Anda di halaman 1dari 77

FONOLOGI

FAVORITA KURWIDARIA,S.S,M.Hum
FONOLOGI:
Fon : bunyi yang dihasilkan oleh
alat ucap manusia
Fona : bunyi bahasa menurut realisasinya untuk
berbahasa
Fonem : bunyi bahasa menurut fungsinya untuk
membedakan makna
(swara-swara kang bisa bedakake wujud
lan teges)
2 cabang studi fonologi
Cabang studi fonologi ingkang
nyinaoni bab swara tanpa nggatekake
swara mau nduweni fungsi kanggo
FONETIK bedakake teges

Nyinaoni bab fona

Cabang studi fonologi ingkang


nyinaoni bab swara kang nduweni
FONEMIK fungsi kanggo bedakake teges

Nyinaoni bab fonem


FONETIK
3 PENDEKATAN/CABANG FONETIK
(MEMPELAJARI FONA)
1. Fonetik artikulatoris : mempelajari bunyi bahasa
berdasarkan alat ucap yang menghasilkan
2. Fonetik akustis : mempelajari bunyi bahasa sebagai
gejala fisika (getaran udara)
3. Fonetik auditoris : mempelajari bunyi bahasa
berdasarkan kesan pendengarnya
Swanten basa kaperang dados 2:
1. Swara vokal
swara sing muni jalaran pametune angin
saka paru-paru kang kawedhar jroning
tutuk ora ana kang ngalang-ngalangi
2. Swara konsonan
Swara kang tanpa uni, jalaran angin kang
metu saka paru-paru kang kawedhar saka
jroning tutuk kaalang-alangi dening lambe,
untu, ilat, cethak, lan gorokan.
KLASIFIKASI KONSONAN DAN VOKAL
1. KLASIFIKASI KONSONAN, berdasarkan :
a. tempat artikulasi
b. cara artikulasi
c. kondisi /posisi pita suara

2. KLASIFIKASI VOKAL, berdasarkan


a. aktivitas bagian lidah
b. tinggi rendahnya posisi lidah
c. bentuk bibir
GAMBAR PIRANTI WICARA
Pambageaning Fonem Konsonan Adhedhasar
1. Tempat artikulasi/Papan pancadaning swara ana ing :
a. Lambe  swara lambe (konsonan bilabial)
- Sebutna apa wae kang kalebu swara lambe?
- Gawea tuladha realisasine/distribusine swara
lambe ana sajroning tembung
b. Untu  swara untu (Konsonan dental)
- apikodental  /d/ lan /t/
- apikoalveolar  /n/,/r/,/l/
- laminoalveolar  /s/
c. Swara Cethak (Palatal)
- apikopalatal (retrofleks)  /dh/, /th/
 Palatal  /c/, /j/, /ny/, /y/
d. Swara Gorokan (Konsonan Velar)
- [g], [k], [ŋ/
e. Swara Laringal lan Glotal
Swara Laringal (hamzah)  [h]
Swara glotal ( ampang ing gorokan)  [?] utawa /k/
ampang
2. Adhedhasar cara artikulasi
(Gangguan/hambatan yang
dilakukan terhadap arus udara)
a. Swara nutup,
b. Swara ngeses (frikatif)
c. Swara nasal/sengau
d. Geter (trill)
e. Manda-manda (semi vokal)
3. Adhedhasar Posisi Pita
Suara
a. Bunyi bersuara
Terjadi bila pita suara terbuka sedikit, sehingga
terjadilah getaran
/b/, /d/. /g/, /c/
b. Bunyi takbersuara
Terjadi bila pita suara terbuka agak lebar, sehingga
tidak ada getaran pada pita suara.
/s/,/k/./p/ dan /t/
BUNYI VOKAL BAHASA JAWA
Vokal iku swara sing muni jalaran pametune angin saka paru-paru kang
kawedhar saka jroning tutuk ora ana kang ngalang-ngalangi.
Swara vokal iku swara kang duweni uni (bunyi bersuara)
Swara vokal bisa kabedakake adhedhasar:
a. Kahanan ilat
- Horisontal
1) vokal depan (ngarep)
2) vokal pusat (tengah)
3) vokal belakang (buri)
- vertikal
1) vokal tinggi (dhuwur)
2) vokal tengah (madya)
3) vokal rendah (ngisor)
b. bentuk lambe
- vokal bunder
- vokal ora bunder
Saking gambar peta vokal Basa Jawi, adhedhasar
kawontenaning lidhah lan bentuk tutuk/lambe
pramila saged dipunpendhet dudutan (kesimpulan),
jinising vokal basa Jawi, inggih menika:
(1) vokal ngarep dhuwur ora bunder (swara: _____)
(2) vokal ngarep madya ora bunder
(3) __________
(4) __________
Wonten pinten gunggunge?
Bahasa kaperang dados kalih unsur
Makna
Bentuk
1. Unsur segmental
2. Unsur suprasegmental
Unsur Suprasegmental

Diftong/Konsonan Rangkep
Diftong: vokal ingkang cacahipun kalih kang beda wujude
lan dumunung wonten ing sawijining wanda tembung
Silabel (Suku kata)
Satuan ritmis terkecil dalam suatu arus ujaran
Biasanya memiliki puncak kenyaringan (sonoritas), yang
biasanya jatuh pada sebuah vokal,
tld: /lan/ sonoritasipun wonten uni menapa?

Onset: bunyi pertama pada suatu silabel/suku kata


Cth: bantal  ban – tal , onset: swara /b/ lan /t/

Koda: bunyi terakhir pada suatu silabel/suku kata


Cth: gampil  gam – pil, koda: swara /m/ lan /l/

Ultima: suku kata pertama dari belakang


Gampil  gam – pil, /pil/
STRUKTUR SUKU KATA
1. KOMPONEN SUKU KATA :
a. Puncak/sonoritas : inti suku (berupa vokal)
b. Tumpu/onset : konsonan yang mendahului puncak
(bunyi pertama pada suatu suku kata)
c. koda : konsonan yang mengikuti puncak
(bunyi terakhir pada suatu suku kata)
POSISI KOMPONEN SUKU KATA
tulisan : tu – li – san (penyukuan sacara fonologis)
/s/ minangka bunyi tumpu

tu – lis – an (penyukuan sacara


morfologis)
/s/ sebagai bunyi koda
FONEMIK
Favorita Kurwidaria, M.Hum
FONETIK vs FONEMIK
FONETIK
Ilmu yang mempelajari/mengkaji fona (bunyi)
Tuladha: swara [i] ing tembung: inten lan angin
/i/ ing tembung inten --- posisi ilat , bentuk lambe ora bunder
/i/ ing tembung angin ---- posisi ilat. Bentuk lambe
FONEMIK
Ilmu yang mempelajari/mengkaji fonem dengan
memperhatikan fungsinya sebagai pembeda makna, contoh:
kata jamu dan damu. Berbedanya bunyi [j] dan [d]
menyebabkan berbedanya makna kata.
FONEMIK
Cabang fonologi ingkang nyinau bab fonem
fonem : bunyi
bahasa menurut fungsinya untuk
membedakan makna (swara-swara kang bisa
bedakake wujud lan teges)
TRANSKRIPSI FONETIK
Transkripsi fonetik adalah: penulisan
bunyi-bunyi bahasa secara akurat atau
secara tepat dengan menggunakan huruf
atau tulisan fonetik.

TUJUAN :
teks tertulis dapat direalisasikan secara
lisan sebagaimana penutur aslinya
SIMBOL-SIMBOL JEDA & NADA DALAM
TRANSKRIPSI FONETIS
SIMBOL JEDA:
# = jeda antarkalimat
// = jeda antarfrasa (kelompok kata)
/ = jeda antarkata
+ = jeda antarsuku kata

CONTOH:
Kenya iku nonton ledhek kethek.
[#kə+nyɔ/i+ku//nɔn +tɔn/lε +Dε?/kəTε?#]
SIMBOL-SIMBOL JEDA & NADA DALAM
TRANSKRIPSI FONETIS
SIMBOL NADA:
= nada datar
= nada meninggi
= nada merendah

CONTOH:
Kenya iku, nonton ledhek kethek.
[#kə+nyɔ/i+ku//nɔn +tɔn/lε +Dε?/kəTε?# ]
Fonem ≠ Huruf (Grafem)
Fonem tidak selalu sama dengan huruf/grafem
Huruf : simbol bahasa tertulis
Contoh:
Huruf Swara Fonem
a /a/ ing tembung aku
/ ɔ/ ing tembung ana
b /b/ ing tembung bapak
c /c/ ing tembung caping
d /d/ ing tembung pada
dh /D/ ing tembung “dhadha”
e /e/ ing tembung enak
/Ə/ ing tembung jenang
/ε/ ing tembung ledhek
g /k/ ing tembung bledheg /blƏDεk/
ng / / ing tembung kendhang
Huruf Simbol Fonem
i /i/ (kenceng) ana ing wanda /pi/ saka tembung
pitik
/I/ (kendho) ana ing wanda /tI?/ saka tembung
pitik
k /?/ ing wanda /ti?/ saka tembung pitik
o /o/ ing tembung dolan
t /t/ ing tembung tales
th /T/ ing tembung thuthuk
u /u/ ana ing wanda /sun/ saka tembung sunduk
/U/ ana ing wanda /du?/ saka tembung sunduk
Transkripsi Fonetik untuk
Fonem Vokal
1. [a] -- /a/  anak /ana?/
[ɔ]  kuna /kunɔ/
tuwa /tuwɔ/
[i]  cilik /cilI?/
[I]
[u]  balung
[U]
[e]
[Ə]
[ε]
Gladhen
(1) Goleka tembung utawa istilah basa Jawa kang kalebu tembung
camboran, kang nuduhake araning panganan banjur tulisen
nganggo transkripsi fonetis!
(2) Goleka tembung istilah basa Jawa kang kalebu tembung saroja,
kang nduwe teges mbangetake banjur tulisen nganggo
transkripsi fonetis!
(3) Goleka tembung panyandra saka peranganing awak, lan tulisen
nganggo transkripsi fonetis!
Tulisan ukara iki nganggo tulisan fonetis/transkripsi fonetis
(4) Kanca-kancane kancaku
(5) Ndhodhog karo ndhodhok
(6) Ana kenya nrenyuhake ati, ing paben geger wengi kuwi
Diskusi
Apa fungsi tulisan fonetis tersebut di dalam disiplin
ilmu linguistik lain?
Keterlibatan Kajian Fonologi dalam
Disiplin Ilmu linguistik Lain

1. Studi Fonologi dalam Morfologi


Kaitannya dengan gejala morfofonemik: adanya perubahan
bunyi karena perubahan, penambahan, pergeseran sebagai
akibat dari proses pertemuan morfem dengan morfem.
2. Studi Fonologi dalam Sintaksis
Mligine kang ana gegayutane kalihan unsur
suprasegmental
3. Studi Fonologi dalam Leksikografi
Kaitannya dengan penulisan kata dengan memanfaatkan
tulisan fonetik. Khususnya untuk bahasa yang sistem
ejaannya tidak konsisten, spt dalam bahasa Inggris.
Tld: /u/ -- put /u/ --- hurt
/u/-- but /u/ --- cut
4. Studi Fonologi dalam Sosiolinguistik
Dalam hal variasi-variasi bunyi dapat menunjukkan status atau
sekelompok orang di dalam masyarakat tertentu. Misalnya:
inferensi, variasi pada komunitas masyarakat tertentu
5. Studi Fonologi dalam Psikolinguistik
Sewaktu membicakan tentang pemerolehan bahasa pada anak-
anak, akan memerlukan bantuan fonologi. Misalnya: Bunyi yang
sering diucapkan pertama kali oleh bayi adalah bunyi-bunyi
bilabilal, sedangkan bunyi lateral sering dipertukarkan/terbolak-
balik.
6. Studi Fonologi dalam Dialektologi
Dalam memetakan dialek-dialek dari suatu bahasa, didasarkan
pada perbedaan bunyi dari bentuk-bentuk kata yang sama atau
hampir sama. Misalnya: kata sega, Bahasa Jawa dialek Solo –
Yogya, mengucapkan dengan [sƏgɔ], sedangkan bahasa Jawa
dialek Banyumasan, mengucapkan dengan [sƏga],
FONEMIK
FONEMIK
Fonemik yaiku cabang studi fonologi kang nyinau bab
fonem, fonem yaiku swara-swara kang bisa bedakake
wujud lan teges utawa swara kang nduwe fungsi kanggo
bedakake teges.
Fonem: Satuan terkecil bunyi bahasa yang bersifat
membedakan arti kata (distingtif) dalam sebuah bahasa
(Hyman dalam Subroto, 1991:11). Fonem itu sendiri tidak
mempunyai arti, tetapi berfungsi sebagai pembeda arti.
Sawijining swara bisa kasebut fonem, menawa swara iku
bisa bedakake teges.
Tuladha:
gilo [gilo] >< gila [gilↄ]
saba [sↄbↄ] >< sapa [sↄpↄ]
wedi [wƏdi] >< wedhi [wƏDi]
kudhung [kuDU] >< kurung [kurU]
cilik /cilI?/ >< cilik/cili?/

Adhedhasar tuladha iku bisa dikandhakake menawa swara


[o] dan [ɔ], minangka fonem kang beda, amarga bisa
bedakake teges.
MENENTUKAN APAKAH FONEM ATAU
BUKAN FONEM
Kangge nemtokaken sawijining swara kalebu fonem
utawa namung anggota sawijining fonem, saged
dipunbuktekaken kanthi cara utawa metode:
OPOSISI PASANGAN MINIMAL
Metode oposisi pasangan minimal saged
dipunlampahaken kanthi cara madosi pasangan
tembung/bentuk-bentuk tembung kang beda
sakswara. Tuladha: [ramba?] lan [jamba?]. Beda
sakswara yaiku swara [r] lan [j].
2 swara
Bisa mbedakake teges

sawijining
fonem

Ora mbedakake teges

Anggota sawijining fonem


(alofon)

Tuladha:
1) Swara /i/ lan /I/  [piti?] lan [pitI?]  ora bedakake teges  [I] anggota fonem [i]
2) Swara /Ə/ lan /e/  [kƏrɔ] lan [kerɔ]  ora bedakake teges  /Ə/ lan /e/ fonem
kang beda
Swara kang bisa njalari
sawijining tembung dadi FONEM
beda wujud lan tegese

Lira-liruning swara kang ora


nganti njalari surasaning ALOFON
tembung dadi geseh
MENTUKAN FONEM KONSONAN MELALUI
PASANGAN MINIMAL
/b/ kalebu fonem punapa boten, cobi kita test kanthi madosi pasangan
minimalipun
/b/  bala >< pala
bala tegese kanca, pala tegese sawijining bumbon
Berarti saged kabukti menawa swara /b/ punika sawijining fonem,
amargi nggadhahi fungsi saged bedakaken teges. Semanten ugi /p/
/bh/  punika kalebet fonem menapa boten, cobi
dipunpasangaken kalihan fonem /b/
[bhala] >< [bala] boten bedaake teges. Satemah bisa dikandhakake yen /bh/ iku
dudu fonem kang beda, ananging anggota saking fonem /b/ utawa bisa uga
kasebut alofon fonem /b/.
Tuladha Pasangan Minimal Sanesipun
wedi >< wedhi
[wƏdi] >< [wƏDi]
Berarti saged kabukti menawa swara /dh/ iku sawijining fonem,
amargi nggadhahi fungsi saged bedakaken wujud lan teges.

gilo >< gila

Swara /o/ lan /ɔ/ iku fonem kang beda, amargi salah satunggale
nggadhahi fungsi saged bedakake teges

Tuladha 2:
[titi?] – [titI?]
Swara /i/ lan /I/ sanes fonem kang beda, amargi boten kabukti
saged bedakaken wujud lan teges, saengga dipunsebut alofon
DISKUSI
Fonem vokal lan konsonan menawa kabandingake ing
basa Jawa lan basa Indonesia, iku beda. Kira-kira fonem
apa kang beda?
TUGAS
Golekana pira gunggunge fonem konsonan basa Jawa,
sarta tulisna apa wae kang kalebu fonem konsonan
basa Jawa. Anggone nggoleki bisa nganggo metode
pasangan minimal (nggoleki pasangan tembung kang
beda sakswara)
FONEM KONSONAN BAHASA JAWA
No Jenis Swara Swara Pasangan Katerangan
adhedasar minimal
artikulator
1 Swara Lambe /p/, /m/, /b/, /w/ /p/, /m/, /b/, /w/
minangka fonem
kang beda
2 Swara Untu lan /d/, /t/, /dh/, /th/
cethak
3 Swara untu /n/,/l/, /r/, /s/, /r/
liyane
4 Cethak /dh/, /th/, /j/,
/c/, /z/, /y/ , /ny/

5 Gorokan /g/, /k/, /ng/,

6 Glotal /?/, /h/, /k/


FONEM:
Tuladha:

/b/ X /p/ pada kata /baku/ X /paku/ /kabur/ X /kapur/

/d/ X /t/ pada kata /dawa/ X /tawa/

/g/ X /k/ pada kata /gula/ X /kula/


/c/ X /s/ pada kata /canten/ X /santen/

Bentuk-bentuk tersebut jelas berbeda sebagai kata, sehingga /b/


& /p/, /d/ & /t/, /g/ & /k/, dan /c/ & /j/ berbeda secara fungsional
FONEM KONSONAN BAHASA JAWA
 Pada umumnya para peneliti bahasa Jawa berpendapat
bahwa bahasa itu mempunyai 21 konsonan (Uhlenbeck;
Suharno, 1982: 6, dalam Edi Subroto, 1991: 17)
 Dari oposisi pasangan minimal yang ditemukan oleh Edi
Subroto (1991:19), menunjukkan bahwa BJ mempunyai
konsonan /b,c,d,D,g,h,j,k,l,m,n,,ñ,p,r,s,t,T,w,y,?/
 Sama halnya dengan Bhs Indonesia, bahasa Jawa tidak
memiliki fonem suprasegmental.
DISTRIBUSI FONEM KONSONAN
Fonem konsonan kang ana ing basa Jawa, ora kabeh
bisa manggon ana ing purwa, madya, utawa
wasananing tembung.
Murih luwih jelas, coba gawea distribusi fonem
konsonan basa Jawa, kanthi digawe tabel
Kanthi metode games coba golekana oposisi
pasangan minimal saka salah sawijining fonem
konsonan kang ana ing tembung ngisor iki
1. /japa/ ‘doa’
2. /tuhu/ ‘nyata, temen, setya’
3. /polah/‘gerak’
4. /semah/ ‘suami/istri’
5. /bena/ ‘banjir’
6. /waspa/ ‘air mata’
7. /asta/ ‘tangan’
8. /suru/ ‘sedok dari daun’
9. /langking/ ‘hitam’
10. /cemeng/ ‘hitam’
DISTRIBUSI FONEM KONSONAN BASA JAWA
NO FONEM GRAF PURWA MADYA WASANA
EM (AWAL) (TENGAH) (AKHIR)
1 /b/ b bala ‘kanca’ tiba ‘jatuh’ ANTEB/ANTEP
2 /c/ c Cakra KACA -
/d/ d DARA ADAT SAGED
/g/ GENDHIS RAGIL REMBUG
/h/ HANGESTI RAHAYU WEGAH
/?/ BAKDA BAPAK
/j/ JANUR BANJUR -
/k/ kalih rikma tungkak
/l/ lading lila angsal
/m/ manuk semut salem
/n/ nangka nanas rambutan
dst.
DUDUTAN
/T,D,c,j,w,y/ namung bisa manggon ana ing awal lan
tengah tembung
Ana ing basa Jawa konsonan /b,d,g/ kang manggon
ana ing posisi akhir bisa katulis /p,t,k/
FONEM VOKAL BAHASA JAWA
Uhlenbeck (1949), yang didukung oleh Ras dan Edi Subroto
(1985), menyatakan bahwa bahasa Jawa memiliki 6 fonem
vokal, yaitu: /a, i, u, e, o, ә/.
Penentuannya didasarkan pada pertimbangan gejala sistematis
yang terdapat pada pembentukan kata. Misalnya: /lɔrɔ/jika
ditambahkan akhiran –e akan menjadi /larane/. Sehingga /ɔ/
adalah anggota dari fonem /a/, bukan merupakan fonem
tersendiri. Demikian juga dengan /u/ dan /U/, /i/ dan /I/
Wondene Prof. Dr. Sumarlam, M.S, kang uga disengkuyung
dening Sry Satria Tjatur Wisnu Sasangka, ngandharake
menawa fonem vokal basa Jawa iku ana 7, yaiku /a, ɔ, o, i, u,
e, ә/.
Penentuannya didasarkan pada gejala fonologis yaitu melalui
pasangan minimal. Karena pada kenyataannya
terdapat/ditemukan oposisi pasangan minimal yang
membuktikan teori tersebut.
/gәDaŋ/ >< /gәDɔŋ/  /a/ >< /ɔ/
/gilɔ/ >< /gilo/
/isɔ/ >< /iso/
PERBEDAAN PEMBAGIAN FONEM VOKAL
MENURUT UHLENBECK DAN SUMARLAM
Uhlenbeck;
Edi Subroto

Membagi fonem vokal bahasa Jawa


menjadi 6

/ɔ/ tidak termasuk fonem, tetapi alofon dari


fonem /a/

Dasar penentuan:
gejala sistematis yang terdapat pada pembentukan kata
NEMTOKAKE FONEM VOKAL KANTHI
TEKNIK PASANGAN MINIMAL
Fonem vokal basa Jawa menika wonten ingkang mbagi
dados 6 lan wonten ugi ingkang mbagi dados 7.
Kangge mbuktekaken pundi ingkang leres, pramila
kita saged ngginakaken metode pasangan minimal.
Inggih menika kita madosi oposisi pasangan
minimal, saking swanten basa kang kita cubriyani
(curigai) minangka fonem.

Golekana oposisi pasangan minimal, kang bisa


mbuktekake anane fonem vokal basa Jawa
FONEM VOKAL BAHASA JAWA
1. /a/ Lumrah sinebut a swara miring.
2. /i/kabedakake dadi loro
/i/ lumrah sinebut i swara jejeg /kenceng
/I/ sinebut i swara miring /kendho
3. /u/, kabedakake dadi loro
/u/ sinebut u swara jejeg (kenceng)
/U/ sinebut u swara miring (kendho)
4. /e/ swara jejeg (kenceng)
/ε/ swara miring (kendho)
5. /o/
6. /ә/ lumrah ingaran e pepet
7. /ɔ/ sinebut a swara jejeg
Golekana oposisi pasangan minimal kang bisa
mbuktekake sawijining swara kalebu fonem apa alofon
1. /a/ >< /ɔ/
2. /a/ >< /o/
3. /ɔ/ >< /o/
4. /i/ >< /I/
5. /u/ >< /U/
6. /e/ >< /ә/
7. /ε/ >< /ә/
Miturut Sry Satria swara /ɔ/ iku bisa mbedakake wujud
lan surasa, mula swara iku kalebu fonem kang
mandhireng pribadhi
Basa Jawa ing tlatah Kulon yaiku ing tlatah Tegal,
Brebes, Wonosobo, Banjarnegara, Kebumen,
Banyumas, lan Cilacap, malah uga ing tlatah Cirebon,
Indramayu, swara [ɔ] iku kalebu alofon [a], sebab
swara kasebut ing wewengkon iku ora mbedakake
surasaning tembung, nanging mung wujud lira-
liruning swara (variasi bunyi)
Dene ing wewengkon Surakarta, Yogyakarta, Jawa
Timur, swara [ɔ] lan [a] kalebu fonem kang beda,
amarga swara-swara iku bisa mbedakake teges.
Tuladhane kaya kang wis karembag iki mau.
Realisasi Fonem Vokal Basa Jawa
Mangga dipunwaos buku “Tata Bahasa Deskriptif
Bahasa Jawa” Kaca 21 – 24
wand /a/ /A/ /i/ /I/ /u/ /U/ /o/
a
akhir
a abang aba aji alis alu alus
awon adhi arit awu abuh
akik ambu

b Balang Bathok Bathi bathIk Buku Balung belo


Bapak Babon Bayi Becik Babu Bumbung bodho
Buka Bumbu

e Edan Emoh edi Eling Elu Esuk Elo


Enak Enthong Esti Enjing Ewu Embuh
Endhog Estu Etung
Ewa Enthung
Eka
Empon

S Sanak Sela Sapi Suling Saru Susuh Soto


Salak Sora Sawi Supit susu Susur
Senthong Siti Salin Sumuk
semprong Siwi
Siji
DISTRIBUSI LAN PANULISAN
FONEM VOKAL BASA JAWA
NO FONEM GRAF PURWA MADYA WASANA
EM (AWAL) (TENGAH) (AKHIR)

1 /a/ a amrih imbang

2 /ɔ/ [ɔbɔŋ] [kelɔŋ]

3 /o/ O

4 /i/ lan /I/

5 /u/
lan /U/
6 /e/ lan
/ε/
7 /ә/
PANULISAN KONSONAN
1. Panulisane Aspirat
2. Panulisane Prenasalisasi
3. Panulisane Gugus Konsonan (Klaster)
4. Panulisane Mandaswara
1. Aspirat
Basa Jawa duwe konsonan khas kang sinebut aspirat. Konsonan
aspirat yaiku swara [h] kang tumempel ing swara anteb [b], [d], [D],
[j], lan [g]. Kaucapake: [bh ], [dh ], [Dh ], [jh ], [gh ]
Ana ing basa Jawa swara iku ora kalebu fonem, ananging amung
alofon. Ananging menawa ana ing basa Jawa Kuna, swara iku
kalebu fonem. Panulisan swara kasebut ora nganggo [h ]. Tuladha:
bapa, dawa, dhawah, jlagra, gangsa

2. Prenasalisasi/Nasal pelancar
Swara irung kang tansah dhisiki swara antep [b], [d], [D], [j], lan [g]
Bentuk: akeh-akehe tembung aran lan tembung lingga kang
nuduhake papan
Delanggu – ndelanggu Jetis – njetis
Boyolali – mBoyolali Grogol – nggrogol
Desa – ndesa
Dalan – ndalan
PRENASALISASI ≠ ATER-ATER HANUSWARA
3 GUGUS KONSONAN (KLASTER)
Gugus konsonan yaiku: Konsonan rangkep kang beda wujude kang
dumunung ing antarane wanda, lan ora dumunung ing sawijining
tembung.
[pl] [pr] [cw]
[tl][tr] [kw]
[cl] [Tr] [jw]
[bl] [cr] [sw]
[kl] [kr] [wr]
[dl] [dr] [ky]
[Jl][jr][by]
[gl] [gr]
[sl] [sr]
Swara /D/ lan /T/ ora bisa sumambung karo swara /l/ dadi Basa Jawa
ora duweni swara /dhl/ lan /thl/
4. PANULISE MANDASWARA
Swara manda-manda kang dumunung ing antarane vokal loro (nanging
dudu diftong) kang beda wujud lan unine. Sing kalebu mandaswara yaiku
[y] lan [w]

• Kaapit vokal /i/ - /a/


/y/ • Kaapit vokal /e/ - /a/

/w/ •Kaapit vokal /u/ - /a/


•Kaapit vokal /u/ - /i/
• kiat  kiyat
y • Kiai  kiyai
Kaapit vokal /i/ - /a/
Kaapit vokal /e/ - /a/ • niat  niyat
• peang  peyang

• buang  buwang
W • dluang  dluwang
Kaapit vokal /u/ - /a/
Kaapit vokal /u/ - /i/ • kuat  kuwat
• kui  kuwi
Menawa ana ing basa Indonesia, mandaswara ora
katulis
Conto: pria, kiai, gua,
Menawa ana ing basa Jawa, mandaswara kudu katulis
Coba pilihen endi panulisan kang bener
 lia – liya
 radhiyo – radhio
 reog – reyog
 peang – peyang
 reot – reyot
 tua – tuwa
 gua – guwa

 Jer basuki mawa bea sing bener  Jer basuki mawa beya
 bea – beya
 Aku amung wong biasa sing bener  Aku amung wong biyasa
biasa – biyasa


kaliyan – kalian – kalihan
kalihan  kalih + -an = ‘lan’
kaliyan  ‘karo’

menika – punika (pun + ika)


punapa – menapa
bae – wae
Kajaba panulisan tembung lingga kang oleh
panambang (akhiran)
rene + -a =
(A) renea (B) reneya
 bali + -a =
 (A) baliya (B) balia
 teka + -a =
(A) tekaa (B) tekaha
 tuku + -a =
(A) tukuwa (B) tukua

KESIMPULAN =
Panulisan hamzah /h/
(A) Majapait --- (B) majapahit
(A) pahit --- (B) pait
(A) jait --- (B) jahit
 (A) lahir --- (B) lair
(A) jae --- (B) jahe
(A) sae --- (B) sahe

puluh + -an  puluhan


sereh + -e  serehe
obah + -a  obaha
kalih + -an  kalihan
KAIDAH FONOTAKTIK BAHASA JAWA
(URUTAN FONEM ING WANDA KAPISAN BASA JAWA)
Urutan fonem ing wanda (suku kata) kapisan, tembung lingga utawa kaidah fonotaktik
basa Jawa ana 6, yaiku:
1. V  iki (i-ki), utang (u-tang)  (satu vokal pada suku kata awal)
2. VK  imbang (im-bang)  (Satu V dan satu K pada suku kata awal)
3. KV  kapang (ka-pang)  (Satu K dan satu V pada suku kata awal)
4. KVK  genter (gen-ter)  (Konsonan, Vokal dan Konsonan pada suku kata awal)
5. KKV  tlaten (tla-ten)  (Dua Konsonan dan satu Vokal pada suku kata awal)
6. KKVK  blimbing (blim-bing)  (Dua K, Satu V dan satu K pada suku kata awal)

Urutan fonem wanda kapisan tembung dlosor kang asring kaucapake dadi ndlo-sor,
dlesep dadi ndle-sep, blora dadi mblo-ra, kudune KKKV, ananging swara irung [n] kang
ndhisiki tembung kasebut ora kapetung, amarga kalebu prenasalisasi, satemah urutan wanda
kapisan tetep KKV.

Adhedhasar panaliten kang anyar, kang nate ditindakake tahun 1998 urutan fonem tumrap
tembung ing basa Jawa, akeh-akehe urutan foneme yaiku:
KV-KVK (tld: se-pur, pa-cul, ke-lir), KV-KV (tld: tu-ku, pa-la, se-ga), KVK-KVK (tld: tan-dur,
bun-tel, sam-pir, sim-pen)
(Sry Satria, 2011: 18)
KETERLIBATAN KAJIAN FONOLOGI DALAM
PEMBELAJARAN BAHASA JAWA
1. Pada kompetensi dasar menulis dan membaca (nulis wacana
non sastra, nulis wacana sastra, nulis lan maca aksara Jawa)
2. Pada kompetensi dasar menyimak dan berbicara
OBAH OWAHE SWARA
1. Panambahing Swara
Protesis
P (Wuwuh Purwa)
Tld: ananging, ujare

Epentesis
(Wuwuh Madya)
E Tld: kambil - krambil, sisot -
singsot

Paragog

P (Wuwuh Wasana)
Nganti – ngantik, sudi –
sudik
2. Panyudaning Swara
A
S
Aferesis
(Sirna
Sinkope A
(Sirna
Purwa)
Madya)
Tld:
Tld:
kakang – Apokope
sethithik – (Sirna Wasana)
kang Tld: kuluban –
sithik
Uwong – kulub
Temenan – Mbakyu – mbak
wong
tenan
3. Gesehing Swara

Metatesis
Tld. Wira-wiri  riwa – riwi

Disimilasi
Tld: lara lara  lara lapa
bulan – wulan
4. VARIASI BEBAS
bengi -- wengi
takon – takok
bae – wae /takɔn/ - / takɔ?/
/b/ - /w/ /n/ - /?/
dakjupuk – takjupuk
daksilih – taksilih takok – tekok
/d/ - /t/ lanang – lenang
kegedhen – gegedhen /…/ - /…./
kelemon – *gelemon
kejepit – gejepit wadon – wedok
keblusuk – geblusuk wonten pinten variasi
/k/ -/g/ bebas ing tembung
iku?
5. ASIMILASI
Owah-owahing swara karana jumbuhake karo swara
liyane kang ana ing tembung iku
Tuladha : upama – saka tembung umpama
jumlah – jumblah
Saka pethikan crita cekak iku, tuduhna tembung-
tembung kang ngalami obah-owahing swara lan apa
jinise obah-owahe swara iku!

Anak lanang kang jenenge Parna iku lunga nyang


tegalan ro kancane sing jenenge Kang Parman. Ana
tengah dalan sandhale Parna jebad amarga
kesandhung watu, nalika dheweke namatake cah
wadon ayu sing lagi riwa-riwi njupuki kambil iku.
Kang Parman banjur takon, “Geneya Par, sandhalmu
bisa bejad kaya ngono, apa ra namatake dalan nalika
mlaku? Kowe mono senenge pijer singsot wae, ngantik
nana watu ora weruh
REFERENSI
Abdul Chaer. 2009. Fonologi Bahasa Indonesia. Rineka Cipta:
Jakarta
Edi Subroto.1991.Tata Bahasa Deskriptif Bahasa Jawa. Jakarta :
Depdikbud
Hyman,Larry.1975.Phonology:Theory and Analysis. New
York:Holt Rene Hart dan Wiston.
Marsono.1989.Fonetik. Yogyakarta: Gajah Mada University Press.
Pusat Pembinaan dan Pengembangan Bahasa. 2011. Ejaan Bahasa
Jawa yang Disempurnakan. Jakarta:Depdikbud
Sry Satria Tjatur Wisnu Sasangka. 2012. Paramasastra Gagrag
Anyar Basa Jawa, Yayasan Paramalingua; Jakarta

Anda mungkin juga menyukai