FAVORITA KURWIDARIA,S.S,M.Hum
FONOLOGI:
Fon : bunyi yang dihasilkan oleh
alat ucap manusia
Fona : bunyi bahasa menurut realisasinya untuk
berbahasa
Fonem : bunyi bahasa menurut fungsinya untuk
membedakan makna
(swara-swara kang bisa bedakake wujud
lan teges)
2 cabang studi fonologi
Cabang studi fonologi ingkang
nyinaoni bab swara tanpa nggatekake
swara mau nduweni fungsi kanggo
FONETIK bedakake teges
Diftong/Konsonan Rangkep
Diftong: vokal ingkang cacahipun kalih kang beda wujude
lan dumunung wonten ing sawijining wanda tembung
Silabel (Suku kata)
Satuan ritmis terkecil dalam suatu arus ujaran
Biasanya memiliki puncak kenyaringan (sonoritas), yang
biasanya jatuh pada sebuah vokal,
tld: /lan/ sonoritasipun wonten uni menapa?
TUJUAN :
teks tertulis dapat direalisasikan secara
lisan sebagaimana penutur aslinya
SIMBOL-SIMBOL JEDA & NADA DALAM
TRANSKRIPSI FONETIS
SIMBOL JEDA:
# = jeda antarkalimat
// = jeda antarfrasa (kelompok kata)
/ = jeda antarkata
+ = jeda antarsuku kata
CONTOH:
Kenya iku nonton ledhek kethek.
[#kə+nyɔ/i+ku//nɔn +tɔn/lε +Dε?/kəTε?#]
SIMBOL-SIMBOL JEDA & NADA DALAM
TRANSKRIPSI FONETIS
SIMBOL NADA:
= nada datar
= nada meninggi
= nada merendah
CONTOH:
Kenya iku, nonton ledhek kethek.
[#kə+nyɔ/i+ku//nɔn +tɔn/lε +Dε?/kəTε?# ]
Fonem ≠ Huruf (Grafem)
Fonem tidak selalu sama dengan huruf/grafem
Huruf : simbol bahasa tertulis
Contoh:
Huruf Swara Fonem
a /a/ ing tembung aku
/ ɔ/ ing tembung ana
b /b/ ing tembung bapak
c /c/ ing tembung caping
d /d/ ing tembung pada
dh /D/ ing tembung “dhadha”
e /e/ ing tembung enak
/Ə/ ing tembung jenang
/ε/ ing tembung ledhek
g /k/ ing tembung bledheg /blƏDεk/
ng / / ing tembung kendhang
Huruf Simbol Fonem
i /i/ (kenceng) ana ing wanda /pi/ saka tembung
pitik
/I/ (kendho) ana ing wanda /tI?/ saka tembung
pitik
k /?/ ing wanda /ti?/ saka tembung pitik
o /o/ ing tembung dolan
t /t/ ing tembung tales
th /T/ ing tembung thuthuk
u /u/ ana ing wanda /sun/ saka tembung sunduk
/U/ ana ing wanda /du?/ saka tembung sunduk
Transkripsi Fonetik untuk
Fonem Vokal
1. [a] -- /a/ anak /ana?/
[ɔ] kuna /kunɔ/
tuwa /tuwɔ/
[i] cilik /cilI?/
[I]
[u] balung
[U]
[e]
[Ə]
[ε]
Gladhen
(1) Goleka tembung utawa istilah basa Jawa kang kalebu tembung
camboran, kang nuduhake araning panganan banjur tulisen
nganggo transkripsi fonetis!
(2) Goleka tembung istilah basa Jawa kang kalebu tembung saroja,
kang nduwe teges mbangetake banjur tulisen nganggo
transkripsi fonetis!
(3) Goleka tembung panyandra saka peranganing awak, lan tulisen
nganggo transkripsi fonetis!
Tulisan ukara iki nganggo tulisan fonetis/transkripsi fonetis
(4) Kanca-kancane kancaku
(5) Ndhodhog karo ndhodhok
(6) Ana kenya nrenyuhake ati, ing paben geger wengi kuwi
Diskusi
Apa fungsi tulisan fonetis tersebut di dalam disiplin
ilmu linguistik lain?
Keterlibatan Kajian Fonologi dalam
Disiplin Ilmu linguistik Lain
sawijining
fonem
Tuladha:
1) Swara /i/ lan /I/ [piti?] lan [pitI?] ora bedakake teges [I] anggota fonem [i]
2) Swara /Ə/ lan /e/ [kƏrɔ] lan [kerɔ] ora bedakake teges /Ə/ lan /e/ fonem
kang beda
Swara kang bisa njalari
sawijining tembung dadi FONEM
beda wujud lan tegese
Swara /o/ lan /ɔ/ iku fonem kang beda, amargi salah satunggale
nggadhahi fungsi saged bedakake teges
Tuladha 2:
[titi?] – [titI?]
Swara /i/ lan /I/ sanes fonem kang beda, amargi boten kabukti
saged bedakaken wujud lan teges, saengga dipunsebut alofon
DISKUSI
Fonem vokal lan konsonan menawa kabandingake ing
basa Jawa lan basa Indonesia, iku beda. Kira-kira fonem
apa kang beda?
TUGAS
Golekana pira gunggunge fonem konsonan basa Jawa,
sarta tulisna apa wae kang kalebu fonem konsonan
basa Jawa. Anggone nggoleki bisa nganggo metode
pasangan minimal (nggoleki pasangan tembung kang
beda sakswara)
FONEM KONSONAN BAHASA JAWA
No Jenis Swara Swara Pasangan Katerangan
adhedasar minimal
artikulator
1 Swara Lambe /p/, /m/, /b/, /w/ /p/, /m/, /b/, /w/
minangka fonem
kang beda
2 Swara Untu lan /d/, /t/, /dh/, /th/
cethak
3 Swara untu /n/,/l/, /r/, /s/, /r/
liyane
4 Cethak /dh/, /th/, /j/,
/c/, /z/, /y/ , /ny/
Dasar penentuan:
gejala sistematis yang terdapat pada pembentukan kata
NEMTOKAKE FONEM VOKAL KANTHI
TEKNIK PASANGAN MINIMAL
Fonem vokal basa Jawa menika wonten ingkang mbagi
dados 6 lan wonten ugi ingkang mbagi dados 7.
Kangge mbuktekaken pundi ingkang leres, pramila
kita saged ngginakaken metode pasangan minimal.
Inggih menika kita madosi oposisi pasangan
minimal, saking swanten basa kang kita cubriyani
(curigai) minangka fonem.
3 /o/ O
5 /u/
lan /U/
6 /e/ lan
/ε/
7 /ә/
PANULISAN KONSONAN
1. Panulisane Aspirat
2. Panulisane Prenasalisasi
3. Panulisane Gugus Konsonan (Klaster)
4. Panulisane Mandaswara
1. Aspirat
Basa Jawa duwe konsonan khas kang sinebut aspirat. Konsonan
aspirat yaiku swara [h] kang tumempel ing swara anteb [b], [d], [D],
[j], lan [g]. Kaucapake: [bh ], [dh ], [Dh ], [jh ], [gh ]
Ana ing basa Jawa swara iku ora kalebu fonem, ananging amung
alofon. Ananging menawa ana ing basa Jawa Kuna, swara iku
kalebu fonem. Panulisan swara kasebut ora nganggo [h ]. Tuladha:
bapa, dawa, dhawah, jlagra, gangsa
2. Prenasalisasi/Nasal pelancar
Swara irung kang tansah dhisiki swara antep [b], [d], [D], [j], lan [g]
Bentuk: akeh-akehe tembung aran lan tembung lingga kang
nuduhake papan
Delanggu – ndelanggu Jetis – njetis
Boyolali – mBoyolali Grogol – nggrogol
Desa – ndesa
Dalan – ndalan
PRENASALISASI ≠ ATER-ATER HANUSWARA
3 GUGUS KONSONAN (KLASTER)
Gugus konsonan yaiku: Konsonan rangkep kang beda wujude kang
dumunung ing antarane wanda, lan ora dumunung ing sawijining
tembung.
[pl] [pr] [cw]
[tl][tr] [kw]
[cl] [Tr] [jw]
[bl] [cr] [sw]
[kl] [kr] [wr]
[dl] [dr] [ky]
[Jl][jr][by]
[gl] [gr]
[sl] [sr]
Swara /D/ lan /T/ ora bisa sumambung karo swara /l/ dadi Basa Jawa
ora duweni swara /dhl/ lan /thl/
4. PANULISE MANDASWARA
Swara manda-manda kang dumunung ing antarane vokal loro (nanging
dudu diftong) kang beda wujud lan unine. Sing kalebu mandaswara yaiku
[y] lan [w]
• buang buwang
W • dluang dluwang
Kaapit vokal /u/ - /a/
Kaapit vokal /u/ - /i/ • kuat kuwat
• kui kuwi
Menawa ana ing basa Indonesia, mandaswara ora
katulis
Conto: pria, kiai, gua,
Menawa ana ing basa Jawa, mandaswara kudu katulis
Coba pilihen endi panulisan kang bener
lia – liya
radhiyo – radhio
reog – reyog
peang – peyang
reot – reyot
tua – tuwa
gua – guwa
Jer basuki mawa bea sing bener Jer basuki mawa beya
bea – beya
Aku amung wong biasa sing bener Aku amung wong biyasa
biasa – biyasa
kaliyan – kalian – kalihan
kalihan kalih + -an = ‘lan’
kaliyan ‘karo’
KESIMPULAN =
Panulisan hamzah /h/
(A) Majapait --- (B) majapahit
(A) pahit --- (B) pait
(A) jait --- (B) jahit
(A) lahir --- (B) lair
(A) jae --- (B) jahe
(A) sae --- (B) sahe
Urutan fonem wanda kapisan tembung dlosor kang asring kaucapake dadi ndlo-sor,
dlesep dadi ndle-sep, blora dadi mblo-ra, kudune KKKV, ananging swara irung [n] kang
ndhisiki tembung kasebut ora kapetung, amarga kalebu prenasalisasi, satemah urutan wanda
kapisan tetep KKV.
Adhedhasar panaliten kang anyar, kang nate ditindakake tahun 1998 urutan fonem tumrap
tembung ing basa Jawa, akeh-akehe urutan foneme yaiku:
KV-KVK (tld: se-pur, pa-cul, ke-lir), KV-KV (tld: tu-ku, pa-la, se-ga), KVK-KVK (tld: tan-dur,
bun-tel, sam-pir, sim-pen)
(Sry Satria, 2011: 18)
KETERLIBATAN KAJIAN FONOLOGI DALAM
PEMBELAJARAN BAHASA JAWA
1. Pada kompetensi dasar menulis dan membaca (nulis wacana
non sastra, nulis wacana sastra, nulis lan maca aksara Jawa)
2. Pada kompetensi dasar menyimak dan berbicara
OBAH OWAHE SWARA
1. Panambahing Swara
Protesis
P (Wuwuh Purwa)
Tld: ananging, ujare
Epentesis
(Wuwuh Madya)
E Tld: kambil - krambil, sisot -
singsot
Paragog
P (Wuwuh Wasana)
Nganti – ngantik, sudi –
sudik
2. Panyudaning Swara
A
S
Aferesis
(Sirna
Sinkope A
(Sirna
Purwa)
Madya)
Tld:
Tld:
kakang – Apokope
sethithik – (Sirna Wasana)
kang Tld: kuluban –
sithik
Uwong – kulub
Temenan – Mbakyu – mbak
wong
tenan
3. Gesehing Swara
Metatesis
Tld. Wira-wiri riwa – riwi
Disimilasi
Tld: lara lara lara lapa
bulan – wulan
4. VARIASI BEBAS
bengi -- wengi
takon – takok
bae – wae /takɔn/ - / takɔ?/
/b/ - /w/ /n/ - /?/
dakjupuk – takjupuk
daksilih – taksilih takok – tekok
/d/ - /t/ lanang – lenang
kegedhen – gegedhen /…/ - /…./
kelemon – *gelemon
kejepit – gejepit wadon – wedok
keblusuk – geblusuk wonten pinten variasi
/k/ -/g/ bebas ing tembung
iku?
5. ASIMILASI
Owah-owahing swara karana jumbuhake karo swara
liyane kang ana ing tembung iku
Tuladha : upama – saka tembung umpama
jumlah – jumblah
Saka pethikan crita cekak iku, tuduhna tembung-
tembung kang ngalami obah-owahing swara lan apa
jinise obah-owahe swara iku!