1

ANAMNESA DAN PEMERIKSAAN FISIK SISTEM KARDIOVASKULER

ANAMNESA
A na m nesa m er u p a k a n b a gia n y a ng p a l i ng p ent i ng p a d a p r oses p em er i k sa a n p a si en.
Kel u ha n u t a m a p eny a k i t p a d a si st em k a r d iov a sk u l er a d a l a h sesa k na p a s, ny er i d a d a ,
p a l p i t a si d a n cla u d i ca t i on.

SESAK NAPAS
Pa si en d enga n p eny a k i t j a nt u ng b i a sa ny a m er a sa sesa k na p a s p a d a sa a t m el a k u k a n
a k t i f i t a s f i si k ( exer t iona l d y sp noea ) d a n k a d a ng - k a d a ng t i m b u l sesa k p a d a sa a t b er b a r i ng
( p osi t i ona l d y sp noea a t a u or t hop noea ) . Pa t of i si ol ogi or t hop noea a d a la h seb a ga i b er i k u t :
p a d a w a k t u p a si en b er b a r i ng, t er j a d i r ed i st r i b u si ca i r a n d a r i j a r i nga n p er if er k e p a r u - p a r u
sehi ngga t er j a d i p eni ngk a t a n t ek a na n k a p i l er p u l m ona r y. H a l i ni k em u d i a n m en - st im u l a si
u j u ng sa r a f p a d a p a r u - p a r u sehi ngga t er j a d i l a h or t hop noea . Ka d a ng - k a d a ng p a si en
m end a d a k t er b a ngu n d a r i t i d u r ny a , m ega p - m ega p , sesa k na p a s. Ja d i p a si en l eb i h b a i k t i d u r
d a l a m p osi si set enga h d u d u k a t a u d enga n b eb er a p a b a nt a l . Gej a l a i ni b i a sa nya d i ser t a i
d enga n b a t u k y a ng b er d a ha k p u t i h b er b u sa ( p a r oxy sm a l noct u r na l d y sp n oea ) .
Mek a ni sm e d y sp noea k a r ena a k t i f i t a s f i si k m a si h k ont r ov er si a l . A d a p end a p a t b a hw a
m ek a ni sm eny a sa m a d enga n or t hop noea , y a i t u t er j a d i p eni ngk a t a n v enou s r et u r n d a r i ot ot
p a d a sa a t a k t i f i t a s f i si k , sehi ngga m eni ngk a t k a n t ek a na n a t r i u m k i r i . Pa d a ha l , sesa k na p a s
p a d a sa a t a k t i f i t a s f i si k t i d a k sel a l u b er hu b u nga n l a ngsu ng d enga n t ek a na n a t r iu m k i r i . A d a
f a k t or - f a k t or l a i n sep er t i p enu r u na n k a d a r ok si gen p a d a d a r a h d i a r t er i d a n p er u b a ha n
f u ngsi ot ot ja nt u ng p a d a p a y a h ja nt u ng k r oni s.
Sesa k na p a s y a ng d i ser t a i w heezi ng k a d a ng- k a d a ng d i seb a b k a n k a r ena p eny a k i t
j a nt u ng, t et a p i t er l eb i h d a hu lu ha r u s d i si ngk i r k a n a d a ny a ob st r u k si j a l a n na p a s.
Pa si en y a ng m er a sa t i b a - t i b a ha r u s m ena r i k na p a s d a l a m - d a la m , y a ng t i d a k a d a
hu b u nga nny a d enga n a k t i f i t a s f i si k , y a ng ser i ng m engel u h sesa k na p a s a t a u y a ng m er a sa
t er u s m ener u s t id a k d a p a t b er na p a s d enga n b a i k , b u k a n gej a l a d a r i p eny a k i t j a nt u ng,
t et a p i m er u p a k a n geja l a k ecem a sa n.
Ka d a ng- k a d a ng su l i t u nt u k m em b ed a k a n sesa k na p a s y a ng d i seb a b k a n k a r ena
p eny a k i t p a r u - p a r u a t a u j a nt u ng. Pa r oxy sm a l noct u r na l d y sp noea a t a u or t hop noea
m er u p a k a n gej a l a p eny a k i t j a nt u ng, sed a ngk a n w heezi ng m er u p a k a n gej a l a p eny a k i t p a r u -
p a r u .

2
Diagnosa banding dyspnoea
Pa y a h j a nt u ng
Peny a k i t j a nt u ng i sk em i ( a t y p i ca l a ngi na )
Em b ol i p a r u
Peny a k i t p a r u
A nem i a b er a t

Anamnesa sesak napas
A p a k a h seb el u m nya p er na h sesa k na p a s ?
A p a k a h sesa k na p a s t er j a d i w a k t u b er a k t i f i t a s f isi k ?
A k t i f i t a s f i si k sep er t i a p a y a ng m enim b u l k a n sesa k na p a s sep er t i i ni ?
A p a k a h p er na h m end a d a k t er b a ngu n d a r i t i d u r k a r ena sesa k na p a s ?
Pa d a w a k t u t id u r m enggu na k a n b er a p a b a nt a l ?
A p a k a h sesa k na p a s d i ser t a i d enga n b a t u k a t a u w heezi ng ?

Klasifikasi Payah Jantung
Grade I :
Ti d a k a d a k el u ha n p a d a w a k t u i st ir a ha t . Tim b u l d y sp noea p a d a a k t i f i t a s f i si k b er a t .
Grade II :
Ti d a k a d a k el u ha n p a d a w a k t u i st ir a ha t . Tim b u l d y sp noea p a d a a k t i f i t a s f i si k sed a ng.
Grade III :
A d a k el u ha n r i nga n p a d a w a k t u i st i r a ha t . Tim b u l d y sp noea r i nga n p a d a a k t i f i t a s f i si k r i nga n,
d y sp noea b er a t p a d a a k t i f i t a s sed a ng.
Grade IV :
Dy sp noea p a d a w a k t u i st i r a ha t , d y sp noea b er a t p a d a a k t i f i t a s f i si k sa nga t r i nga n. Pa si en
ha r u s t i r a h b a r i ng.



3
NYERI DADA
Nyeri dada yang disebabkan karena iskemi myocardial
Sek i t a r 50 % p a si en y a ng d a t a ng k e k l i ni k k a r d i o m engel u h ny er i d a d a . N y er i d a d a k a r ena
p eny a k i t j a nt u ng d i seb u t d enga n a ngi na p ect or is, p eny eb a b ny a a d a l a h k a r ena su p l a i d a r a h
k e ot ot j a nt u ng t i d a k m encu k u p i k eb u t u ha n m et a b ol i sm e j a nt u ng nor m a l. Pa si en d enga n
a ngi na p a d a u m u m nya m enga l a m i p eny em p i t a n a t a u st enosi s p a d a sa t u a t a u l eb i h a r t er i
cor ona r i a . N y er i t im b u l k a r ena p eni ngk a t a n m et a b ol i sm e j a nt u ng p a d a w a k t u p eni ngk a t a n
a k t i f i t a s f i si k a t a u em osi ona l p a si en. Seb a gi a n k eci l a ngi na d i seb a b k a n k a r ena st enosi s a or t a
a t a u hy p er t r op hy ca r d iom yop a t hy . Si f a t k ha s a ngi na a d a l a h n y er i d a d a ya ng t im b u l p a d a
w a k t u b er a k t i f i t a s f i si k d a n m enghi l a ng b i l a a k t i f i t a s d i hent i k a n. N y er i sep er t i t er b a k a r ,
t er t u su k , t er him p i t a t a u t er cek i k .
N y er i y a ng m i r i p d enga n a ngi na , t et a p i t im b u l p a d a w a k t u ist i r a ha t d a p a t
d i seb a b k a n k a r ena u nst a b l e a ngi na a t a u i nf a r k m y oca r d . N y er i p a d a i nf a r k m yoca r d
si f a t ny a b er a t , p er si st en d a n ser i ng d i ser t a i m u a l .


Ga m b a r 1. Di st r i b u si ny er i a ngi na


Penyebab nyeri dada pada waktu aktifitas
A ngi na k a r ena a t her om a k or oner
A or t i c st enosi s
H y p er t r op hi c ca r d iom y op a t hy


4
Ciri-ciri nyeri angina
Di seb a b k a n k a r ena a k t i f i t a s f i si k d a n em osi
N y er i b er k u r a ng d enga n i st ir a ha t
N y er i sep er t i t er b a k a r , t er t ek a n, t er hi m p i t , t er cek i k
Lok a si ny er i r et r ost er na l
N y er i b er t a m b a h p a r a h set el a h m a k a n a t a u u d a r a d i ngi n
N y er i b er k u r a ng d enga n p em b er i a n ni t r a t


Anamnesa angina
A p a k a h ny er i t im b u l p a d a w a k t u b er a k t i f i t a s f i sik ? ( m i sa l ny a na i k t a ngga )
N y er i d i d a d a seb el a h m a na ?
A p a k a h ny er i b er t a m b a h b i l a u d a r a d i ngi n ?
A p a k a h ny er i b er t a m b a h p a d a w a k t u b er a k t i f i t a s f i si k set el a h m a k a n ?
A p a k a h ny er i b er k u r a ng set el a h b er i st i r a ha t ?
A p a k a h ny er i t er j a d i b i l a m er a sa t er la l u gem b i r a a t a u t er l a lu sed i h ?


Penyebab nyeri dada waktu istirahat
Inf a r k m yoca r d
Unst a b l e a ngi na
Di ssect i ng a or t i c a neu r y sm
N y er i esop ha gu s
Per i ca r d i t i s
N y er i p l eu r i t i k
N y er i m u scu l osk el et a l
H er p es zost er ( shi ngl es)

Pericarditis
Per i ca r d i t i s a d a l a h i nf la m a si p er i ca r d i u m ( sela p u t ser ou s y a ng m em b u ngk u s ja nt u ng ) .
Per i ca r d i t i s m er u p a k a n k om p l i k a si i nf a r k m y oca r d . Da p a t j u ga d i seb a b k a n k a r ena i nf ek si
v i r u s a t a u b a k t er i , a t a u k a r ena u r a em i a . N y er i ny a b er u p a ny er i k onst a n d i b el a k a ng t u la ng
d a d a d a n m a k i n ny er i p a d a w a k t u na p a s d a la m . N y er i p er i ca r d i t i s b er hu b u nga n d enga n
p er ger a k a n t u b u h ( m i s, p er u b a ha n p osi si b er b a r i ng) t et a p i t i d a k b er hu b u nga n d enga n
a k t i f i t a s f i si k sep er t i ny er i a ngi na a t a u i nf a r k m y oca r d . Ka d a ng- k a d a ng m enj a la r k e u j u ng
b a hu k i r i .

Nyeri musculoskeletal
N y er i p a d a d i nd i ng d a d a a t a u sp i ne t hor a ci c ser i ng d i k i r a p eny a k i t j a nt u ng. N y er i i ni t er a sa
sa k i t d a n b er hu b u nga n d enga n p er ger a k a n t u b u h t er t ent u d a n ny er i t et a p t im b u l p a d a
w a k t u i st i r a ha t . Sek i t a r ca r t i l a ge cost a l b i a sa nya t er a sa lu na k .
5
Nyeri dada lainnya
N y er i d a d a la i nny a y a ng ser i ng d i k i r a nyer i j a nt u ng a d a l a h ny er i p l eu r i sy , y a i t u
p neu m ot hor a x a k u t a t a u shi ngl es.

PALPITASI
Pa l p i t a si a d a l a h d eny u t j a nt u ng y a ng a b nor m a l . Ja nt u ng b er d eny u t sa nga t cep a t a t a u t i d a k
t er a t u r ( a r i t m i a ) . Da p a t ju ga k a r ena im p u ls ca r d i a c t er l a lu k u a t y a ng d i seb a b k a n
v a sod i l a t a si b er l eb i ha n.
Pa d a sa a t a na m nesa , t a ny a k a n a p a k a h a r i t m i a ha ny a t er j a d i sem ent a r a a t a u
sa m p a i m eny eb a b k a n p a si en t i d a k d a p a t b ek er j a d a n ha r u s b er b a r i ng. Ka d a ng - k a d a ng
a r i t m i a d a p a t m eny eb a b k a n p i ngsa n.
Pa d a p a si en t er t ent u , p a l p i t a si d i cet u sk a n ol eh m a k a na n t er t ent u , t eh, k op i , a nggu r
d a n cok l a t . Per l u d i t a nya k a n t ent a ng ob a t - ob a t y a ng b i a sa ny a d im i nu m , t er u t a m a
d econgest a n d a n ob a t f lu y a ng m enga nd u ng seny a w a sim p a t om im et i k .

Penyebab palpitasi
Ek st r a si st ol e
Pa r oxy sm a l a t r i a l f i b r i l l a t i on
Pa r oxy sm a l su p r a v ent r i cu l a r t a chy ca r d i a
Thy r ot oxi cosi s
Per i m enop a u sa l

Anamnesa palpitasi
Cob a t i r u k a n b u ny i d enyu t j a nt u ng a nd a p a d a w a k t u t er j a d i p a l p i t a si
A p a k a h d eny u t j a nt u ng t er a t u r a t a u t id a k t er a t u r ?
A p a k a h a d a ha l - ha l t er t ent u y a ng d a p a t m er ed a k a n gej a l a p a l p i t a si ?
A p a y a ng a nd a l a k u k a n p a d a w a k t u t im b u l geja l a p a l p i t a si ?
A p a k a h a d a m a k a na n t er t ent u y a ng m enim b u lk a n p a l p i t a si ?
Ob a t - ob a t a p a ya ng sek a r a ng d i gu na k a n ?

Syncope (pingsan, semaput)
Sy ncop e a d a l a h hi l a ngny a k esa d a r a n sem ent a r a k a r ena b er k u r a ngnya su p l a i d a r a h k e ot a k .
Di a gnosa b a nd i ng u t a m a ny a a d a la h ep i l ep si . Bi la su p l a i d a r a h k e ot a k b er hent i a ga k l a m a ,
d a p a t t im b u l k ej a ng. Peny eb a b sy ncop e a nt a r a l a i n : sim p l e f a i nt i ng ( v a sov a ga l sy ncop e) ,
m i ct u r i t i on sy ncop e, hi p ot ensi p ost u r a l , v er t eb r ob a si la r i nsu f f i ci ency d a n a r i t m i a ja nt u ng,
t er u t a m a i nt er m i t t ent hea r t b l ock . Si m p l e f a i nt i ng d i seb a b k a n k a r ena r esp ons v a ga l y a ng
m eny eb a b k a n d eny u t j a nt u ng m el a m b a t d enga n r ef l ex v a sod i l a t a si . Bi a sa nya d i seb a b k a n
k a r ena k om b i na si hi l a ngny a v enou s r et u r n ( m isa l ny a b er d ir i p a d a sa a t u p a ca r a ) d enga n
p eni ngk a t a n ef ek si m p a t i k ( t er l a lu gem b i r a , t a k u t , j i j i k ) . Mi ct u r i t i on sy ncop e b i a sa ny a t er j a d i
w a k t u m a l a m ha r i p a d a l a k i - l a k i l a nj u t u sia d enga n ob st r u k si p r ost a t .
6
Pa d a sa a t p i ngsa n, hi l a ngny a k esa d a r a n t i d a k t er j a d i m end a d a k ; p a si en t a m p a k
p u ca t a t a u a ga k hi j a u , b a i k seb el u m a t a u sesu d a h p i ngsa n. Pena nga na nny a a d a l a h
d enga n m ena i k k a n t u ngk a i . Seb a l i k ny a sy ncop e k a r ena hea r t b l ock , t er j a d i ny a t i b a - t i b a ,
t a np a t a nd a - t a nd a seb el u m nya . Pa si en t a m p a k p u ca t p a d a w a k t u p i ngsa n, d a n b i l a sa d a r
( b i a sa nya ju ga t ib a - t i b a ) w a j a hny a b er w a r na a ga k k em er a ha n. Ver t eb r o- b a si l a r i nsu f i si ensi
b i a sa ny a t er j a d i p a d a l a nj u t u si a . Gej a la ya ng t i m b u l k a r ena p er ger a k a n l eher t er ga nggu .
H i p ot ensi p ost u r a l b i a sa nya p a d a la nj u t u si a d a n d i cet u sk a n ol eh ob a t a nt i hi p er t ensi .

Anamnesa syncope
A p a b i l a m em u ngk i nk a n, a na m nesa d ia m b i l d a r i k el u a r ga a t a u or a ng sek i t a r y a ng t a hu
k ej a d i a nny a .
Si t u a si a p a k a h y a ng m eny eb a b k a n sy ncop e ?
A p a k a h seb el u m nya a d a geja l a - gej a l a t er t ent u ?
Ber a p a l a m a p a si en sa d a r k em b a l i ?
A p a k a h w a j a h t er l i ha t p u ca t sa a t sy ncop e d a n set el a h sa d a r ?
Ob a t - ob a t a p a ya ng sek a r a ng d im i nu m ?

Claudication
Cl a u d i ca t ion a d a l a h k a t a La t i n y a ng b er a r t i b er j a l a n p i nca ng. Int er m i t t ent cl a u d i ca t i on
m er u p a k a n su a t u k ea d a a n d im a na p a si en m er a sa ny er i p a d a sa t u a t a u k ed u a t u ngk a i
p a d a w a k t u b er j a l a n d a n ny er i b er k u r a ng b i l a p a si en i st i r a ha t . Sep er t i a ngi na y a ng
m er u p a k a n gej a l a a w a l su a t u p eny a k i t a t her om a y a ng m em p enga r u hi a r t er i k or oner , m a k a
i nt er m i t t ent cl a u d i ca t i on b i a sa ny a m er u p a k a n gej a l a a w a l p eny em p i t a n a r t er i y a ng m en -
su p l a i t u ngk a i . N y er i b er a p a r a sa sa k i t p a d a b et i s, p a ha a t a u p a nt a t . Int er m i t t ent
cl a u d i ca t i on l eb i h b a ny a k m engena i l a k i - l a k i d a n p er ok ok d a r i p a d a b u k a n p er ok ok .

Pekerjaan dan riwayat keluarga
Ri w a y a t k el u a r ga sa nga t p ent i ng p a d a a na m nesa p eny a k i t ja nt u ng k a r ena b er b a ga i
p eny a k i t j a nt u ng m em p u ny a i p r ed i sp osi si genet i k ( m i s, hi p er l i p i d em i a ) . Ta ny a k a n a p a k a h
or a ng t u a m a si h hi d u p , d a n b i l a su d a h m eni ngga l , t a ny a k a n p eny eb a b k em a t i a nny a .
Mi sa l ny a k em a t ia n k a r ena st r ok e m end a d a k m enu nj u k k a n a d a ny a hi p er t ensi d a l a m
k el u a r ga . Pek er j a a n p a si en ju ga d a p a t b er hu b u nga n d enga n p eny a k i t j a nt u ng : m i sa l ny a
b i l a t im b u l a r i t m i a a t a u p eny a k i t j a nt u ng k or oner , m a k a p a si en t i d a k d a p a t b ek er j a
seb a ga i p i lot a t a u sop i r t r u k .
Ja nga n l u p a m ena ny a k a n k eb i a sa a n m er ok ok , m i nu m a l k ohol d a n ob a t - ob a t y a ng
sek a r a ng d i k onsu m si .




7
Anamnesa riwayat keluarga

A p a k a h a d a k et u r u na n p eny a k i t j a nt u ng ?
A p a k a h k ed u a or a ng t u a m a si h hi d u p ?
Ber a p a u si a k ed u a or a ng t u a ? A p a k a h seha t a t a u sed a ng m end er i t a su a t u p eny a k i t ?
A p a p eny eb a b k em a t i a n k ed u a or a ng t u a ?
A p a k a h sa u d a r a a d a y a ng m end er i t a p eny a k i t ja nt u ng ?


PEMERIKSAAN FISIK PADA SISTEM KARDIOVASKULER
A d a 3 ha l y a ng p er lu d i p er ha t i k a n p a d a p em er i k sa a n f i si k si st em k a r d i ov a sk u l er . Per t a m a ,
m a ha si sw a m el a k u k a n p em er i k sa a n r u t i n y a ng m el i p u t i sem u a a sp ek p ent i ng sy st em
k a r d i ov a sk u l er . Pem er i k sa a n seca r a sek sa m a , ef i si en d a n u r u t , sehi ngga t i d a k a d a y a ng
t er l u p a . Ked u a , p er ha t i k a n ha l - ha l p ok ok y a ng u t a m a u nt u k m enent u k a n d i a gnose k er j a
b er d a sa r k a n p a d a a na m nesa . Ket i ga , p a d a sa a t p em er i k sa a n f i si k ser i ng d id a p a t k a n gej a l a
y a ng t i d a k d i d u ga seb elu m ny a , sep er t i a d a ny a b i si ng j a nt u ng, sehi ngga ha r u s d i b u a t
d i a gnose b a nd i ng.

Kerangka pemeriksaan fisik system kardiovaskuler
1. Pa d a w a k t u a na m nesa , p er ha t i k a n w a j a h p a si en, a p a k a h t er l i ha t cem a s, t er t ek a n ,
sesa k na p a s a t a u t a nd a - t a nd a k ha s p eny a k i t t er t ent u .
2. Per i k sa l a h t a nga n p a si en, a p a k a h t er a sa ha nga t , b er k er i nga t a t a u cy a nosi s p er i f er ;
p er i k sa l a h a d a ny a cl u b b i ng a t a u sp l i nt er ha em or r ha ges p a d a k u k u .
3. Pa l p a si a r t er i r a d i a l i s, hi t u ng f r ek w ensi d eny u t d a n t ent u k a n i r a m a ny a .
4. Tent u k a n l ok a si d a n p a l p a si a r t er i b r a chi a l i s, t ent u k a n si f a t ny a . Uk u r t ek a na n d a r a h.
Bi l a a d a k ecu r i ga a n a d a m a sa l a h p a d a a r cu s a or t a , m a k a b a nd i ngk a n d eny u t ny a
p a d a k ed u a l enga n.
5. Pa si en b er b a r i ng 45, t ent u k a n t ek a na n v ena j u gu l a r i s d a n b ent u k d enyu t - ny a .
6. Per ha t i k a n w a j a h p a si en, p er i k sa k onj u nct i v a , l i d a h d a n m u lu t .
7. Pa l p a si a r t er i ca r ot i s d a n t ent u k a n si f a t nya .
8. Per ha t i k a n d a d a p a si en, i nsp ek si p er i ca r d i u m d a n t ent u k a n j eni s p er na p a sa nny a ,
ser t a p er ha t i k a n a p a k a h a d a p u l sa si y a ng a b nor m a l
9. Pa l p a si p r ecor d i u m , t ent u k a n lok a si d enyu t a p ex d a n si f a t ny a . Per ha t i k a n
p r ecor d i u m sa a t i st i r a ha t , a p a k a h a d a v i b r i l a si a t a u t r i l l y a ng a b nor m a l.
8
10 . Denga r k a n d enga n st et hoschop e d a n p er i k sa l a h su a r a j a nt u ng, a p a k a h a d a m u r m u r .
Bi l a m em u ngk i nk a n, d enga r k a n a r t er i ca r ot i s u nt u k m enca r i r a d i a si m u r m u r a t a u
b r u i t .
11. Per k u si d a n a u sk u l t a si d a d a d i d ep a n d a n b el a k a ng, ca r i l a h a p a k a h a d a ef u si p l eu r a .
Denga r k a n, a p a k a h a d a k r ep i t a si p a d a d a sa r p a r u .
12. Ba r i ngk a n p a si en d i t em p a t d a t a r d a n l a k u k a n p a l p a si p a d a a b d om en, a p a k a h l i v er
t er a b a ? A p a k a h a d a d i la t a si a or t a a b d om en ?
13. Per i k sa l a h d eny u t f em or a l i s, p op l i t ea l d a n k a k i . A p a k a h a d a ed em a sa k r a l ?
14. Bi l a m em u ngk i nk a n, p er i k sa l a h k em a m p u a n a k t i f i t a s f i si k , d enga n m em i nt a p a si en
u nt u k b er ja l a n.
15. La k u k a n t est u r i ne.

TANGAN PADA PENYAKIT JANTUNG

Ta nga n y a ng ha nga t m ena nd a k a n a d a ny a v a sod i l a t a si p er i f er . Pa si en d enga n p a y a h
j a nt u ng b i a sa ny a t er j a d i v a sok onst r i k si , sehi ngga t a nga nny a t er a sa d i ngi n d a n k a d a ng -
k a d a ng b er k er i nga t a k i b a t p eni ngk a t a n sek r esi a d r ena l i ne. Pa d a p a si en su b a cu t i nf ect i v e
end oca r d i t i s t er d a p a t sp l i nt er ha em or r ha ges ( Ga m b a r 2) d a n p a d a p a si en end oca r d i t i s a t a u
cy a not i c congeni t a l hea r t d i sea se t er d a p a t j a r i - j a r i cl u b b i ng.



Ga m b a r 2. Sp l i nt er ha em or r ha ge p a d a p a si en end oca r d i t i s.

MEMERIKSA DENYUT PERIFER

Deny u t a r t er i r a d i a l i s k a na n seb a i k ny a d i p er i k sa d enga n t a nga n k i r i p em er i k sa ( Ga m b a r 3) .
Da r i p em er i k sa a n i ni d i d a p a t k a n d eny u t d a n ir a m a j a nt u ng. Ka r ena a r t er i r a d ia l i s r el a t i f
j a u h d a r i j a nt u ng, m a k a k u r a ng b a i k u nt u k m enent u k a n si f a t d eny u t j a nt u ng. Bi l a a d a
k ecu r i ga a n a d a a b nor m a l i t a s p a d a a r cu s a or t a a t a u a b nor m a l i t a s p a d a a r t er i b r a chi a l i s d i
si si t u b u h seb el a hny a , m a k a p er i k sa l a h k ed u a d eny u t r a d i a l i s, ser t a b a nd i ngk a n v ol u m e d a n
w a k t u ny a . Pa d a p a si en d enga n su sp ek coa r ct a t i on a or t a , p er i k sa l a h a r t er i r a d ia l i s d a n
9
f em or a l i s. Bi l a a d a coa r ct a t i on, m a k a v ol u m e a r t er i f em or a l i s m enu r u n d a n l eb i h l a m b a t
d i b a nd i ngk a n d enga n d eny u t a r t er i r a d i a l i s ( Ga m b a r 4) .




Ga m b a r 3. Mem er i k sa d eny u t a r t er i r a d i a l i s



Ga m b a r 4. Pa l p a si a r t er i r a d i a l i s d a n a r t er i f em or a l i s b er sa m a a n .
Deny u t f em or a l i s y a ng l eb i h la m b a t m enu nju k k a n a d a ny a a or t i c
coa r ct a t i on



Denyut arteri brachialis

Ca r a t er b a i k u nt u k m em er i k sa d eny u t a r t er i b r a chi a l i s k a na n a d a la h d enga n m enggu na k a n
i b u j a r i t a nga n k a na n, d i d ep a n si k u , a ga k m ed i a l t end on b i cep s, sed a ngk a n j a r i - j a r i l a i nny a
m em ega ng si k u ( Ga m b a r 5) . Si f a t d enyu t a r t er i b r a chia l i s b er hu b u nga n d enga n b er b a ga i
p eny a k i t ( Ga m b a r 6) .

10


Ga m b a r 5. Mem er i k sa d eny u t a r t er i
b r a chi a l i s m enggu na k a n i b u j a r i . A r t er i
t er l et a k d i seb el a h m ed ia l i nser si t end on
m u sk u l u s b i cep s d a n d i seb el a h d a la m
i nser si f a scia m u sk u l u s i ni .



Ga m b a r 6. Ber b a ga i b ent u k d eny u t na d i
b er hu b u nga n d enga n b er b a ga i p eny a k i t
j a nt u ng a t a u a b nor m a l i t a s v a sk u l er

Denyut arteri carotis

A r t er i ca r ot i s l et a k ny a l eb i h d ek a t d enga n j a nt u ng d a r i p a d a a r t er i b r a chia l i s, sehi ngga l eb i h
b a i k u nt u k m eni l a i v ent r i k el k i r i . Ca r a m em er ik sa a r t er i ca r ot i s seb el a h k a na n : l et a k k a n
u j u ng i b u j a r i d i seb el a h l a r y nx, t ek a n seca r a l em b u t k e b el a k a ng k e a r a h ot ot p r ecer v i ca l
sa m p a i d eny u t a r t er i ca r ot i s t er a sa ( Ga m b a r 7) . Ca r a la i n : a r t er i ca r ot i s d a p a t d i r a sa k a n d a r i
b el a k a ng d enga n ca r a j a r i - j a r i m eny u su r i l eher ( Ga m b a r 8) . Pa d a a or t i c st enosi s ya ng b er a t ,
t er j a d i p eni ngk a t a n d eny u t ca r ot i s. Bi l a d enyu t ca r ot i s p a si en su k a r d i t em u k a n, sed a ngk a n
d eny u t r a d i a l i s d a n b r a chia l i sny a m u d a h d i t em u k a n, m a k a b er a r t i t er j a d i a or t i c st enosi s
k a r ena d eny u t m enj a d i l eb i h nor m a l p a d a d eny u t na d i y a ng l eb i h p er i f er ( Ga m b a r 9) .
Deny u t ca r ot i s ya ng t er sent a k - sent a k m er u p a k a n su a t u hy p er t r op hi c ca r d i om y op a t hy.
11
A l i r a n d a r a h k e v ent r i k el k i r i m u l a - m u la nor m a l , k em u d i a n m end a d a k t er j a d i ob st r u k si
( Ga m b a r 10 ) .


Ga m b a r 7. Pa l p a si a r t er i ca r ot i s m enggu na k a n ib u j a r i


Ga m b a r 8. Pa l p a si a r t er i ca r ot i s d enga n ca r a la i n



Ga m b a r 9. Per u b a ha n gel om b a ng
d eny u t na d i p a d a a or t i c st enosi s




12


Ga m b a r 10 . H y p er t r op hy ca r d io -
m yop a t hy . Denyu t ca r ot i s ya ng
j er k y d i seb a b k a n k a r ena
ob st r u k si ou t f l ow v ent r i k el k i r i .


Denyut arteri femoralis

Deny u t a r t er i f em or a l i s d a p a t d i gu na k a n u nt u k m eni l a i k er j a j a nt u ng , sep er t i a r t er i ca r ot i s.
Pa d a p a si en d enga n k el a i na n a or t a a t a u a r t er i i l i a ca , d eny u t ny a l em a h a t a u t i d a k a d a .
Ca r a p em er i k sa a nny a a d a l a h : p a si en m em b u k a p a k a i a n, b er b a r i ng d i t em p a t d a t a r ,
l et a k k a n i b u j a r i a t a u j a r i - j a r i p em er i k sa la ngsu ng d i a t a s su p er i or p u b i c r a m u s d a n
p er t enga ha n d a n d i a nt a r a p u b i c t u b i ca l d a n a nt er i or su p er ior i l ia c sp i ne ( Ga m b a r 11) .

Met od e p em er i k sa a n d eny u t p op l i t ea l d a n k a k i d i gu na k a n u nt u k p em er i k sa a n
p eny a k i t a r t er i a l p er i f er .



Ga m b a r 11. Pa l p a si a r t er i f em or a l i s


13
Denyut arteri popliteal

A r t er i p op l i t ea l b er a d a d i d a l a m f ossa p op l i t ea l t et a p i d eny u t nya d a p a t d i r a sa k a n d i
p er m u k a a n p ost er i or u ju ng d i st a l f em u r . Pa si en b er b a r i ng d i t em p a t d a t a r , l u t u t a ga k f l ek si .
Ja r i - j a r i d i gu na k a n u nt u k m enek a n u j u ng j a r i - j a r i t a nga n y a ng l a i n p a d a f ossa p op l i t ea l d a n
r a sa k a n d enyu t a r t er i p op l i t ea l d i b el a k a ng p er send i a n l u t u t ( Ga m b a r 12) . Pa l p a si a r t er i
p op l i t ea l d i gu na k a n u nt u k ev a l u a si p a si en d enga n p eny a k i t v a sk u l er p er i f er , y a i t u
i nt er m i t t ent cl a u d i ca t i on.


Ga m b a r 12. Pa l p a si a r t er i p op l i t ea l


Denyut arteri dorsalis pedis dan tibialis posterior

Pa l p a si a r t er i - a r t er i i ni d i gu na k a n u nt u k m em er i k sa a d a ny a p eny a k i t v a sk u l er p er i f er , sel a i n
i t u j u ga d a p a t d i gu na k a n u nt u k m oni t or f r ek w ensi d eny u t d a n i r a m a na d i p a d a sa a t
a na est hesi a a t a u r ecov er y . Deny u t a r t er i d or sa l i s p ed i s d a p a t d i r a sa k a n d enga n j a r i - j a r i
m enek a n d or su m k a k i l a t er a l t er ha d a p t end on ext ensor ha l l u ci s l ongu s ( Ga m b a r 13) ; a r t er i
t i b i a l i s p ost er ior d a p a t d ir a sa k a n d enga n j a r i - ja r i m el i ngk u p i p er gel a nga n k a k i d i seb el a h
p ost er i or m enu j u m a l l eol u s m ed i a l i s ( Ga m b a r 14) .



Ga m b a r 13. Pa l p a si a r t er i d or sa l i s p ed i s




14

Ga m b a r 14. Pa l p a si a r t er i t i b i a l i s p ost er ior


PENGUKURAN TEKANAN DARAH

A l a t u nt u k m engu k u r t ek a na n d a r a h a d a la h st et hoscop e d a n sp hy gm om a nom et er .
Sp hy gm om a nom et er d i l et a k k a n d i l enga n a t a s ( Ga m b a r 15) k em u d i a n d i p om p a . A p a b i l a
t ek a na n p a d a cu f f sp hy gm om a nom et er m eni ngk a t sa m p a i d i a t a s t ek a na n si st ol i k p a d a
a r t er i b r a chi a l i s, m a k a a r t er i t er t ek a n d a n a r t er i r a d i a l i s m enj a d i t i d a k t er a b a l a gi . Bi la
t ek a na n cu f f d i t u r u nk a n p er l a ha n, d a r a h m em a k sa m a su k m el a l u i ob st r u k si u nt u k
k em u d ia n i k u t si k l u s j a nt u ng, ha l i ni m engha sil k a n b u ny i y a ng d a p a t d id enga r k a n p a d a
st et hoscop e y a ng d i l et a k k a n p a d a a r t er i b r a chi a l i s d i si k u . Su a r a i ni d i seb u t d enga n Kor ot k of f
sou nd . A p a b i l a t ek a na n p a d a cu f f t er u s m enu r u n, Kor ot k of f sou nd m enj a d i l eb i h k er a s d a n
b eb er a p a sa a t k em u d i a n su a r a nya m end a d a k m enj a d i k eci l ( Fa se 4) , sel a nj u t ny a sem u a
su a r a - su a r a m enghi l a ng ( Fa se 5) . Fa se 4 d a n 5 d i gu na k a n u nt u k m enent u k a n t ek a na n
d i a st ol i k . Ter j a d i nya Kor ot k of f sou nd s d a p a t d i l i ha t p a d a Ga m b a r 16.








Ga m b a r 15. Mengu k u r t ek a na n d a r a h
m enggu na k a n sp hy gm om a nom et er d a n
st et hoscop e. Cu f f sp hy gm om a nom et er
d i p a sa ng p a d a l enga n a t a s y a ng b eb a s
d a r i p a k a ia n. Let a k l enga n a t a s sej a ja r
d enga n l et a k j a nt u ng


15

Ga m b a r 16. H u b u nga n a nt a r a t ek a na n cu f f , Kor ot k of f sou nd d a n t ek a na n a r t er i a l


Ca r a m em er i k sa t ek a na n d a r a h : l ep a sk a n p a k a i a n p a d a l enga n, k em u d i a n p a sa ng
cu f f sp hy gm om a nom et er . Lenga n p a si en ha r u s sej a j a r d enga n j a nt u ng. Ter l eb i h d a hu lu
t ent u k a n t ek a na n si st ol i k d enga n p a l p a si a r t er i r a d i a l i s seb el u m m end enga r k a n d enga n
st et hoscop e. H a l i ni d i l a k u k a n k a r ena k a d a ng- k a d a ng p a d a p a si en d enga n t ek a na n d a r a h
y a ng sa nga t t i nggi , Kor ot k of f sou nd s d a p a t hi l a ng d a n t im b u l k em b a l i p a d a sa a t t ek a na n
cu f f m enu r u n. Fenom ena i ni d i seb u t d enga n a u scu l t a t or y ga p . A ga r p em er i k sa a n i ni a k u r a t ,
t ek a na n p a d a cu f f ha r u s d i t u r u nk a n p er l a ha n - l a ha n, sek i t a r 1 m m H g/ d et i k . Ma nom et er
Mer cu r y ha r u s d i l et a k k a n t ega k , j a nga n m i r i ng. Ma nom et er A ner oi d l a m a - l a m a m enj a d i
t i d a k a k u r a t , sehi ngga ha r u s d i - k a l i b r a si d enga n st a nd a r d m a nom et er Mer cu r y .

Pa si en d enga n t ek a na n d a r a h y a ng sa nga t t i nggi b i a sa ny a j u ga d i ser t a i gej a l a l a i n,
y a i t u p er u b a ha n p a d a r et i na , hi p er t r of i v ent r i k el k i r i d a n p r ot ei nu r i a . Bi l a gej a l a - gej a la i ni
t i d a k a d a , m a k a j a nga n d u l u m em b u a t d i a gnosa hi p er t ensi ha ny a b er d a sa r k a n p engu k u r a n
t ek a na n d a r a h sesa a t . La k u k a n p em er i k sa a n t ek a na n d a r a h b er u l a ng. Pa si en ya ng b i la
d i p er i k sa t ek a na n d a r a hny a d i r u m a h sa k i t ha sil ny a t i nggi , b i l a d i p er i k sa d i r u m a h, t ek a na n
d a r a hny a d a p a t nor m a l . Sem a k i n l a nj u t u si a , t ek a na n d a r a h d a p a t sem a k i n m eni ngk a t .

Keb a l i k a n hi p er t ensi a d a l a h hi p ot ensi a t a u t ek a na n d a r a h r end a h. Ka d a ng- k a d a ng
t ek a na n d a r a h si st ol i k k u r a ng d a r i 10 0 m m H g d a p a t m eny eb a b k a n sy ok . H i p ot ensi b ia sa ny a
d i k a i t k a n d enga n k onsek w ensi ny a ( m i s, k ega ga l a n f u ngsi ot a k a t a u gi nj a l , b u k a n p a d a ni l a i
t ek a na n d a r a hnya ) . Pa si en d enga n hi p ot ensi p ost u r a l , gej a l a ny a a d a l a h p u si ng b i l a
m end a d a k b er d ir i d a r i k ea d a a n d u d u k a t a u b er b a r i ng. Di a gnosa ny a d i t ega k k a n d enga n
m engu k u r t ek a na n d a r a h p a si en p a d a sa a t b er b a r i ng d a n b er d i r i .







16
Penyebab Hipertensi Sistemik

Pr i m a r y essent i a l hy p er t ensi on
Second a r y : A or t i c co- a r ct a t i on
H or m ona l :
o Congeni t a l
a d r ena l hy p er p l a si a
11 hy d r oxy la se d ef i ci ency
o A cq u i r ed
p ha eochr om ocy t om a
Conn's sy nd r om e
Cu shi ng's sy nd r om e
Rena l :
o Pol y cy st i c k i d ney s
o Rena l a r t er y st enosi s
o A cu t e gl om er u l onep hr i t i s
o Chr oni c r ena l d i sea se
Ob a t - ob a t :
o St er oi d s
o Cont r a cep t i v e p i l l
o N onst er oi d a l a nt i - i nf l a m m a t or y d r u gs
o Cy cl osp or i n


Hal-hal penting pada pengukuran tekanan darah

Lep a sk a n p a k a i a n p a d a l enga n
Let a k k a n l enga n sej a j a r d enga n j a nt u ng
Gu na k a n u k u r a n cu f f y a ng sesu a i : gu na k a n cu f f y a ng l eb a r p a d a p a si en ob esi t a s.
Unt u k a na k - a na k gu na k a n cu f f k hu su s a na k - a na k
Per i k sa t ek a na n si st ol i k d enga n p a l p i t a si
Lep a sk a n t ek a na n, t i d a k l eb i h d a r i 1m m H g/ d et i k
Unt u k t ek a na n d i a st ol i k , gu na k a n f a se 5 ( p a d a sa a t su a r a m enghi l a ng)
Cek m a nom et er a ner oi d seca r a t er a t u r d enga n st a nd a r d m a nom et er m er cu r y
Bi l a m enggu na k a n m a nom et er m er cu r y , l et a k k ny a ha r u s t ega k


Penyebab Hipotensi

Ca r d i a c ou t p u t y a ng m enu r u n
o My oca r d i a l i nf ect i on
o Per i ca r d i a l t a m p ona d e
o Em b ol i p a r u m a si f
o A cu t e v a l v e i ncom p et ence



17
H y p ov ol a em i a
o H a em or r ha ge
o Di a b et i c p r e- com a
o Dehi d r a si k a r ena d ia r e a t a u m u nt a h

Va sod i l a t a si b er l eb i ha n
o A na p hy l a xi s
o Gr a m nega t i v e sep t i ca em i a
o Ob a t
o A u t onom i c f a i lu r e


PEMERIKSAAN JUGULAR VENOUS PULSE (JVP)

Pem er i k sa a n JVP m enu nju k k a n k ea d a a n i np u t j a nt u ng. Vena j u gu l a r i nt er na b er hu b u nga n
l a ngsu ng d enga n v ena ca v a su p er i or d a n a t r iu m k a na n. Tek a na n nor m a l p a d a a t r iu m
k a na n eq u i v a l ent d enga n t ek a na n k ol om d a r a h set i nggi 10 - 12 cm . Ja d i b i l a p a si en b er d ir i
a t a u d u d u k t ega k , v ena j u gu l a r i s i nt er na a k a n k ol a p s d a n b i la p a si en b er b a r i ng, v ena t er i si
p enu h. Bi l a p a si en b er b a r i ng sek i t a r 45, m a k a p u l sa si v ena j u gu l a r i s a k a n t a m p a k t ep a t d i
a t a s cl a v i cu l a ; m a k a p osi si i ni d i gu na k a n u nt u k p em er i k sa a n d eny u t v ena j u gu l a r i s ( JVP)
( Ga m b a r 17) . Kep a l a p a si en d i l et a k k a n p a d a b a nt a l , d enga n l eher f l ek si d a n p a nd a nga n
l u r u s k e d ep a n. Ja nga n m enega ngk a n m u sk u lu s st er nom a st oi d , k a r ena v ena j u gu l a r is i nt er na
t ep a t b er a d a d i b a w a hnya .


Ga m b a r 17. Pem er i k sa a n JVP. Pa si en
b er b a r i ng su p i na si 45, p u l sa si j u gu la r i s
t er l i ha t t ep a t d i a t a s cl a v i cu l a

Perbedaan antara denyut vena jugularis dengan arteri carotis

Venous
Ber d eny u t k e d a la m
Du a p u nca k d a l a m sa t u si k l u s ( p a d a ir a m a si nu s)
Di p enga r u hi ol eh k om p r esi a b d om en
Da p a t m enggeser ea r l ob es ( b i l a t ek a na n v ena m eni ngk a t )

18
Arterial
Ber d eny u t k el u a r
Sa t u p u nca k d a l a m sa t u si k l u s
Ti d a k d i p enga r u hi ol eh k om p r esi a b d om en
Ti d a k m enggeser ea r lob es


Bi l a d eny u t v ena j u gu l a r i s t el a h d i t em u k a n, m a k a t ent u k a n t i nggi p u l sa si d i a t a s l ev el
a t r i a l d a n b ent u k gel om b a ng p u l sa si v ena j u gu l a r i s. Ka r ena t i d a k m u ngk i n d a p a t m el i ha t
a t r i u m k a na n, m a k a d i a ngga p sa m a d enga n t i nggi p u l sa si v ena j u gu la r i s d i a t a s su d u t
m a nu b r iost er na l ( Ga m b a r 18) . Ti nggi su d u t m a nu b r i ost er na l d i a t a s m i d - r i ght a t r i u m sel a lu
k onst a n, w a l a u p u n p a si en d a l a m k ea d a a n b er b a r i ng, d u d u k a t a u b er d i r i . JVP y a ng nor m a l
a d a l a h k u r a ng d a r i 4 cm d i a t a s su d u t m a nu b r i ost er na l .


Ga m b a r 18. H u b u nga n a nt a r a JVP,
a t r i u m k a na n d a n m a nu b r iost er na l
a ngl e


Pa d a p a si en d enga n JVP y a ng sa nga t t i nggi ( m i s, p a d a p er i ca r d ia l t a m p ona d e a t a u
const r i ct i v e p er i ca r d i t i s) , v ena j u gu l a r i s i nt er na d a p a t t er i si p enu h sa a t p a si en b er b a r i ng 45,
sehi ngga p a si en p er l u d i d u d u k k a n u nt u k d a p a t m el i ha t u ju ng p u l sa si . Bi l a JVP t er l i ha t d i
a t a s cl a v i cu l a p a d a sa a t p a si en d u d u k t ega k , m a k a a r t i nya t ek a na n JVP m eni ngk a t .

Pa d a sa a t p a si en d u d u k t ega k , k a d a ng - k a d a ng t i d a k a d ek u a t u nt u k m em er i k sa
t ek a na n v ena y a ng sa nga t t i nggi . Ma k a p a si en d im i nt a u nt u k m ena i k k a n t a nga n sa m p a i
v ena d i b el a k a ng t a nga n k ol a p s d a n p er i k sa l a h p er b ed a a n t i nggi t a ng a n d enga n a t r i u m
k a na n a t a u su d u t st er nu m .

Cont oh b ent u k gel om b a ng t ek a na n j u gu l a r d a p a t d i l i ha t p a d a Ga m b a r 19. Bent u k
gel om b a ng y a ng a b nor m a l t er j a d i p a d a t r i cu sp id r egu r gi t a t i on, y a i t u gel om b a ng si st ol i k ny a
b esa r sehi ngga d a p a t t er a b a d a n t i d a k d a p a t hi l a ng b i l a d i t ek a n d enga n j a r i . Peny eb a b
p eni ngk a t a n t ek a na n JVP a d a l a h p a y a h j a nt u ng k ongest i f , d i m a na p eni ngk a t a n t ek a na n
v ena m enu nj u k k a n k ega ga l a n v ent r i k el k a na n . Peni ngk a t a n JVP y a ng t i d a k p u l sa t i f ,
m enu nj u k k a n k em u ngk i na n a d a nya ob st r u k si v ena k a v a su p er i or .

19

Ga m b a r 19. Ber b a ga i j eni s gel om b a ng JVP


Penyebab peningkatan JVP

Pa y a h j a nt u ng k ongest i f a t a u p a ya h j a nt u ng k a na n
Tr i cu sp i d r ef lu x
Per i ca r d i a l t a m p ona d e
Pu l m ona r y em b ol i sm
O v er l oa d ca ir a n ia t r ogeni c
Ob st r u k si v ena ca v a su p er i or


Penyebab dan ciri-ciri peningkatan JVP

Ser i ng
Pa y a h j a nt u ng k ongest i f
Tr i cu sp i d r egu r gi t a t i on
Bent u k gel om b a ng nor m a l
Gel om b a ng V y a ng b esa r


20
A ga k j a r a ng
Per i ca r d i a l t a m p ona d e
Ma ssi v e p u l m ona r y em b ol i sm
Peni ngk a t a n t ek a na n v ena , p ol a gel om b a ng su l i t d i t ent u k a n k a r ena p a si en m enj a d i
hi p ot ensi b i l a d u d u k

Ja r a ng
Su p er i or ca v a l ob st r u ct i on
Const r i ct i v e p er i ca r d i t i s
Tr i cu sp i d st enosi s


PALPASI PRECORDIUM

Pa l p a si p r ecor d iu m d i la k u k a n d enga n ca r a m elet a k k a n t el a p a k t a nga n p a d a d i nd i ng d a d a
d i seb el a h k i r i st er nu m ( Ga m b a r 20 ) . Per t a m a k a l i , t ent u k a n l et a k a p ex. Ya i t u t em p a t
p u l sa si y a ng p a l i ng l u a r d a n p a l i ng b a w a h. Bi a sa ny a t em p a t nya d i t ent u k a n d a r i i nt er cost a l ,
cl a v i cu l a d a n a xi l l a . A p ex or a ng d ew a sa nor m a l ya ng b er b a r i ng 45, b er a d a d i a nt a r a
i nt er cost a l k e 5 d a n 6, d i m i d cl a v i cu l a r l i ne. Ka d a ng- k a d a ng j a nt u ng d a p a t b er geser , b i l a
p a si en m i r i ng k e k i r i , m a k a a p ex a k a n b er geser k el u a r . Pa d a p a si en ob esi t a s a t a u p a si en
em f i sem a , p a si en d i m i nt a m i r i ng k e k i r i p a d a sa a t p em er i k sa a n p r ek or d iu m . Pa d a p a si en i ni
p osi si a p ex t i d a k d a p a t d i t ent u k a n, j a d i ha ny a u nt u k m em er i k sa k u a l i t a s d eny u t a p ex
( Ga m b a r 21) . Ku a l i t a s d enyu t a p ex y a ng nor m a l d a n y a ng t i d a k , ha ny a b i sa d i d a p a t k a n
d enga n b a ny a k l a t i ha n. A p ex ya ng b er d enyu t k er a s m enu nju k k a n a d a ny a p eni ngk a t a n
ca r d i a c ou t p u t ( m isa l ny a p a d a p a si en y a ng d em a m a t a u set el a h ol a h r a ga ) . A p ex y a ng d i f u s
m ena nd a k a n a d a ny a k er u sa k a n m u sk u l u s v ent r i k el , y a ng b i a sa ny a d i seb a b k a n k a r ena
i nk a r k m y oca r d a t a u ca r d i om yop a t hy . Im p u ls d i f u s i ni d a p a t d i l i ha t d enga n i nsp ek si
p r ecor d i u m . Si f a t im p u l s j a nt u ng p a d a hi p er t r of i v ent r i k el k i r i sa nga t k ha s, y a i t u sa nga t k u a t
d a n m enet a p , b u k a n i m p u ls t a j a m d a n p end ek . Pa d a st enosi s m i t r a l , a p ex j a nt u ng b er u p a
t ep u k a n ( t a p p i ng) . H a l i ni d i seb a b k a n v ent r i k el k i r i m em b esa r sehi ngga b er geser m enj a d i
l eb i h d ek a t k e d i nd i ng d a d a . Sel a i n i t u su a r a j a nt u ng p er t a m a m enj a d i k er a s, sehi ngga
d a p a t d i p a l p a si . H i p er t r of i v ent r i k el k a na n a t a u d i l a t a si , d i r a sa k a n d ek a t d enga n ga r i s
st er na l k i r i .


Ga m b a r 20 . Pa l p a si p r ecor d i u m . Unt u k
m enent u k a n l et a k a p ex, p a si en b er b a r i ng
t er l ent a ng, sed a ngk a n u nt u k m em er i k sa
k u a l i t a s im p u l s, p a si en m i r i ng k e k i r i

21

Ga m b a r 21. Jeni s Im p u l s a p i ca l

Sel a i n p a l p a si j a nt u ng, p em er i k sa a n d enga n t a nga n j u ga d a p a t d i gu na k a n u nt u k
m enent u k a n su a t u v i b r a l a t i on a t a u t hr i l l . Thr i l l s a d a l a h m u r m u r y a ng d a p a t d i p a l p a si d a n
sel a l u d a p a t d enga n m u d a h d i d enga r k a n w a k t u a u sk u l t a si . D i a st ol i c t hr i l l ( y a ng b u ny i nya
sep er t i st r ok i ng a p u r r i ng ca t ) k a d a ng- k a d a ng d i d a p a t k a n p a d a p a si en m i t r a l st enosi s.
Sy st ol i c t hr i l l s d i d a p a t k a n p a d a a or t i c st enosi s, v ent r i cu l a r sep t a l d ef ect a t a u m i t r a l r ef l u x.


Penyakit yang menyebabkan hipertrofi ventrikel

H i p er t ensi
A or t i c st enosi s
H y p er t r op hi c ca r d iom y op a t hy



AUSKULTASI JANTUNG

A u sk u l t a si j a nt u ng y a ng b a i k a d a l a h d enga n m enggu na k a n st et hoscop e y a ng m u t u ny a b a i k
p u l a . A d a 2 f u ngsi u t a m a st et hoscop e. Per t a m a , m enga nt a r k a n su a r a d a r i d a d a p a si en d a n
m em b a nt u m engu r a ngi su a r a d a r i l u a r . Ked u a , seca r a sel ek t i f m enga nt a r k a n su a r a p a d a
f r ek w ensi t er t ent u .

St et hoscop e t er d i r i d a r i d u a b a gia n t el i nga y a ng d i sa m b u ngk a n d enga n sela ng k e
d a d a d a n m em p u nya i b a gi a n d i a p hr a gm a d a n b el l . Bel l d a n d i a p hr a gm a m em p er k u a t
su a r a d a r i b er b a ga i f r ek w ensi . Bel l d i gu na k a n u nt u k m end enga r k a n l ow - p i t ched sou nd
sep er t i m i d - d i a st ol i c m u r m u r p a d a m i t r a l st enosi s a t a u su a r a j a nt u ng k et i ga p a d a p a y a h
22
j a nt u ng. Seb a l i k ny a , f i l t er d i a p hr a gm a m eni a d a k a n l ow p i t hched sou nd d a n m em p er j el a s
hi gh p i t ched sou nd . Dia p hr a gm a b a i k u nt u k m enga na l i sa su a r a ja nt u ng k ed u a , u nt u k ej ek si
d a n m i d - sy st ol i c cl i ck d a n u nt u k ea r l y d i a st ol i c m u r m u r p a d a a or t i c r egu r gi t a t ion y a ng hi gh
p i t ched sou nd t et a p i p el a n.


Ga m b a r 22. A u sk u l t a si j a nt u ng. Unt u k m en d enga r k a n su a r a j a nt u ng d a n m u r m u r , t ent u k a n
a sa l su a r a d a n r a d i a si t u r b u l en a l i r a n d a r a hny a .

Da er a h t em p a t a u sk u l t a si j a nt u ng a nt a r a la i n : p a d a a p ex, d a sa r ( b a gia n j a nt u ng
a nt a r a a p ex d a n st er nu m ) d a n p a d a d a er a h a or t i c d a n p u l m ona r y d i seb el a h k i r i d a n k a na n
st er nu m ( Ga m b a r 22) . A p a b i l a m end enga r su a r a ya ng a b nor m a l , m a k a p i nd a hk a n
st et hoscop e sehi ngga su a r a t er seb u t t er d enga r d enga n j el a s. Denga r k a n su a r a t er seb u t
b er sa m a a n d enga n p a l p a si a r t er i ca r ot i s ( Ga m b a r 23) .

Ga m b a r 23. A u sk u l t a si j a nt u ng
b er sa m a a n d enga n p a l p a si
a r t er i ca r ot i s
23
SUARA JANTUNG

Suara jantung pertama dan kedua

Mek a ni sm e su a r a j a nt u ng p er t a m a d a n k ed u a ser t a m ek a ni sm e d a n f i si ologi sp l i t t i ng su a r a
j a nt u ng k ed u a t el a h d i j el a sk a n seb elu m ny a . Su a r a j a nt u ng p er t a m a d a p a t d i d enga r k a n
d enga n m u d a h m enggu na k a n b el l d a n d i a p hr a gm a , t et a p i d ia p hr a gm a t i d a k d a p a t u nt u k
m eng- a na l i sa su a r a j a nt u ng k ed u a . St et hoscop e d i l et a k k a n p a d a u j u ng k i r i st er na l . Su a r a
j a nt u ng d a p a t d i r ek a m m enggu na k a n p honoca r d i ogr a p hy ( Ga m b a r 24) .


Ga m b a r 24. Su a r a j a nt u ng d a r i p honoca r d i ogr a p hy


Faktor-faktor yang mempengaruhi intensitas suara jantung

Suara jantung pertama yang keras
Si r k u l a si hi p er d i na m i k ( d em a m , ol a h r a ga )
Mi t r a l st enosi s
A t r i a l m yxom a ( ja r a ng)

Suara jantung pertama yang pelan
Ca r d i a c ou t p u t r end a h ( i st i r a ha t , p a y a h j a nt u ng)
Ta k i k a r d i
Mi t r a l r ef lu x y a ng b er a t ( d i seb a b k a n k a r ena d est r u k si k a t u b )


24
Suara jantung pertama yang bervariasi
A t r i a l f ib r i l l a t ion
Com p l et e hea r t b lock

Komponen aortic suara jantung kedua yang keras
H i p er t ensi si st em i k
Di l a t ed a or t i c r oot

Komponen aortic suara jantung kedua yang lambat
Ca l ci f i c a or t i c st enosi s

Komponen pulmonary suara jantung kedua yang keras
Pu l m ona r y hy p er t ensi on

Peny eb a b su a r a j a nt u ng p er t a m a y a ng k er a s a d a l a h p eni ngk a t a n ca r d i a c ou t p u t a t a u
m i t r a l st enosi s. Peny eb a b su a r a ja nt u ng p er t a m a m enj a d i p el a n a d a l a h p enu r u na n ca r d i a c
ou t p u t d a n d i nd i ng d a d a y a ng t eb a l a t a u em f i sem a . Su a r a j a nt u ng k ed u a ya ng k er a s
m enu nj u k k a n hi p er t ensi si st em i k a t a u p u lm ona r y hy p er t ensi on.

Suara jantung ketiga dan keempat

Su a r a j a nt u ng a b nor m a l i ni t er d enga r d i sa m p i ng su a r a ja nt u ng nor m a l p a d a p a si en d enga n
k ea d a a n t er t ent u . Su a r a j a nt u ng k et i ga b er si f a t l ow - p i t ched , t er d enga r p a d a sa a t d i a st ol e
d a n b er t ep a t a n d enga n a k hi r f a se cep a t p engi si a n v ent r i k el . Su a r a i ni d a p a t t i m b u l p a d a
k ea d a a n f i si ologi s d a n p a t ol ogi s. Su a r a j a nt u ng k et i ga y a ng f i si ol ogi s t im b u l p a d a d ew a sa
m u d a y a ng ca r d ia c ou t p u t - ny a m eni ngk a t ( m i sa l ny a p a d a a t l i t , d em a m d a n ha m i l ) . Su a r a
j a nt u ng k et i ga y a ng p a t ol ogi s b i a sa ny a d i seb a b k a n k a r ena k er u sa k a n f u ngsi v ent r i k el k i r i
y a ng b er a t . Da p a t p u l a t im b u l p a d a ca r d i om yop a t hy d i l a t a si , set el a h i nf a r k m y oca r d a k u t
a t a u p a d a em b ol i p a r u m a sif a k u t ( d a r i v ent r i k el k a na n) . Pa d a p a si en d enga n su a r a
j a nt u ng k et i ga y a ng p a t ologi s, sel a l u t er j a d i t a k ik a r d i d a n su a r a j a nt u ng p er t a m a d a n k ed u a
l eb i h p el a n. Ir a m a su a r a j a nt u ng p er t a m a , k ed u a d a n k et i ga d i seb u t d enga n i r a m a ga l l op .


Ga m b a r 25. Su a r a ja nt u ng k eem p a t

25
Su a r a j a nt u ng k e- 4 m er u p a k a n su a r a j a nt u ng ek st r a y a ng b er sa m a a n d enga n
k ont r a k si a t r i u m . Ter d enga r d enga n j el a s p a d a p a si en d enga n hi p er t r of i a t r i u m k i r i ( m i s,
a d a ny a hi p er t ensi si st em i k a t a u hy p er t r op hi c ca r d i om y op a t hy ) . Ti d a k t er d enga r p a d a m i t r a l
st enosi s ( Ga m b a r 25) .


Suara jantung ekstra yang lain

Ejection click

Mer u p a k a n su a r a hi gh- p i t ched y a ng m engi k u t i su a r a j a nt u ng p er t a m a ( Ga m b a r 26) .
Menu nj u k k a n su a t u a or t i c a t a u p u lm ona r y v a l v e st enosi s, y a ng d i seb a b k a n k a r ena
p em b u k a a n m end a d a k k a t u b y a ng r u sa k . Ka d a ng - k a d a ng p a d a p a si en d i l a t ed p u l m ona r y
a r t er y a t a u su a t u a scend i ng a or t a d a p a t t im b u l ej ect i on cl i ck t a np a st enot i c v a l v e.


Ga m b a r 26. Su a r a ja nt u ng ek st r a

Opening snap

Mer u p a k a n su a r a d ia st ol i k y a ng t er d enga r p a d a m i t r a l st enosi s d a n d i ser t a i d enga n
p em b ent u k a n d ia p hr a gm a ol eh st enosed m i t r a l v a l v e. Pa l i ng b a i k d i d enga r k a n p a d a k i r i
st er nu m d a n b u ny i ny a sep er t i b a gi a n k ed u a sp l i t su a r a ja nt u ng k ed u a .

Mid-systolic clicks

Bi a sa ny a d i ser t a i d enga n p r ol a p s k a t u b m i t r a l d a n d i seb a b k a n k a r ena p em a nj a nga n k a t u b .
Cl i ck s i ni d a p a t d i ser t a i d enga n l a t e sy st ol i c m u r m u r ( Ga m b a r 27 d a n 28) .


26

Ga m b a r 27



Ga m b a r 28


Suara dari katub jantung artifisial

Bol a , l em p enga n a t a u p op p et p a d a k a t u b j a nt u ng a r t i f i si a l d a p a t m en i m b u l k a n su a r a p a d a
sa a t k a t u b m em b u k a d a n m enu t u p . Penu t u p a n k a t u b l eb i h k er a s d a r i p a d a p em b u k a a n
k a t u b . Ja d i , p a d a a or t i c p r ost hesi s a k a n t er d enga r p em b u k a a n cl i ck ya ng p el a n seger a
set el a h su a r a j a nt u ng p er t a m a d a n p enu t u p a n cl i ck y a ng k er a s p a d a su a r a ja nt u ng k ed u a .
Seb a l i k ny a , p a d a k a t u b m i t r a l a k a n t er d enga r p em b u k a a n cl i ck y a ng p el a n p a d a p osi si
y a ng sa m a d enga n op eni ng sna p m i t r a l st enosi s d a n p enu t u p a n cl i ck y a ng k er a s p a d a su a r a
j a nt u ng k ed u a .




27
Murmur

Mu r m u r a d a l a h su a r a j a nt u ng m u si k a l y a ng t im b u l p a d a sa a t t er t ent u si k l u s ja nt u ng , a k i b a t
a l i r a n d a r a h t u r b u l en. H a l p ent i ng u nt u k a na l i sa m u r m u r a d a la h sa a t t er j a d i nya p a d a si k l u s
j a nt u ng, su a r a sep er t i a p a , k a p a n t er d enga r j el a s, r a d i a si - ny a k em a na d a n b a ga im a na p a d a
sa a t m a nu v er d enga n m ena r i k na p a s d a l a m .

Murmur sistolik

Mu r m u r si st ol i k d i seb a b k a n k a r ena sa l a h sa t u d a r i 3 ha l b er i k u t i ni : k eb ocor a n d a r a h m el a l u i
st r u k t u r ya ng seca r a nor m a l t er t u t u p p a d a sa a t si st ol e ( k a t u b m i t r a l a t a u t r i cu sp i d a t a u
i nt er v ent r i cu l a r sep t u m ) , a l i r a n d a r a h m el a lu i k a t u b ya ng nor m a l t er b u k a p a d a sa a t si st ol e
t et a p i m enj a d i m eny em p i t ( m is, a or t i c a t a u p u l m ona r y st enosi s) a t a u p eni ngk a t a n a l ir a n
d a r a h m el a l u i k a t u b nor m a l ( f low m u r m u r ) .

Mu r m u r y a ng d i seb a b k a n k a r ena k eb ocor a n d a r a h m el a l u i k a t u b m i t r a l a t a u
t r i cu sp i d y a ng t i d a k k om p et en a t a u v ent r i cu l a r sep t a l d ef ect , i nt ensi t a sny a sa m a sep a nj a ng
si st ol i k . H a l i ni d i seb u t d enga n p a nsy st ol i c a t a u hol osy st ol i c m u r m u r ( Ga m b a r 27) . Pa d a
p r ol a p s k a t u b m i t r a l , sa a t si st ol e m u l a - m u la k a t u b k om p et en, t et a p i k em u d i a n t er j a d i
k eb ocor a n, a k i b a t ny a t er j a d i m u r m u r p a d a m i d - a t a u a k hi r si st ol e d a n d i seb u t d enga n m i d -
sy st ol i c m u r m u r a t a u l a t e sy st ol i c m u r m u r ( Ga m b a r 26) .

Mu r m u r y a ng d i seb a b k a n k a r ena d a r a h ya ng m enga l i r p a d a k a t u b a or t i c a t a u
p u l m ona r y y a ng m eny em p i t a t a u p eni ngk a t a n a l i r a n d a r a h m el a lu i k a t u b a or t i c a t a u
p u l m ona r y ya ng nor m a l , m u l a i ny a t ep a t p a d a a w a l si st ol e, k em u d i a n m eni ngk a t m enj a d i
cr escend o p a d a m i d sy st ol e d a n sel a nj u t ny a t ena ng k em b a l i p a d a a k hi r si st ol e. Mu r m u r i ni
d i seb u t d enga n ej ect i on sy st ol i c m u r m u r ( Ga m b a r 28) .

Penyebab murmur sistolik

Ejection systolic
Innocent sy st ol i c m u r m u r
A or t i c st enosi s
Pu l m ona r y st enosi s
H y p er t r op hy ca r d iom yop a t hy
Fl ow m u r m u r
o A t r i a l sep t a l d ef ect
o Dem a m
o Ja nt u ng a t l i t

Pansystolic
Tr i cu sp i d r ef lu x
Mi t r a l r ef lu x
Vent r i cu l a r sep t a l d ef ect



28
Innocent murmur

Innocent m u r m u r a d a l a h m u r m u r ya ng t i d a k a d a hu b u nga nnya d enga n st r u k t u r y a n g
a b nor m a l p a d a j a nt u ng a t a u d enga n ga nggu a n hem od i na m i k . Bi a sa ny a t er j a d i p a d a a na k -
a na k d a n d ew a sa m u d a . Ci r i - ci r i nya a d a l a h seb a ga i b er i k u t : sel a lu p a d a si st ol i k d a n p el a n
( d i b a w a h gr a d e 3) , t er d enga r d i u j u ng st er na l k i r i , t i d a k b er hu b u nga n d enga n v ent r i cu l a r
hy p er t r op hy . Deny u t j a nt u ng, d eny u t na d i , f ot o t hor a x d a n EKG nor m a l sem u a .




Murmur diastolik

Mu r m u r d i a st ol i k d a p a t d i b a gi 2 : y a i t u ea r ly d i a st ol i c m u r m u r d a n m i d - d i a st ol i c m u r m u r .
Ea r l y d i a st ol i c m u r m u r d i seb a b k a n k a r ena k a t u b a or t i c a t a u p u lm ona r y ya ng t i d a k
k om p et en. Su a r a ny a m a k si m a l p a d a a w a l d i a st ol i k p a d a sa a t t ek a na n a or t i c a t a u
p u l m ona r y p a l i ng t i nggi d a n cep a t m enj a d i p el a n ( d ecr escend o) a p a b i l a t ek a na n m enu r u n.
Su a r a a or t i c d i a st ol i c m u r m u r sep er t i b i si k a n hu r u f r ( Ga m b a r 29) .

Mi d - d i a st ol i c m u r m u r d i seb a b k a n k a r ena a l i r a n d a r a h k a t u b m i t r a l a t a u t r i cu sp i d
y a ng m eny em p i t , a t a u k a d a ng - k a d a ng k a r ena p eni ngk a t a n a l i r a n d a r a h p a d a sa l a h sa t u
k a t u b i ni ( m i s, a na k - a na k d enga n a t r i a l sep t a l d ef ect ) . Si f a t m u r m u r m i t r a l st enosi s a d a l a h
l ow - p i t ched , m u r m u r y a ng b er gem u r u h t er d enga r d i sep a nj a ng d i a st ol e ( Ga m b a r 30 ) .
Ka d a ng- k a d a ng, p a si en d enga n si nu s r hy t hm , su a r a nya m enj a d i k er a s p er si s seb el u m onset
si st ol e, a k i b a t k ont r a k si a t r iu m m eni ngk a t k a n a l i r a n d a r a h m el a l u i k a t u b ya ng sem p i t .
Ka d a ng- k a d a ng p a d a p a si en a or t i c r ef l u x t er d enga r m i d - d ia st ol i c m u r m u r . H a l i ni
29
d i seb a b k a n k a r ena r egu r gi t a si d a r a h d a r i k a t u b a or t i c y a ng t i d a k k om p et en m em b ent u k
v i b r a si a nt er i or k a t u b m i t r a l ( A u st i n Fl i nt m u r m u r ) .


Ga m b a r 29. Cont oh ea r l y d i a st ol i c m u r m u r



Ga m b a r 30 . Cont oh m i d - d i a st ol i c m u r m u r

Mu r m u r p a l i ng b a i k d i d enga r k a n p a d a lok a si l esi y a ng m eny eb a b k a nny a d a n p a d a a r a h
t u r b u l en a l i r a n d a r a h y a ng m enim b u l k a n su a r a m u r m u r . Mu r m u r m i t r a l st enosi s p a l i ng b a i k
t er d enga r b i l a p a si en m i r i ng k e k i r i d a n a u sk u l t a si d enga n b el l st et hoscop e d i a p ex j a nt u ng
( Ga m b a r 31) . Mu r m u r a or t i c r ef lu x l eb i h m u d a h d i d enga r k a n b i l a p a si en d u d u k a ga k
cond ong k e d ep a n d a n ek sp i r a si , sed a ngk a n st et hoscop e d i l et a k k a n d i seb el a h k i r i st er nu m
( Ga m b a r 32) .

30

Ga m b a r 31. Mu r m u r d i a st ol i c m i t r a l
seb a i k ny a d i d enga r k a n d enga n b el l , d a n
p osi si p a si en m ir i ng k e k i r i


Ga m b a r 32. A or t i c d i a st ol i c
m u r m u r , m u d a h d i d enga r k a n
p a d a p a si en y a ng d u d u k a ga k
cond ong k e d ep a n, m ena ha n
na p a s sa a t ek sp i r a si


Mu r m u r p a d a sa a t r esp i r a si m enu nj u k k a n si f a t ny a . Mu r m u r si st ol i k t im b u l p a d a
k a t u b p u lm ona r y ( y a i t u , p u lm ona r y st enosi s f l ow m u r m u r ) t er d enga r l eb i h k er a s sa a t i nsp i r a si
d a n hi l a ng sa a t ek sp i r a si. Seb a l i k ny a , m u r m u r p a d a k i r i j a nt u ng hi la ng sa a t i nsp i r a si. Pa si en
d i m i nt a u nt u k m el a k u k a n Va l sa l v a m a neou v r e ( ek sp i r a si k u a t m el a lu i gl ot t i s y a ng t er t u t u p )
m em b u a t m u r m u r hi la ng. Pa d a sa a t t i d a k a d a ca r d i a c ou t p u t , p a d a m u r m u r hy p er t r op hi c
ob st r u ct i v e ca r d i om y op a t hy ( ej ect i on sy st ol i c m u r m u r t im b u l d a r i v ent r i k el k i r i ) m enj a d i l eb i h
k er a s a p a b i l a ob st r u k si m eni ngk a t . M u r m u r m i t r a l st enosi s l eb i h m u d a h t er d enga r p a d a
p a si en y a ng seb el u m ny a b er - ola h r a ga .

31
Intensitas murmur

Gr a d e 1 : ha ny a t er d enga r d enga n st et hoscop e p a d a r u a nga n y a ng t ena ng
Gr a d e 2 : p el a n, t et a p i d a p a t d i d enga r k a n d enga n st et hoscop e
Gr a d e 3 : t er d enga r m u d a h d enga n st et hoscop e
Gr a d e 4 : m u r m u r k er a s d a n j el a s
Gr a d e 5 : m u r m u r sa nga t k er a s, t i d a k ha ny a t er d enga r p a d a p r ecor d i u m , t et a p i j u ga d i
sel u r u h t u b u h


Suara murmur pada saat respirasi

Ker a s p a d a sa a t i nsp ir a si
Pu l m ona r y st enosi s
Pu l m ona r y v a l v e f l ow m u r m u r s

Pel a n p a d a a w a l i nsp i r a si ( k er a s p a d a a k hi r i nsp ir a si )
Mi t r a l r egu r gi t a t i on
A or t i c st enosi s

Ker a s p a d a Va l sa l v a m a noeu v r e
H y p er t r op hi c ob st r u ct i v e ca r d i om yop a t hy
Mu r m u r m i t r a l p r ola p se d a p a t k er a s a t a u p el a n sa a t i nsp i r a si


SISTEM KARDIOVASKULER DAN PEMERIKSAAN DADA

Pa d a p a si en d enga n p eny a k i t j a nt u ng, p er i k sa l a h a p a k a h a d a k r ep i t a si d i d a sa r p a r u .
Ter d enga r nya su a r a cr a ck l i ng sa a t i nsp i r a si m enu nj u k k a n gej a l a a w a l ed em a p a r u . Pa d a
p a y a h j a nt u ng r i nga n, k r ep i t a si b er a d a d i d a sa r p a r u , sed a ngk a n p a d a p a y a h j a nt u ng b er a t ,
k r ep i t a si t er d enga r d i sel u r u h d a d a . Pa si en d enga n p a y a h j a nt u ng b er a t d a n ed em a p er i f er ,
b i a sa ny a t er j a d i ef u si p l eu r a .


SISTEM KARDIOVASKULER DAN PEMERIKSAAN ABDOMEN

Pem er i k sa a n a b d om en j u ga p ent i ng p a d a p a si en p eny a k i t k a r d i ov a sk u l er . Per i k sa l a h
a p a k a h a d a a si t es, p em b esa r a n l i v er , a neu r y sm a a or t a , p em b esa r a n gi nj a l a t a u r ena l a r t er y
b r u i t .

Li v er a d a l a h or ga n ya ng sa nga t v a sk u l er d a n a k a n m em b esa r b i l a t er j a d i
p eni ngk a t a n t ek a na n a t r i u m k a na n. Pem b esa r a n l i v er y a ng t er j a d i ny a cep a t , m eny eb a b k a n
r a sa t i d a k ena k p a d a k u a d r a n a t a s k a na n a b d om en. Uj u ng l i v er t er a b a t u m p u l . Pa d a
p a si en d enga n t r i cu sp i d r ef l u x, t er d a p a t p u l sa si hep a t i k p a d a sa a t gel om b a ng r egu r gi t a si JVP
sesu a i d enyu t a r t er i .

32
Pa d a p a y a h j a nt u ng b er a t , l i m p a j u ga m em b esa r , t et a p i l eb i h j a r a ng d i b a nd i ngk a n
d enga n p em b esa r a n l i v er . Pem b esa r a n l im p a m er u p a k a n f u ngsi si st em im u n p a d a su b a cu t e
b a ct er i a l end oca r d i t i s.

A neu r y sm a a or t a a b d om i na l is t er u t a m a t er ja d i p a d a l a k i - l a k i u si a d i a t a s 60 t a hu n.
Ci r i k ha sny a a d a la h a d a ny a p u l sa si d i sek i t a r u m b i l i cu s. Di b a nd i ngk a n d enga n a or t a y a ng
nor m a l , p u l sa si a neu r y sm a l eb i h l eb a r ( Ga m b a r 33) . Dia gnosa p a st i a neu r y sm a a or t a
d i t ega k k a n d enga n p em er i k sa a n USG a b d om en.


Ga m b a r 33. A neu r ysm a a or t a a b d om i na l i s

Pol y cy st i c d i sea se m eny eb a b k a n p em b esa r a n gi nj a l , gej a l a ny a b er u p a hi p er t ensi ,
sa m p a i p a y a h ja nt u ng. Peny eb a b l a i n hi p er t ensi a d a l a h r ena l a r t er y st enosis. Pa d a k ea d a a n
i ni , k a d a ng- k a d a ng d a p a t t er d enga r m u r m u r a t a u b r u i t sa a t st et hoscop e d i l et a k k a n d i
sek i t a r u m b i l i cu s.


SISTEM VASKULER PERIFER

Per i k sa su hu k u l i t p a d a k a k i d a n p a l p a si a r t er i p op l i t ea l d a n d or sa l i s p ed i s. Ca r i l a h a p a k a h
a d a v a r i cose v ei n d a n v enou s u l cer d a n ed em a .


EDEMA

Ed em a a d a l a h k u m p u la n ca i r a n j a r i nga n y a ng a b nor m a l . Ca i r a n i ni b er a k u m u l a si d i r u a ng
ek st r a sel u l er a nt a r a sel d a n m enim b u l k a n p em b engk a k a n lok a l . Ca i r a n j a r i nga n si f a t ny a
nor m a l p a d a k eseim b a nga n d i na m i k p l a sm a , j a d i j u m l a h ca i r a n y a ng k el u a r d a r i p em b u l u h
d a r a h a d a l a h nor m a l , b i l a sei m b a ng d enga n j u m l a h ca ir a n y a ng m a su k k em b a l i ( Ga m b a r
34) . Sel a i n i t u a d a p u la ca i r a n y a ng k el u a r m ela l u i p em b u l u h l im f e. Pa ya h j a nt u ng
m eny eb a b k a n ed em a . Sel a i n d i seb a b k a n k a r ena p eni ngk a t a n t ek a na n v enou s, ed em a p a d a
p a y a h j a nt u ng j u ga d i seb a b k a n k a r ena f a k t or - f a k t or l a i n, sep er t i p enu r u na n k a d a r a l b u m i n
p l a sm a d a n p er m ea b i l i t a s k a p i l er y a ng a b nor m a l .


33

Ga m b a r 34. Dia gr a m f a k t or - f a k t or y a ng m enim b u l k a n oed em a

Ed em a p a d a p a y a h j a nt u ng a d a 2 j eni s, y a i t u ed em a p u lm ona r y d a n ed em a p er i f er .
Ed em a p er i f er a d a l a h t a nd a d a r i p a ya h j a nt u ng k a na n a t a u p a y a h j a nt u ng k ongest i f .
Gej a l a ny a b er u p a a k u m u l a si ca i r a n d i b a gia n t u b u h p a l i ng b a w a h ( d ep end ent oed em a ) ,
y a i t u p a d a p a si en y a ng d a p a t b er ger a k , t er j a d i ed em a p a d a k a k i d a n t u ngk a i , sed a ngk a n
p a d a p a si en y a ng ha ny a d a p a t t er b a r i ng d i t em p a t t i d u r , ed em a t er j a d i d i sa cr u m . Ma k i n
p a r a h ed em a , k a k i m enj a d i sem a k i n b esa r . Bi l a d i b i a r k a n, t i d a k d i t er a p i , m a k a ed em a b i sa
sa m p a i p a ha , scr ot u m d a n b a gi a n b a w a h d i nd i ng a b d om en. Ed em a p a r a h ser i ng d i ser t a i
p eni ngk a t a n k eb ocor a n ca i r a n k e k a v i t a s ser o u s sehi ngga t i m b u l a si t es d a n ef u si p l eu r a .
Ed em a j a nt u ng t i d a k p er na h sa m p a i k e w a j a h.

Seca r a k l i ni s, ed em a p a d a ja r i nga n p er if er b i l a d i t ek a n d enga n j a r i a k a n t er l i ha t
l u b a ng ya ng t i d a k k em b a l i b i l a ja r i d i l ep a sk a n. Di a gnosa b a nd i ng ed em a j a nt u ng a d a l a h
st a si s ed em a p a d a l a nj u t u si a a t a u p a si en ya ng b er b a r i ng d i t em p a t t i d u r . H a l i ni d i seb a b k a n
k a r ena ot ot t i d a k b er - a k t i f i t a s, sel a i n i t u j u ga t er d a p a t k er u sa k a n k r oni s p a d a k a t u b v enou s
d a n ob st r u k si l i m f e. Unt u k m em b ed a k a nny a , ca r i l a h t a nd a - t a nd a p eny a k i t p a y a h j a nt u ng
y a ng l a i n. Pa d a p a si en d enga n JVP p er if er y a ng nor m a l , p a y a h j a nt u ng j a r a ng
m eny eb a b k a n ed em a .






A p r i l 20 0 8
Bu d i A r i ef Wa sk i t o
( Unt u k d i gu na k a n p a d a PBL FK UWKS)






34


a na m nesa d a n p em er i k sa a n f i si k

k a r d i ov a sk u l er



























b u d i a r ief w a sk it o

PBL FK UWKS
20 0 8