Anda di halaman 1dari 12

UHU: KOUBASANAN TINARU KADAZANDUSUN: KOPOMOGUNOON DO KAKANAN (TAJAU) SUANG DO TINARU KADAZANDUSUN

BOROS PONOGULU Tagak Boros, Tagak Koubasanan, Tagak Tinaru Suang nopo do pabantaon diti nga monusui dahai kokomoi sajarah, kopomoguoon om tangon kakanan diti. Iti ponoriukan dahai nopo nga, kokomoi kakanan suang do tinaru kadazandusun nokonsoi dahai miampai momoguno do piipiro sumber miagal o buuk, om nogi mantad sumber dahai sondii miagal do sumber lisan (tangon) mantad di taki aki i dahai hilo id pogun Sabah. Suai mantad dii, kogumuon nopo tulun kadazandusun baino nga au nodii kotutun nunu kopomogunoon i kakamot ti suang koubasanan tinaru diolo. Maya do koiwayaan dahai sondii sabaagi do ponoriuk kokomoi hiti kakamot lolobi poh i generasi wagu nopo do baino sundung po tu au ogumu o asil om gambal soriukan dahai diti nga alansan dahai do kaanu yotokou mongiilo om mintutun iti kakamot tungkus koubasanan tinaru tokou Kadazandusun.

KOPONONGKOTOLUADAN

Karayahan om

kounsikahan

mantad dahai, Quatro Venture Misib om Binol

Majingkal, kumaa Minamangun tu miampai no do barakat Dau do nopongo o ponoriukan dahai kokomoi susuyan diti. Au nogi olihuan kounsikahan om kotoluadan tagayo kopio kumaa panganakan dahai hilo id watas Tambunan om nogi Kota Marudu, Sabah, tu au yolo otingkod-tingkod monokodung om monulung minogihum info om susuyan kokomoi Kakanan diti, mogiigiyon id Kampung Widu, Tambunan, om nogi id Kampung Soromboton Tenghilan, Tuaran, om Muzium Sabah, Kota Kinabalu. Kumaa nogi tulun kokompungan, lolobi po tulun kampung Kinabaan, Kampung Pantai om Kampung Dalab (Tambunan) om tulun kokompungan Tenghilan, Kampung Soromboton, Kampung Rasak Darat (Tuaran). Suai po ko i, oroitan dahai nogi piipiro tinaru id Pogun Sabah di momoguno iti kakanan om mibagal do kotumbayaan tinaru tokou sondiri, miagal ko Murut Pensiangan, Murut Tenom, om Rungus Kudat. kopisanangan do mambasa

1.0 SAJARA DO KAKANAN

Mantad asil ponoriukan dahai, tadon nopo iti Kakanan nga mantad Pogun Gayo China, haro nogi mantad Pogun Thailand, Kemboja om Vietnam. Di poguulu po, Pulou Borneo (Sabah 0m Sarawak) nopo nga iso koiyonon disan rahat di strategik montok dadamparon kapal waig dagang internasional id ogumu konunuo poinsandad, om kakamot eksotik mantad Pogun China, Jipun, India om Pogun Middle East. Iso nopo mantad kakamot di nga KAKANAN. Iti nopo ngawi Kakanan nga nowit sinumuang id pogun tokou maya do popoboli (pedagang) mantad pogun-pogun di rinait id sawat. Oroitan dahai miagal diti nga sontob nopo Kakanan di sinoriuk ku nga kogumuuan tadon di mantad po Dinasti Qing (Abad 18-19), Song (960-1279 TM), Ming (toun 1368-1644), Dinasti Ming (Abad 14), Thailand (Abad 16), Kemboja (Abad 12) om Kolimpupuson Dinasti Ming (toun 1566-1644 TM).

Id Muzium Sabah, kiwaa o duo no hopod om duo (22) tinan Kakanan pinokitanan do mogisusuai warana, bontuk, sukuan om tadon. Agayo kopio gatang diti kakanan kumaa koposion om sosio koubasanan tinaru Kadazandusun id poguulu po, pinosandad om pinotungkus mantad komolohingan ngawi guugulu. Suai po ko tinaru Kadazandusun, tinaru Murut Pensiangan, Murut Tenom, om Rungus id Kudat nga kiwaa o kotumbayaan miagal tinaru tokou montok Kakanan dii.

Kogumuan nopo kokitanan diti warana do Kakanan id suang Muzium Sabah nga kiwotik do osiloi-silou, okilou-kilou, otomou-tomou, ogumu warana om oitom. Au miagal o bontuk ngawi iti Kakanan, kiwaa o agayo kabang, agayo tinan, okuro kabang, kiponompon kabang kakanan, anaru tinan, obulugu, om obundui. Sukuan nopo nga kiwaa i onibo om akawas. Koinsanan diti Kakanan nga kiwa o kopomogunoon i misusuai tumanud do

kotumbayaan tinaru Kadazandusun, Murut om Rungus.

2.0 BIL 1

TADON OM KOWOOWOYON DO KAKANAN TADON / SAJARA / KOWOOWOYON (Tadon: Muzium Sabah, 2012) KAKANAN SINA DINASTI QING ABAD-19 Duo tinan Kakanan i nokito id disan bawang Kampung Salud, Tuaran sabap no tana di nounsut. Di toun 1978, piipiro kumakaraja Muzium Sabah ontok di minongoi pongukad om poundolihon nodii i Kakanan di kumaa muzium. Koyuyuo diti Kakanan : Obulugu, okilou, wotik tana om kiwaa 6 tolingo id lihawa. GAMBAL

KAKANAN KEMBOJA (ABAD-12) i. Nokito id Pusat Ponoriukan Pertanian, Tuaran id toun 1970. ii. Kowoowoyon: Agayo tinan, 6 tolingo id

lihawa, om kiwaa 3 garis id liou.

KAKANAN SINA DINASTI QING (ABAD-19) Nokito id tana pamansayan Sikul Tadika Kemas, Kampung Pogunon, Penampang di toun 2000. Kowoowoyon: warana. 6 tolinga id lihawa, otomou

KAKANAN SINA DINASTI MING(ABAD-17) Ngaran nopo Kakanan diti nga BINUKAL. Kowoowoyon: 6 tolingo id lihawa, kigambal bunga id tinan, agayo o bontuk. Kiwaa nogi i kigambal sada om 8 tolingo.

KAKANAN SINA DINASTI QING (ABAD-18) Gunoon Tinaru Murut o kakanan diti sabaagi do berian ontok timpu manansawo. Kowoowoyon: 6 tolingo id lihawa, kiwaa gambal bunga id tinan.

KAKANAN SINA DINASTI MING (ABAD 16-17) Roitan do BAZASAN id suang Tinaru Murut. Kowoowoyon: 8 tolinga id lihawa, 2 gambal naga, kigaris id tinan om obulugu.

KAKANAN SINA DINASTI MING (ABAD 16-17) Roitan do KAKANAN TILUANom gatang kopio montok Tinaru Murut. Kowoowoyon: Kinogos o tuai tinan di kakanan diti mooi da au ababak soira mamanau yiolo mooi papatod di kakanan di kumaa id walai tondu. Suai po ko i, kiwaa 6 tolingo id lihawa, om 2 gambal naga i mogisolod do tadau.

KAKANAN SINA DINASTI QING (ABAD-18) Gunoon tinaru Murut Tenom o kakanan diti sabaagi berian ontok manansawo id toun 1979. Kiwa 8 tolingo, kigambal bunga tagayo id tinan om agayo o bontuk kowoowoyon kakanan diti.

KAKANAN THAILAND (ABAD-16) Agayo kopio o kowoowoyon kakanan diti, miampai oitom warana om okoro kabang. Winonsoi mantad watu. Obuli suangan waig gisom do 596 litre toi ko

13 gelon waig.

KAKANAN 10

PORCELIN

SINA

QIANLONG

(TOUN 1736-95 T.M) Roitan do TABU DITA . Duo tinan do kakanan diti : a. Olumis oh warana om kokitanan diti

kakanan tu ogumu warana, okilat, gambal nopo id tinan do kakanan dii nga mantad linukis longos, sompon nopo nga kiwaa o bontuk ukiran singa mas id timpak om obundui bontuk.

b.

Kiwarana do otomou om opurak, okilat,

obundui bontuk, linukis longon gambal id tinan kakanan, om kiwaa o bontuk ukiran naga amas id sompon kakanan dii. 11 KAKANAN SUANG KAKANAN DINASTI QING (ABAD-19) Winonsoi songulun tulun seni kraf id Wilayah Guandong, China. Dua kakanan misumbol; kakanan suang

kakanan. Kiwarana tana om okilat kokitanan. 6 tolingoid lihawa om obulugu. 12 KAKANAN QING(ABAD-18) Roiton do GOROUKON. Aiso gambal, okilat, orouk warana, obulugu, au aparad o tinan kakanan diti.

13

Suai po ko kakanan-kakanan id sawat, kiwaa nogi o piipiro kakanan id nointutunan sabaagi do: (Tadon: Agnes@Manis Gillid, 2012)

13.1. KAKANAN BAGATON Gunoon o kakanan diti sabaagi do lungun tinaru Kadazandusun Tambunan di pogulu po. Tumanud di Odu Agnes, soira nopo momolobong nodii tulun minoidu pogun di nga pogulu maan po posuo o pakao kakanan dii tu modosi otimung o rinaat tulun napatai di suang kakanan dii.

13.2. KAKANAN PUNTION OM LABAION Iti nopo Kakanan Puntion nga okoro o bontuk, kiwarana do osilou-silou. Kakanan Labaion nopo nga okoro bontuk mantad di Puntion. Koduo-duo nopo

kakanan diti nga gunoon do poiyanan do tomis (tapai).

13.3. KAKANAN RANGKANG Kowoowoyon nopo kakanan diti nga agayo po ko mantad Kakanan Puntion om Labaion. Mogisuaisuai o warana miagal otomou om opurak. Kiwaa po kawagu gambal naga id tinan kakanan diti om gunoon sabaagi do panasadan do tomis (tapai).

13.4. KAKANAN TIOHON Iti nopo kakanan nga okoro tinan om anaru-naru liou. Kiwarana tanaom osiloi-silou. Gunoon nogi kawagu sabaagi poyanan do tomis. Tumanud di Odu Agnes, kiwaa poingompi diolo kakanan diti di pogulu po nga nababak tu ponogompian o tusi. 14 Kiwa kawagu piipiro Kakanan di nokitanan id piipiro watas id Pogun tokou: (Tadon: Muzium Sabah, 2012)

14.1. KAKANAN NIAGA SONG (960-1279 T.M.)

Kakanan iti kibontuk miagal tontolu, 6 tolingo id lihawa, kiwaa glasier warana otomou Zaitun.

Kininawas 51.5sm om nokitanan id Watas Penampang.

14.2.

KAKANAN

TIMPU

KOLIMPUPUSON

DINASTI MING(1566-1644 T.M.) Kiwarana opurak om otomou, watu om glasier om kiwaan ukiran naga id tinan kakanan diti om 4 tolingo id lihawa. Menggatal, Sabah. Kininawas 37.5sm om mantad

14.3

KAKANAN NIAGA SIAM (ABAD 14-16) Obundui-bundui anaru o bontuk, okoro liou,

kiwaa glasier warana tana om kiwaa ukiran miagal butang i poinsusun do mitoning. Kinikawas do 51.5sm om mantad Kota Kinabalu.

14.4 19)

KAKANAN NIAGA VIETNAM (ABAD 14-

a. Kakanan diti nopo nga kiwaa o6tolingo id lihawa, 6 naga kisisik om gambal haun. Kinikawas do 59.5sm om mantad Watas Tenom.

b. Kinikawas 31.8sm, kiwaa 2 naga kisisik id mongoguso do butiza om corak haun. Kiwa 4 tolingo id lihawa om naanu mantad Kota Belud, Sabah.

Jadual 1: Tadon om Kowoowoyon Do Kakanan

3.0 TINARU ID SABAH OM KAKANAN

Mogisuusuai mamamasok id Pogun Sabah.

Tinaru

nopo

ngawi Tinaru

Kadazandusun, Tinaru Murut, Tinaru Paitan om Tinaru Bajau-Sama. Id suang ponoriukan diti, duo tinaru tagayo i maan ku polombuso id pabantaon kokomoi do kotumbayaan om koubasana diolo montok kopomogunoon do Kakanan diti, Tinaru Kadazandusun om Tinaru Murut. Rungus nopo nga iso puru tongonini poinghanggum id Tinaru Kadazandusun. (Tadon: SIL om KLF 1996)

Kakanan nopo nga iso kakamot di kiguno kopio id suang koposion om koubasanan tinaru guugulu id Sabah miagal Kadazandusun, Murut om Bajau lobi no 1000 toun. Pusaka nopo nga

Kakanan nopo i kagatang tagayo kopio nga kingaran do PUSAKA. tangon guugulu poinsandad miampai PUSAKA di. (Muzium Sabah, 2012)

pinotungkus mantad komolohingan tinaru tokou kumaa tanganak diolo, om kiwaa o mitos om

3.1 Kopomogunoon Kakanan Id Suang Tinaru Kadazandusun Om Tinaru Murut Id Sabah BIL 1 KOGUNOON Pamalabangan tinan tulun di minoidu pogun. BUKTI/ASIL PONORIUKAN i. KAKANAN SINA DINASTI QING ABAD-19 - Di toun 1978, duo tinan Kakanan i gunoon do pamalabangan di pogulu po nokito id disan bawang Kampung Salud, Tuaran sabap no tana di nounsut. Om tadau baino, pinokitanan iti

kakanan id Muzium Sabah. Kikotumbayaan yiolo do tulang nopo i kiwaa glasier nga tondu, om i aiso glasier nopo nga kusai. ii. KAKANAN KEMBOJA (ABAD-12) - Di toun 1970, Iti nopo kakanan kisuang o rangka om tulang tulun napatai id hatus toun nakatalib om nokito id Pusat Ponoriukan Pertanian, Tuaran. Kakanan pamalabangan tinan tulun minodu pogun Tinaru Kadazandusun nokito id tana pamansaian Sikul Tadika Kemas, Kampung

Pogunon, Penampang di toun 2000. iii. KAKANAN SINA DINASTI QING (ABAD19) - Nokito id tana pamansaian Sikul Tadika Kemas, Kampung Pogunon, Penampang di toun 2000. Iti Kakanan nopo nga pamalabangan

tinan tulun minodu pogun Tinaru Kadazandusun. iv. KAKANAN BAGATON - Gunoon o kakanan diti sabaagi do lungun Tinaru Kadazandusun Tambunan di pogulu po. Tumanud di Odu Agnes, soira nopo momolobong nodii tulun minoidu pogun di nga pogulu maan po posuo o pakao kakanan dii tu modosi otimung o rinaat tulun napatai di suang kakanan dii.

Intangai gambal 3.1.1. v. Ontok nopo pamalabangan tinan tulun napatai id suang tinaru Murut, gunoon diolo o gonob (kain sarung) do popotutup kabang kakanan di om kagasan kawagu do tuai posorili do tinan kakanan dii. 2 Berian (Hantaran) i. KAKANAN SINA DINASTI QING (ABAD18) - Kakanan Sina diti nopo gunoon Tinaru Murut sabaagi do berian ontok timpu manansawo. ii. Kakanan BAZASAN nopo nga gunoon sabaagi berian ontok timpu manansawo

tinimungan Murut Pensiangan iii. KAKANAN SINA DINASTI MING (ABAD 16-17) - Roitan nogi do KAKANAN TILUAN om Agatang kopio kumaa Tinaru Murut. Gunoon sabaagi do berian kumaa tondu id suang Tinaru Murut. iv. KAKANAN SINA DINASTI QING (ABAD-

18) - Gunoon tinaru Murut Tenom o kakanan diti sabaagi berian ontok manansawo id toun 1979. v. KAKANAN PORCELIN SINA QIANLONG (TOUN 1736-95 T.M) - Roitan do TABU DITA . Kiguno sabaagi do berian ontok timpu manansawo id suang kotumbayaan om koubasanan tinaru Murut Tenom. vi. Okito nopo gambal id Muzium Sabah, okon ko nopo iti kakanan maan patahako sabaagi do berian,nga kiwaa nogi berian suai i pontanud miagal ko gonob (kain sarung). 3 Momurinait/Aktiviti Koubasanan Guugulu (Ritual) om Pongubat i. KAKANAN SINA DINASTI MING(ABAD17) - Roiton do Kakanan BINUKAL. Gunoon o kakanan diti o tinaru Kadazandusun Telipok id toun 1978 ontok om do do timpu aktiviti ritual

(koubasanan mongumolig momurinait

kotumbayaan

guugulu) om

tongosusumangod, papaakan do

susumadon

(kotumbayaan di oduaki). Intangai gambal 3.1.3. ii. KAKANAN SUANG KAKANAN DINASTI QING (ABAD-19) Gunoon tinaru Kadazandusun-Rungus id

Kudat sabaagi do aktiviti mumorinait (ritual). iii. Id Kampung Tolibong, Tuaran iti nopo koubasanan guugulu (ritual) nga maan puruano songulun Tantagas (Bobolian). Maan nodii uludo sontob ngawi kakanan, om timpuunan nodi diolo do momurinait maan no poloposoo gonob id tinan kakanan di.

iv.

Suai po ko i, koubasanan guugulu nogi nga momoguno kakanan montok mongubat om mongumolig tinan songulanan i au awasi. Tantagas toi ko Bobolian momurinait ontok timpu do pongubatan diti.

Poyanan do Takanon, tinumon, om waig.

i.

KAKANAN THAILAND (ABAD-16) - Gunoon sabaagi poiyanan do waig Tinaru Kadazandusun id Watas Penampang. Oomis o roso waig di pinopo id suang do kakanan diti.

ii.

KAKANAN PUNTION OM LABAION - Koduo-duo nopo kakanan diti nga gunoon do poiyanan do tomis (tapai).

iii.

KAKANAN RANGKANG Gunoon sabaagi do panasadan do tomis

(tapai). iv. KAKANAN TIOHON Gunoon sabaagi do panasadan do tomis

(tapai). v. KAKANAN GOROI Mantad susuyan di Odu Agnes, gunoon poiyanan do bosou (jeruk)

sabaagi

komolohingan tinaru Kadazandusun Tambunan. vi. Suai po ko kiguno iti kakanan sabaagi do panasadan om poiyanan do tomis om bosou, kiguno nogi kakanan diti sabaagi do poiyonon do takanon miagal ko gula, tusi, om suai po do mooi da au aakan do kilau om suusuai po kolimbambang. Intagai gambal 3.1.4. 5 Kalabaan (Kekayaan) i. Tumanud do fakta id suang Muzium Sabah, Tinaru Kadazandusun om Tinaru Murut id pogun tokou kikotumbayaan do isaisai nopo i kotimung ogumu kakanan isido no tulun di

kitusin toi ko puawang kopio id timpu pogulu. Kigatang kopio o kakanan id timpu dii. ii. Mantad susuyan di Odu Agnes, Kakanan Boringgit i pinotungkus di aki disido nopo nga kakanan di agayo kopio o gatang. Nga sabap no kiwaa kobolingkangan di notuguang panganakan di odu, maan di pobolio kakanan di. Intangai gambal 3.1.5. iii. Tinaru Murut nga kikotumbayaan do ogumo nopo kakanan nga puawang no isido. Mantad di au otingkod-tingkod om aparu o kokusaian tinaru Murut do monimung songkuro nopo ginumu kakanan. Ogumu kakanan nga

mingkawas no o koyonon sosial diolo id suang masyarakat. Iti nopo ngawi kakanan nga maan potungkuso kumaa tanganak diolo id suang panganakan om sukod wagu.

Jadual 2: Kopomogunoon Do Kakanan

Anda mungkin juga menyukai