Anda di halaman 1dari 6

Boros Kadazandusun: Isu om kobolingkangan popoimagon boros

Ponogulu Boros Kadazandusun, boros di gunoon do tinaru Kadazandusun id pogun Sabah. Boros Kadazandusun diti wagu nogi pinosuang id Kurikulum pendidikan id Malaysia. Mantad dii, ponoriukan tosorisid kokomoi diti boros oposol kopio mooi do koimagon iti boros om otungkusan do sinakagon wagu. Id ponoriukan diti, monoriuk kokomoi do nontodon, kinosunion do boros, kobolingangan montok do popoimagon tu mogisuai-suai dialek id siriba diti tinaru Kadazandusun. Suai ko iri, haro pipiro suul om laang di milo poindalanon montok do mamagapot diti hontolon poposuni om popoimagon do boros diti. Tinaru Kadazandusun nopo diti, iso tinaru (bumiputera) i ogumu id pogun diti. Kogumuan Tinaru diti nopo mongimburu id katanaan toi ko momutanom. Koburuon do sosioekonomi om pendidikan i nagampot do pogun Malaysia do baino, popokito tinaru diti nga umang nodi undaliu id gana do suai miagal ko gana porkhidmatan, pongindopuan om pomutanaman mudon. Pogulu nakaanu o pogun Sabah kagabasan maya Malaysia, tinaru Kadazandusun noilaan sabaagi do Dusun, i tinahak do suai tulun kumaa diolo. Soira do nakaanu do kagabasan, minomoguno ngaran do "Kadazan" sabaagi do kointutunan do tinaru diti. Haro komungkangan do momoguno do ngaran diti tu, tinaru nopo id pedalaman nga kakal do momoguno do ngaran do "Dusun". Mantad dii, istilah "Kadazan" om "Dusun" piniiso dumadi "Kadazandusun" montok do popiiso tinaru diti. Banci nopo di toun 1991 popokito do koinsanan 1.8 juta mogigion id Sabah, nga 372;089 tulun Kadazandusun. Toun 1994 nga nokoingkawas ginumu 433,600 tulun Kadazandusun. Banci 2010 pinopokito ginumu mogigion id Malaysia 28.3 juta, mantad dii, soginumu 3.21 tulun nopo mogigion id pogun Sabah. Lobi kuang 2/3 mogigion pogun diti mantad tinaru Kadazandusun i pointongkop id pogun diti miagal ko id watas Penampang, Putatan, Kawang, Papar, Kimanis, Bongawan, Beaufort, Kuala penyu, Tuaran, Tamparuli, Kota Belud, Kota Marudu, Kudat. Pitas, Labuk Sugut, Paitan, Telupid, Ranau,Tambunan, Keningau, Tenom, Sook, Pensiangan om Ulu Kinabatangan. Tumaud do Koisaan Kadazandusun Sabah (KDCA), Kadazandusun nopo nga kaampai no 40 etnik miagal ko Bonggi, Lingkabau, Nabai, Tatana, Bundu, Liwan, Paitan, Tangara, Dumpas, Lobu, Pingas, Tidong, Gana, Lotud, Rumanau, Tindal, Garo, Lundayo, Rungus, Tobilung, idaan, Makiang, Sinobu, Tolinting, Kadayan, Malapi, Sinorupu, Tombonuo, Kimaragang, Mangkaak, Sonsogon, Tuhawon, Kolobuan, Minokok, Sukang, Tutung, Kuijau, Murut, Sungai, Bisaya. Koinsanai etnik diti otumbayaan do nontodon nopo diolo nga mantad Nunuk Ragang id watas do Ranau (http://www.idesa.net.my/modules/news/article.php?storyid=896). Pisuaian do etnik Kadazandusun om dialek kopogowit kobolingkaangan montok do popoingkawas komogoton do boros. Suai ko iri, pombakuan boros Kadazandusun di milo torimoon toinsanan etnik i kaampai. Id ponoriukan diti, mogintong do pipiiro konsep miagal ko boros, boros Kadazandusun, tahap do pondidikan om kobolingkaangan kokomoi do boros Kadazandusun.

Boros id konteks umum Wilhelm Vom Humboldt, songulun sarjana tinaru Jerman minanahak rati boros sabaagi iso sintesis mantad tuni i nobontuk maya outform bontuk soliwan om pomusarahan di nobontuk maya idenform bontuk id suang. Mantad do sintesis diti ogumu om osima ujaran i au no ointob ginumu milo do potorbiton (Kamarudin Husin et al., 2011: 3). Tumanud di Benedict Topin id buuk Ejaan Bahasa Kadazndusun dan aspek-aspek persoalan, boros nopo nga iso sunduan om tundu-undu. Boros nopo nga iso sistom simbolsimbol i kirati om gunoon do tulun om posorili dau do miromut om mogiboboros. Komilaan om kaabalan boros okon nopo ko montok mongilo do susuyan nontodon nga mantad boros i milo mongukab pomusarahan do tulu. Mantad do kopironitan do simbol-simbol do kawawagu, milo tokou mangarati ingkukuro koposion. Boros diti no i popisuai dotokou sabaagi tulun om makhluk do suai (Henry Bating, 2001:iv). Ferdinand de Saussure, Songulun nogi ahli linguistik Swiss abad ko-20 minoboros do boros nopo nga iso sistom isyarat i kiharo boohagian toponsol do pinisungkuan mantad arti om sangai do tuni om koduo-duo (arti om sangai do tuni) nopo nga kiwoyo psikologi. Tumanud dau, arti om tuni au milo do pitongkiadon nga kopiiso id iso ronit di polombuson (rantaian ucapan) tumanud hukum-hukum puralan boros i nosoriuk (Kamarudin Husin et al., 2011: 3). Songulun sarjana linguistik tinaru Amerika di abad ko-20, Charles F. Hocklett miintong do boros mantad sudut psikologi behaviorisme. Tumanud dau, boros nopo iso sistom kowowooyo di apangkal kopio. Songulun po kaagu sarjana linguistik mantad Amerika, John B. Carol miintoong do boros mantad gana linguistic. Tumanud dau, boros nopo nga iso sistom i kistruktur mantad tuni-tuni om kolooloyuko i popimboroson nopo tomod toi ko gunoon do miromut do tiso om tiso ahal (Kamarudin Husin et al., 2011: 3-4). Definisi nopo di kawaawagu om gunoon nga monolimod do boros maya do fungsi om bontuk. Tumanud do fungsi, boros nopo iso struktur i unik mantad tuni-tuni ucapan i pinili om nulud montok gunoon do tulun sabaagi piromutan kumaa tiso om tiso. Chomsky Bontuk boros i sabaagi soginumu boros di au ointob maan polombuso (kalimat yang tak terbatas). Mantad do kopomorotian dii, tumanud do fungsi om bontuk mositii do piisoon. Tumanud do fungsi, boros nopo nga iso kakamot piromutan, om tumanud do bontuk, boros nopo mantad do kalimat-kalimat (Kamarudin Husin et al., 2011: 3-4).

Boros Kadazandusun Boros Kadazandusun; boros tolinuud, kisusuyan, kirusod rati om kikointutunan poinhali id pogun Sabah. Boros diti tinungkusan mantad di komolohingan po. Boros diti sabaagi do boros sandad montok do miintoraksi, popoilang om maganu do maklumat (Komoiboros, 1994: 0). Boros diti suminuni om minumang buru om gunoon do tinaru diti id tinimungan diolo om orotian o komoyon. Kikotumbayaan tinaru Kadazandusun do boros diti nga poihangum id boros Austronesian, koturunan Bornean mantad Austronesian (Kitingan, 1982). Ogingo kopio tinaru diti tu osima do koubasanan sandad. Poomitanan nopo do okito nga nontodon, lagenda om koburuon, boros, garung, tondig om kakamot muzik, sayau om koubasanan sandad. Tumanud do statistik, lobi kuang 40 etnik id tinaru Kadazandusun. Aspek boros, pisuaian do koloyuk-loyuko,

koroitan om ijaan kogumuan mamarahung do etnik dii. Mantad dii, koroitan om ijaan tinaru Kadazandusun mantad mogisuai-suai watas id pogun Sabah mogisuai-suai nga kakal po miagal o rati. Pinoinambo o boros Kadazandusun sabaagi do mato balajalan id nayatan sikul tosiriba miagal dipinotantu doid Akta Pendidikan 1996. Id suang do kurikulum Nuludan Pongiaan Boros Kadazandusun popokito do iso kopomogunaan boros id pogun Sabah, i okon nopo ko montok tinaru sondii nga montok nogi tinaru suai i aanangan minsingilo do boros Kadazandusun. id pongiaan boros Kadazandusun posotolon nogi o kaganaan toilaan, kopurimanan ula, popoingkawas pomusarahan, ponoinaan topurimanan, koinabaasan Kaabalanmomusorou om kopomogunaan Teknologi maklumat om Komunikasi ( Sukatan Pelajaran Kurikulum Bersepadu Sekolah Menengah, Bahasa Kadazandusun:1)

Latar belakang om susuyan kinosunion pambalajalan boros Kadazandusun. Kinoimbulaian do boros Kadazandusun diti oponsol kopio maya boros, mantad do boros kopokito do nimpusadan om komogoton do tinaru. Suai ko iri, mantad nogi do boros, otimung om obontuk mogisuai-suai komilaan. Di pogulu po, kogumuan do tinaru Kadazandusun otumbayaan do animisme pogulu po kinorikatan do ugama kristian om ugama islam id pogun Sabah. Tinaru Kadazandusun otumbayaan do bobolian om kuasa do komburongo i gunoon id upacara ritual montok do momolingo do tulun sumakit. Bobolian momoguno do komburongo miampai do mambasa rinait mooi ronit do kuasa ghaib miampai momoguno boros Kadazandusun kuno mooi kaanu koinsasamadan om kogorisan i tulun sumakit. Boros Kadazandusun minumang nodi buru miampai kopomogunoon boros id suang do gereja. Boros Kadazandusun okon nopo ko poboroson nopo tomod nga haro di ponuatan. Pindalin om sinuat buuk sambayang om kitab id boros Kadazan i gunoon id gereja. Boros Kadazandusun gunoon sasabap do kogumuan Tinaru Kadazansun koilo om karati boros sandad nga omungkang id boros suai migal boros Malayu om boros Inggilis. Iti no niimpuunon Boros Kadazandusun diti haro id bontuk lisan om ponuatan. Sundung do miagal di, kogumuan tulun momoguno no do boros bontuk lisan sasabap do okuri po i haro sinukulan. Kikobolingkangan Tinaru Kadazandusun do mogija, monuat om mambasa. Mantad dii ponuatan id boros diti okuri kopio tu iri no haro sinikulan koilo monuat. Luguan toi ko ketua kampung momoguno do boros lisan nogi nga id mangadang id pombisaraan om manahak do danda. Porkombangan palajalan formal sistematik montok do kaum peribumi nimaan tiimpunai di toun 1881. Timpu diti Gabenor kumoiso, William Hood Treacher minomonsoi do sikul ugama di kumoiso nogi id Sandakan. Goos diti pinotilombus do luguan suai di suminowoli di William id piipiro watas id pogun Sabah (Dayu Sansalu, 2008:127-161). Tanak do tinaru Kadazandusun d nokopogulu nakaanu do palajalan id zaman SBBU nga tanak do etnik Kadazan id Penampang sabap gereja Katolik minonoodo sikul id watas diti. Boros piromutan nopo id sikul diti nga momoguno boros Inggilis om boros Kadazandusun id dialek Kadazan (Dayu Sansalu, 2008:191). Balajalan oponsol kopio montok do popoingkawas koburuon do tinaru lolobi po id koburuon do pomogunan. Data nopo sinikulan di toun 1970an nga popokito do sinikulan nopo tinaru Kadazandusun nga okuri kopio lolobi po id soliwan di kakadayan tu okuri kopio sikulan (Arena Wati, 1974:7).

Toun 1946, songulun padoo mantad Balanda, Padoo Antonissen minomonsoi do iso komoiboros (Dictionary) miampai puralanboros (Grammar) do Dusun Kadazan I minomoguno do boros id dialek Tanggara-Inggilis (Komoiboros,MBDK, 1994). Piipiro Koisaan Koubasanan Kadazan pinoturidong di toun 1950an. Mantad do goos diolo do popotindohoi, popoingkakat, popiiso om manampasi do boros diti do nakaanu minomonsoi do iso Komoiboros Kadazandusun di toun 1994. Komoiboros diti nulud momoguno do boros Dusun-Tangara-Melayu-Inggilis. Toun 2002, iso komoiboros kigambar tinoodo montok do sikul panggan tosiriba. Komoiboros diti tinodo do momoguno Boros Malaysia-Inggilis-Kadazandusun. Rekod mantad Kementerian Palajalan popokito do boros Kadazandusun minaan rintiso pongiaan id 15 sikul pangaan tosiriba id Sabah di toun 1997, om baino lobi kuang 18,000 tangaanak sikul panggan tosiriba om 16,000 tangaanak sikul id panggan takawas id pogun diti. Toun 2009, kumoinsan nogi Kementerian Pelajaran pinopotawar mato balajalan boros Kadazandusun id ponisan Penilaian Menengah Rendah (PMR) montok sikul-sikul id pogun Sabah om id poringkat Sijil Pelajaran Malaysia (SPM) toun 2011 (http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2009&dt=0725&pub=Utusan_Malaysia&sec=Sa bah_%26_Sarawak&pg=wb_07.htm). Universiti Malaysia Sabah (UMS) pinopotounda do kursus boros Kadazandusun mantad di toun 1998. Pongiaan boros Kadazandusun id sikul tumanud laang do popongkawas komogoton minomoguno do dialek Bunduliwan sabaagi do impohonon do pombakuan boros diti. Sundung di miagal di, momoguno nogi do dialek do suai mooi papalaab do kogumuan boros (Henry Bating, 2001:36). Montok do komogoton do boros diti om mantad do kasagaan Kementerian Pelajaran noonuan o Universiti Pendidikan Sultan Idris kasagaan pinopotimpuun do program minor Boros Kadazandusun di toun 2010. Major Boros Kadazandusun program DPLI di toun 2012. Suai koi ilo,pinopotimpuun. Ipg Kent Tuaran, Sabah nogi kursus major boros diti di toun 2012. Sumber pitimbungakan tarikh

kobolinkaangan Om Cabaran Popongkawas Kinoingkokoton Boros Kadazandusun Kopomogunaan boros Kadazandusun malid-laid muri-kuri om mumbal nodi tanus. Tulun tinaru Kadazandusun nga au nodi moboros do boros sandad. Koburuon do teknologi om nogi kounalan do momoguno boros suai miagal ko boros Melayu om boros Inggilis id gana pendidikan miagal ko pambalajalan id sikul. Pongudiaan 1. Kowoowoyoo boros Kadazandusun do babaino om mantad do koimbulaion do angkabangkabon pointantu miagal ko ingkukuro do mengendalikan boros Kadazandusun mooi do selari di koingaanan do boros suai di nokoburu om poimagon no (Henry Bating, 2001:vii).

2. Pongkukuro do mombontuk do ragam baku i poihanggum koinsanai dialek serumpun. ingkukuro do popointutun boros Kadazandusun baku sasabap do kiharo migisusuai dialek? (Henry Bating, 2001:vii). 3. Ponontuan do ijaan tu pogisuai do variasi fonem tuni om kololoyuko montok do boros di pointantu (Henry Bating, 2001:viii).

Koundolihon maso i lobi omudon om nokoburu do timpu baino mogowit do ponuatan id boros do kadazandusun kumaa id buuk2 pointantu lobi ogumu pinoaasil om noterbit. Sundung po do ingkaa, kopomogunoon boros Kadazandusun diti muri-kuri om lihuan kounalan do momoguno boros Kadazandusun id sandad tinaru diti. Ahal diti nowonsoi mantad di tuntutan pondidikan i akawas om kowoowoyoo tulun sandad i mengagung-agungkan boros suai. Komogunoon boros inggilis sabaagi boros antarabansa om kopomogunoon id institusi pongajian takawas om nogi id mato balajalan suai miagal ko Sains om Matematik menyumbang do pomogunoon boros sandad lihuwan. Mantad no dilo faktor-faktor do koupusan boros sandad mositi soriukon om mogihum karalan-ralano montok do manampasi om popotindohoi kopomogunoon boros sandad dii mantad do atanus toi ko atagak. Mantad nopo dilo, mositi palaksanaon mooi do boros sandad diti kotilombus om milo tinungkusan komulokan wagu. Boros sandad tikid tinaru oponsol sabaagi lambang toi ko simbol dasoom popokito identiti iso-iso tinaru.

Suul/ Atang Tumanud di Petrus F. Guriting id buuk Zawawi Ibrahim, 2000:129, koburuon teknologi maklumat pialaan do popoimogot do koposion .komogoton.semakin sengit. Tinaru Kadazandusun perlu mengalihkan kowoowoyo om daya pemikiran diolo secara positif dan proaktif untuk ingin maju. ia dipanggil sebagai penerimaan anjakan paradigama atau paradigm shift (

Ponimbagasan Tinaru Kadazandusun mogiboboros momoguno do boros Kadazandusun tumanud do dialek Bunduliwan. Sundung miagal dii, maan ilaabai boros do momoguno boros do mantad do dialek suai. Sundung pia do boros Kadazandusun mogisuusuai dialek miagal ko dialek Bunduliwan nga kopirati yolo tiso om tiso. Radio om surat abal nopo nga duo media di oponsol saabagi do saluran montok pengembangan Boros Kadazandusun

Rujukan

Henry Bating, 2001, Ejaan Bahasa Kadazandusun dan aspek-aspek persoalan, Sabah: Persatuan Kebudayaan Kadazandusun. Dayu Sansalu, 2008, Kadazandusun di Sabah: Pendidikan dan proses pemodenan 1881-1967, Kuala Lumpur: Dewan Bahasa dan Pustaka. Kamaruddin Husin et al., 2011, Pedagogi Bahasa: Amalan Bilik Darjah, Tanjong Malim: Emeritus Publications. Zawawi ibrahim,2000, Voice of The Crocker Range indigenous Communities Sabah, Sarawak: Universiti Malaysia Sarawak. Arena Wati, 1974, Dusun: Satu tinjauan dalam konteks kepercayaan, kulkulus dan hokum adat di Sabah, Kota Kinabalu : Yayasan Sabah.

Kementerian Pelajaran Malaysia, , Sukatan Pelajaran Kurikulum Bersepadu Sekolah Menengah, Bahasa Kadazandusun, tmpt dtrbt.

Sumber internet http://www.utusan.com.my/utusan/info.asp?y=2009&dt=0725&pub=Utusan_Malaysia&sec=Sab ah_%26_Sarawak&pg=wb_07.htm http://www.idesa.net.my/modules/news/article.php?storyid=896

piumpangalan

Anda mungkin juga menyukai