∫ e x + z dz !
C
Penyelesaian :
_
f ( z) = e x + z
_ _
f ( z) = e x + z ≤ e x + z = e x + x 2 + y 2
Pada lintasan AC
161
0≤ z= x≤5
f ( z) = e x + x 2 + y 2
f ( z) = e x + 5 2 + 0
f ( z) = e x + 5
f (z ) = e 0 + 5 = 1 + 5 = 6
Pada lintasan CB
0 ≤ z = iy ≤ 12
f ( z) = e x + x 2 + y 2
f ( z ) = e x + 0 2 + 122
f ( z ) = e x + 12
f (z ) = e 0 + 12 = 1 + 12 = 13
Pada lintasan AB
Menggunakan rumus pythagoras
AB = AC 2 + CB 2
AB = 5 2 + 12 2
AB = 25 + 144
AB = 169
AB = 13
Karena ada tiga lintasan maka diambil M terbesar yaitu 13 dan L = keliling
_
∫ e + z ≤ ML = 13 × 30 = 390
x
segitiga= 5+12+13=30, sehingga
C
2+ 4i
Selesaikan I = ∫z dz sepanjang x = t , y = t 2 ,1 ≤ t ≤ 2 !
2
8.
`1+ i
Penyelesaian :
Dengan parameterisasi z = x + iy, z = t + t 2 i, dz = 1 + 2ti dt
162
2
∫ (x + iy )
2
dz
1
( )
2
= ∫ t + t 2 i (1 + 2ti )dt
2
( ) ( )
2 2
= ∫ t 2 + 2t 2 − t 4 (1 + 2ti )dt = ∫ t 2 + 4t 3 i − 5t 4 − 2t 5 i dt
1 1
2
1 1
= t 3 + t 4i − t 5 − t 6
3 3 1
= (8 − 1) + 15i − 31 − (63)
1 1
3 3
7 63
= − 31 + 15 − i
3 3
86 18
=− − i
3 3
∫ (x(x ) + (x ) )dx = ∫ (x
x=2
)
2
2 2
2 3
+ x 4 dx
x = −1 −1
∫ (x(x ) + (x ) )
x=2 2
2 2 1 1
2
dx = x 4 + x 5
x = −1 4 5 −1
∫ (x(x ) + (x ) )dx = 4 + 5
x=2
2 15 33 2 2
x = −1
∫ (x )
− xy dy sebagai berikut
2
Kemudian untuk
x=2
∫ ( 1 2
2 x − 2 x dx = x 4 − x 5
3 4
5 −1
)
x = −1 2
x=2
163
x=2
∫ (2 x ) 15 66
3
− 2 x 4 dx = −
x = −1
2 5
10. Jika C lintasan tertutup segitiga dengan sudut A(6,0), B(0,8) C(0,0) . Carilah nilai
_
maksimum dari ∫ e x + z dz !
C
Penyelesaian :
_
f ( z) = e x + z
_ _
f ( z) = e x + z ≤ e x + z = e x + x 2 + y 2
Pada lintasan AC
0≤ z= x≤6
f ( z) = e x + x 2 + y 2
f ( z) = e x + 62 + 0
f ( z) = e x + 6
f ( z) = e 0 + 6 =1 + 6 = 7
Pada lintasan CB
0 ≤ z = iy ≤ 8
f ( z) = e x + x 2 + y 2
f ( z) = e x + 0 2 + 8 2
f ( z) = e x + 8
f (z ) = e 0 + 8 = 1 + 8 = 9
Pada lintasan AB
Menggunakan rumus pythagoras
AB = AC 2 + CB 2
AB = 6 2 + 8 2
AB = 36 + 64
AB = 100
AB = 10
164
Karena ada tiga lintasan maka diambil M terbesar yaitu 10 dan L = keliling
_
∫ e + z ≤ ML = 10 × 24 = 240
x
segitiga= 6+8+10=24, sehingga
C
165
KELOMPOK 13
Teorema Cauchy-Goursat, Anti Derivatif Fungsi Analitik dan Rumus
Integral Cauchy
Disusun Oleh :
Meilysa Ajeng Kartika Putri NIM. 170210101027
Atik Robbana NIM. 170210101046
Siti Shofiyah NIM. 170210101091
∫ f ( z )dz = 0
c
Dengan kata lain integral fungsi kompleks tidak tergantung lintasan yang
dilewatinya.
Bukti pernyataan ini dapat diruntut sebagai berikut. Untuk vektor dua dimensi (F =
Fx iˆ + Fy ĵ ), teorema Stokes pada integral vektor akan menghasilkan teorema Green
kurva tertutup C. Apabila teorema ini kemudian diterapkan pada integrasi kompleks:
167
∫ f ( z )dz =∫ (u + iv )dz
c c
= ∫ (u + iv )(dx + idy )
c
= ∫ u d x + iud y + ivd x − vd y
c
= ∫ u d x + vd y + i ∫ u d y + v d x
c c
= ∫∫ (− v x − u y )dxdy + ∫∫ (u x − v y )dxdy
= ∫∫ (− v x + v x )dxdy + ∫∫ (u x − u x )dxdy
=0
Sehingga, seluruh integrannya sama dengan nol. Konvers dari Teorema Cauchy
Goursat adalah salah, yaitu jika ∫ f ( z )dz = 0 untuk setiap lintasan tertutup sederhana C
c
f tak analitik di 0.
Contoh Soal :
Buktikan jika C lintasan tertutup sepanjang sisi-sisi bujur sangkar dan titik-titik
sudut 1+i, -1+i, -1+(-i), 1-i dengan arah positif.
dz
∫
c
z
= 2π i
Jawab :
z = re iθ ⇒ dz = ire iθ dθ
(0,0) = z 0
1
Kita ambil r = (karena ada didalam lintasan), maka :
2
168
2π 2π
dz ire iθ dθ
∫c z ∫0 re iθ = ∫0 idθ =2πi
=
yang biasa disebut operasi integral. Dapat disimpulkan bahwa anti derivatif fungsi
analitik adalah integral dari fungsi analitik.
Seperti halnya dalam variabel nyata, dua integral tak tentu berbeda dengan konstanta.
Untuk alasan ini, sembarang konstanta c sering ditambahkan ke bagian kanan dari
persamaan.
Contohnya karena
d
dz
( )
3 z 2 − 4 sin z = 6 z − 4 cos z dapat ditulis
∫ f ( z )dz − ∫ f ( z )dz = 0
C1 C2
(Berdasarkan sifat Lintasan Integral Kompleks).
∫ f ( z )dz = ∫ f ( z )dz
C1 C2
169
Integral dari zo ke z tidak tergantung lintasannya asal lintasan dalam D, ditulis:
z z
Contoh Soal :
f(z) = z3 fungsi analitik diseluruh bidang kompleks
1 4
G(z) = z merupakan fungsi anti derivatifnya maka untuk sebarang lintasan dari
4
0 sampai 1 + i adalah
1+ i 1+ i
1 4 1 4 1
∫0 z dz = 4 z 0 = G(1 + i ) − G(0) = 4 (1 + i ) − 4 (0) = −1
3
Bukti:
170
Fungsi f ( z ) /( z − z 0 ) analitik didalam dan pada C kecuali di titik z = z 0 , maka
f ( z) f ( z)
kita mempunyai : ∫z−z
C 0
dz = ∫
Γ
z − z0
dz
Dimana kita dapat memilih sebagai suatu lingkaran, berjari-jari є dan berpusat
di z0. Maka suatu persamaan untuk adalah:
z − z 0 = ε atau z − z 0 = εe iθ dimana 0 ≤ θ ≤ 2π
z = z 0 + εe iθ , dz = iεe iθ dθ , pada integral di ruas kanan maka
f ( z)
2π
(
f z 0 + εe iθ iεe iθ ) 2π
( )
∫Γ z − z 0 dz = ∫
0 εe iθ
dθ = i ∫ f z 0 + εe iθ dθ
0
...............(1)
Ambillah limit kedua ruas dari (2) dan gunakan kekontinuan f(z), maka kita
mempunyai
2π
f ( z)
∫C z − z 0 dz = lim z→ z0 i ∫0 f z 0 + εe dθ
iθ
( )
2π
(
= i ∫ lim z → z0 f z 0 + εe iθ dθ )
0
2π
= i ∫ lim z → z0 f ( z )dθ
0
2π
= i ∫ f ( z 0 )dθ
0
= 2πif ( z 0 )
1 f ( z)
f ( z0 ) = ∫
2πi C z − z 0
dz
1 f ( z)
b. f ' ( z0 ) = ∫
2πi C ( z − z 0 ) 2
dz
Bukti :
171
1 f ( z)
Dari rumus 1 yaitu f ( z 0 ) = ∫
2πi C z − z 0
dz
f ( z 0 + h) − f ( z 0 ) 1 1 f ( z) 1 1 f ( z)
h
= ∫
2πi C h z − ( z 0 + h)
dz −
2πi C∫ h z − z 0
dz
1 1 1 1
= ∫ −
2πi C h z − ( z 0 + h) z − z 0
f ( z )dz
1 1 z − z 0 − ( z − z 0 − h)
2πi C∫ h ( z − z 0 − h)( z − z 0 )
= f ( z )dz
1 1 h
= ∫ f ( z )dz
2πi C h ( z − z 0 − h)( z − z 0 )
1 f ( z )dz z − z0
= ∫ ⋅
2πi C ( z − z 0 − h)( z − z 0 ) z − z 0
1 z − z0
= ∫ f ( z )dz
2πi C ( z − z 0 − h)( z − z 0 ) 2
1 z − z0 − h + h
= ∫ f ( z )dz
2
2πi C ( z − z 0 − h)( z − z 0 )
1 1 h
= ∫
2πi C ( z − z 0 ) 2
+
( z − z 0 − h)( z − z 0 ) 2
f ( z )dz
1 f ( z) h f ( z)
= ∫
2πi C ( z − z 0 ) 2
dz + ∫
2πi C ( z − z 0 − h)( z − z 0 ) 2
dz
Hasil yang diinginkan akan tercapai dengan mengambil limitnya untuk h0,
sehingga didapatkan:
1 f ( z) h f ( z)
f ' ( z 0 ) = lim h→0
2πi ∫
C ( z − z 0 ) 2
dz +
2π i ∫
C ( z − z 0 − h )( z − z 0 ) 2
dz
1 f ( z) h f ( z)
= lim h→0
2 π i ∫
C ( z − z 0 ) 2
dz
+ lim
h →0
2πi ∫
C ( z − z 0 − h )( z − z 0 ) 2
dz
1 f ( z)
= ∫
2πi C ( z − z 0 ) 2
dz + 0
1 f ( z)
= ∫
2πi C ( z − z 0 ) 2
dz
1 f ( z)
Jadi terbukti bahwa f ' ( z 0 ) = ∫
2πi C ( z − z 0 ) 2
dz
172
n! f ( z)
c. f n ( z0 ) = ∫
2πi C ( z − z 0 ) n +1
dz
Bukti:
n! f ( z)
Pembuktian rumus f n ( z 0 ) = ∫
2πi C ( z − z 0 ) n +1
dz untuk n = 0,1,2......
f ' ( z 0 + h) − f ' ( z 0 ) 1 1 1 1
f ( z )dz
h
= ∫
2πi C h ( z − z 0 − h) 2
−
( z − z 0 )2
Langkah yang kita lakukan yaitu mengambil z0 dan z0+h terletak di R sehingga
f ' ( z 0 + h) − f ' ( z 0 ) 1 1 f ( z) 1 1 f ( z)
h
= ∫
2πi C h ( z − ( z 0 + h)) 2
−
2πi C∫ h (z − z 0 )2
dz
1 1 f ( z) f ( z )
= ∫
2πi C h ( z − ( z 0 + h)) 2
−
(z − z 0 )2
dz
1 1 1 1
f ( z )dz
2πi C∫ h ( z − z 0 − h) 2 (z − z 0 )2
= −
1 1 (z − z 0 ) − ( z − z 0 − h) 2
2
2πi C∫ h ( z − z 0 − h) 2 (z − z 0 )2
= f ( z )dz
(
1 1 (z − z 0 ) − (z − z 0 ) − 2h(z − z 0 ) + h 2
2 2
) f ( z)dz
2πi C∫ h
=
( z − z 0 − h) 2 ( z − z 0 )
2
(
1 1 2h(z − z 0 ) − h 2 )
f ( z )dz
2πi C∫ h ( z − z 0 − h) 2 (z − z 0 )2
=
1 (2(z − z 0 ) − h )
= ∫
2πi C ( z − z 0 − h) 2 (z − z 0 )2
f ( z )dz
1 (2(z − z 0 ) − h ) (z − z 0 )
= ∫
2πi C ( z − z 0 − h) 2 (z − z 0 )2 (z − z 0 )
f ( z )dz
(
1 2( z − z 0 ) − h(z − z 0 )
2
) f ( z)dz
2πi C∫ ( z − z 0 − h) 2 (z − z 0 )3
=
173
(
1 2(z − z 0 ) − (4h(z − z 0 ) − 3h(z − z 0 )) + 2h 2 − 2h 2
2
) f ( z)dz
2πi C∫
=
( z − z 0 − h) 2 ( z − z 0 )
3
(( )
1 2(z − z 0 ) − 4h(z − z 0 ) + 2h 2 + 3h(z − z 0 ) − 2h 2
2
) f ( z)dz
2πi C∫
=
( z − z 0 − h) 2 ( z − z 0 )
3
(
1 2!( z − z 0 − h) 2 + h(3(z − z 0 ) − 2h ) ) f ( z )dz
2πi C∫
=
( z − z 0 − h) 2 ( z − z 0 )
3
1 2! h(3(z − z 0 ) − 2h )
f ( z )dz
= ∫ +
2πi C (z − z 0 ) ( z − z 0 − h) 2 (z − z 0 )3
3
2! f ( z) h 3(z − z 0 ) − 2h
= ∫
2πi C f (z − z 0 )3
dz + ∫
2πi C ( z − z 0 − h) 2 (z − z 0 )3
f ( z )dz
2! f ( z)
= ∫
2πi C f (z − z0 )3
dz
174
LATIHAN SOAL DAN PEMBAHASAN
dz
1. Jika C lingkaran |z| = 1. Tunjukkan ∫z
c
2
−4
=0
Penyelesaian :
1 − 2z
f ( z) = → f ' ( z) = Kontinue dalam dan pada C
z −4
2
z −4
2
( )
2
1
2. Diketahui C : |z| = 1. Hitunglah ∫ f ( z )dz jika
c
f ( z) =
z −3
Penyelesaian :
1
f ' ( z) = − , f(z) tidak analitik di z = 3 dan z = -3 terletak di luar C.
(z − 3)2
1
Oleh karena itu, f(z) analitik di dalam dan pada lintasan C, sehingga ∫ dz = 0
c
(z − 3)
3. Sebuah fungsi F(z) sedemikian sehingga F’(z) = f(z) dinamakan integral tak tentu
dari f(z) dan dinotasikan dengan ∫ f (z )dz . Tunjukkan bahwa
a. ∫ sin (z )dz = − cos(z ) + c
= ln ( z ) + c
dz
b. ∫ z
dimana c adalah sebarang konstanta.
Penyelesaian :
a. ∫ sin (z )dz = − cos(z ) + c
Karena
d
(− cos(z ) + c ) = sin (z ) maka didapatkan bahwa
dz
Karena
d
(ln(z ) + c ) = 1 maka didapatkan bahwa ∫
dz
= ln ( z ) + c
dz z z
175
4. f ( z ) = 3 z 2 + 1 fungsi analitik di seluruh bidang kompleks. f ( z ) = z 3 + z
merupakan fungsi derivatifnya maka untuk sebarang lintasan dari 1 sampai 1 + 2i
adalah...
Penyelesaian :
1+ 2 i
∫ 3z
2
+1= z3 + z 1 ]
1+ 2 i
[
= (1 + 2i ) + (1 + 2i ) − 13 + 1
3
] [ ]
= [(− 11 − 2i ) + (1 + 2i )] − [2]
= [− 10] − [2]
= −12
z3 − 6
5. Hitunglah ∫ 2 z − i dz dengan menggunakan integral Cauchy
C
Penyelesaian :
z3 − 6
z −6 3
∫ 2 z − i dz = ∫
2 dz
i
C C z−
2
z3 − 6
= 2πi
2 z= i
2
−i
8 − 6
= 2πi
2
π
= − 6πi
8
i
Untuk setiap kontur yang melingkupi z 0 = dimana z 0 terletak di dalam C
2
z
6. Tentukan ∫ dz jika lintasan C
C
( z − 1)( z − 3) 2
Penyelesaian :
z
a. Fungsi f ( z ) = analitik di dalam dan pada C1 dan 1 didalam C1
( z − 3) 2
176
z 1 1
f (1) = = =
( z − 3) 2
(1 − 3) 2
4
Maka menurut rumus integral Cauchy
1 f ( z)
f (1) = ∫
2πi C1 ( z − 1)
dz
z
1 1 ( z − 3) 2
4 2πi C∫1
= dz
( z − 1)
z
πi ( z − 3) 2 f ( z)
=∫ dz = ∫ dz
2 C1 ( z − 1) C1
( z − 1)
f ( z) πi
Jadi ∫
C1
( z − 1)
dz =
2
z
b. Fungsi g ( z ) = analitik didalam dan pada C 2 , dan 3 didalam C 2
z −1
u ' v − uv'
g ' ( z) =
v2
1( z − 1) − z (1)
g ' ( z) =
( z − 1) 2
z −1− z
g ' ( z) =
( z − 1) 2
−1
g ' ( z) =
( z − 1) 2
−1
g ' (3) =
(3 − 1) 2
−1
g ' (3) =
4
Sehingga menurut rumus integral Cauchy
1 g ( z)
g ' (3) = ∫
2πi C2 ( z − 3) 2
dz
−1 1 g ( z)
4
= ∫
2πi C2 ( z − 3) 2
dz
− πi g ( z)
= ∫ dz
C 2 ( z − 3)
2
2
g ( z) − πi
Jadi ∫ ( z − 3)
C2
2
dz =
2
177
DAFTAR PUSTAKA
Churcill, R. V, Brown, J.W. 1990. Complex Variables and Applications. New York :
McGraw Hill Publishing Company.
Murray, R Spiegel. 1964. Teori dan Soal Soal Peubah Kompleks. Jakarta: Erlangga
Murray R Spiegel. 1984. Transformasi Laplace, Seri Buku Schaum Teori dan Soal-Soal.
Terjemahan oleh Pantur Silaban dan Hans Wospakrik. Jakarta: Erlangga.
Murray R Spiegel. 2009. Complex Variables Second Edition. United States: McGraw-
Hill International Company.
178
Paliouras, J. P. 1987. PEUBAH KOMPLEKS UNTUK Ilmuwan DAN Insinyur. Jakarta:
Erlangga
Ruel V. Churchill. 1984. Complex Variables and Applications. New York: McGraw-
Hill.
Sari, Dwi I. --. Buku Diktat Analisa Variabel Kompleks. Jember: Penerbit
Varberg, Purcell, dan Rigdon. 2007. Calculus. 9th Edition. Pearson Education, Inc.
Terjemahan oleh I. N. Susila. 2010. Kalkulus Edisi Kesembilan. Jakarta:
Erlangga.
179