Alat-alat Tangan

BAB 1

ALAT-ALAT TANGAN

OBJEKTIF AM

Memahami Kepentingan menggunakan

tangan dalam kerja mengegas.

alat-alat

OBJEKTIF KHUSUS
Di akhir unit ini anda dapat :
Menanda/menyusun tanda(marking out/layout).
Menyatakan penakrifan menyusun tanda.
Menyatakan langkah langkah menyusun tanda
termasuk penyediaan bahan kerja.
Menerangkan kebaikan mengunakan pelbagai
alat/cecair menanda.
Menerangkan kegunaan alat-alat menyusun
tanda saperti penggarit, penebuk pusat , tolok
pembahagi, plat permukaan dan sebagainya

Alat-alat Tangan

BAB 1

Menerangkan cara-cara menggunakan alat-alat

menyusun tanda untuk mendapakan
kepersegian tepat dan keratan, menggarit
bulatan dan garisan lengkuk, garisan tengah
dan mencari pusat sebatang bongkah bulat.
Menamakan jenis-jenis alat menguji
Menggunaakan alat-alat menguji saperti sesiku
L dan bar selari
Melakar dan menamakan bahagianbahagian
gergaji besi.
Menyatakan tujuan menggunakan gergaji besi,
lejang pemotong, hulu gergaji besi dan cara
menggunakan gergaji besi.
Menyatakan jenis bahan gergaji besi, istilah
G.S.I. (t.p.i.), jarak gigi dan kuak mata bilah
gergaji besi.
Menerangkan cara-cara mengantikan bilah
mata gergaji.
Menyatakan sebab-sebab mata gergaji patah
Menyatakan langkah-langkah keselamatan dan
mencegah kemalangan semasa menggergaji.
Melakar dan menamakan bahagian-bahagian
kikir
Mendifinasi istilah potongan(cut) gred mata
tepian selamat
Menerangkan berbagai jenis dan bentuk kikir
serta kegunaannya.
Menyatakan lejang memotong,cara memegang
kikir, cara mengikir,mengikir lintang dan
mengikir tarik serta kebaikannya.
Menyatakan istilah pinning(celah mata gergaji
tersumbat)dan keburukan menggunakan kikir
berpinning. Juga cara mengelak pinningpada
kikir
Menyatakan langkah-langkah kesselamatan
semasa mengikir

Alat-alat Tangan

BAB 1

INPUT

ALAT-ALAT TANGAN
2.O

PENGENALAN:
Dalam kerja mengegas pelajar mestilah faham dan mahir mengunakan
peralatan tangan untuk menghasikan kerja yang bermutu dan ukuran
yang tepat

2.1

MENANDA DAN MENYUSUN TANDA

Dalam memilih alat-alat menanda dan mengukur ditentukan kepada
ketepatan yang di kehendaki. Sekiranya ukuran-ukuran dalam lukisan
tidak di beri dalam titik perpuluhan maka bolihlah dianggap bahawa
penandaan tidak memerlukan alat yang gitu.

2.2

TAKRIFAN MENYUSUN TANDA

Dalam bidang kejuruteraan, istilah menanda bermaksud membuat
tanda di atas permukaan logam yang akan dimesin atau digegas ini
termasuklah menanda garisan, bulatan lengkok, jarak dan juga pusat.
Tanda yang dibuat digunakan sebagai panduan hendak memesin atau
mengegas. Dengan menanda kita kita dapat mengetahui berapa banyak
kerja yang perlu dibuang atau dipotong. Butir-butir dan spesifikasi
tandaan biasanya didapati dan dipindakan daipada lukisan atau cetakan
biru keatas permukaan bendakerja dengan menggunakan berbagai alat
mengukur atau menguji.

Alat-alat Tangan

2.2

BAB 1

LANGKAH MENYUSUN TANDA DAN PEYEDIAN BAHAN KERJA

Dalam menjalankan kerja menyusun tanda dan penyedian bahan
kerja, alat pengukur dan penanda hendaklah di guanakan dengan
betul :

2.3.1

. PENGGARIT:
i. Mata penggarit mestilah di
condongkan berhampiran dengan
tepi pembaris (Raj.2.1a dan2.1b)
ii.

Penggarit mestilah dicondongkan

mengikut arah garisan saperti yang
di tunjukan oleh anak panah dalam
rajah yang sama.

iii. Gariskan dengan teguh bagi

mendapatkan garisan yang jelas

2.3.2

Jenis-jenis penebuk pusat

i.

Penebuk pusat biasa (Raj.2.2)

ii.

Penebuk pusat automatik (Raj.2.3)

Raj.2.2. (Penebuk Pusat Biasa)

Alat-alat Tangan

BAB 1

Raj.2.4(Penebuk Pusat Automatik)

2.3.3

PENEBUK PUSAT.
Membuat tanda tekan(cucuk) yang halus pada garisan
tandaan(raj.2.4)supaya tandaan tidak hilang walau pun garisan yang
dibuat itu terpadam. Penebuk pusat juga digunakan sebagai
penanda lubang pusat gerudi. Apabila hendak membuat lubang.
pusat yang di tandakan perlu di ketuk perlahan lahan terlebih
dahulu, apabila telah pasti kedudukan nya tepat bolihlah diketuk
lebih kuat supaya lubang nya lebih dalam. Lihat ( Raj 2.4a)

Alat-alat Tangan

BAB 1

d
Raj. 2.4a

2.3.4 PENEBUK CEMAT

Penebuk cemat berbeza daripada penebuk
cucuk atau penebuk pusat dari segi bentuk
hujungnya, iaitu ada yang berbentuk tirus
dan ada yang berbentuk selari lurus.(Raj.2.5)

Rajah 2.5 Perbezaan antara penebuk cemat dan penebuk cucuk

2. 3.5. SESIKU L
Sesiku L merupakan satu tolok yang digunakan untuk memasang
dan mengukur sudut 90 darjah sama ada di dalam atau di luar.
Bahagian badan sesiku lebih tebal dan pendek daripada bahagian
mata.
Penggunaan sesiku L

Alat-alat Tangan

BAB 1

i. Menguji ketepatan sudut tepat

iaitu 90 darjah pada sebelah luar atau dalam (Raj.2.6)
ii.Membuat garisan tegak dan selari
pada tepi benda kerja yang rata (Raj.27)
iii Mengeset benda kerja supaya tegak untuk kerja melulas
ataupun untuk mengulir benang sekeru. (Raj.2.8)

Rajah 2.6. Mengukur ketepatan Sudut.

Rajah 2.8. Meneset benda kerja supaya tegak

2.3.6

JANGKA TOLOK

Alat-alat Tangan

BAB 1

Jangka tolok mempunyai dua batang penggarit keluli yang di

keraskan. Hujung

matanya tajam dan pada pangkalnya pula

terdapat pegas yang disangga dengan tuas untuk membolihkan

ianya dilaraskan dengan mudah
Kegunaan Jangka tolok
i.

membuat lengkok dan bulatan

ii.

mengukur dan menguji jarak

Jenis-jenis tolok
i.

Jangka tolok bercantum pegas

Jangka tolok ini lazim digunakan (Raj.2.9)

2.3.6 . JANGKA TOLOK SUKU BULAT

Jangka

tolok

Digunakan

ini

lebih

untuk

tegap.

kerja-kerja

kepingan logam (Raj.2.10)

Alat-alat Tangan

BAB 1

Rajah 2.10 Jangka tolok suku bulat

2.3.8

JANGKA TOLOK BERGABUNG

Bentuk nya hampir sama dengan jangka tolok kecuali pada bahagian
hujung kakinya terdapat cuk kecil yang membolehkan ianya
dipasangkan dengan berbagai-bagai bentuk mata yang betujuan
untuk mempelbagaikan lagi pengunaannya (Raj.2.11)
Batu asah halus digunakan untuk menajamkan mata yang sudah
tumpul (Raj. 2.12)

Alat-alat Tangan

BAB 1

Raj.2.11 (Jangka tolok Bergagung)

Raj. 2.12( Menajamkan mata jangka tolok)

10

Alat-alat Tangan

2.3.9.

BAB 1

JANGKARIT
Terdiri dari satu batang lurus dan panjang. Dua kepala penggarit
yang boleh digerakanpada batang rusuk memegang matanya. Salah
satu daripada kepala dilengkapkan dengan nat halus supaya mudah
dianjakan (Raj.2.13)

Raj.2.13

Jangkarit

Kegunaan Jangkarit
i. Menanda bulatan atau lengkok yang besar (Raj. 2.13)
ii. Membahagi garisan dan menanda garisan selari.

11

Alat-alat Tangan

2.3.10.

BAB 1

SESIKU BERGABUNG
Sesiku

bergabung

dipasangkan
i.

merupakan

kombinasi

empat

alat

yang

pada pembaris (Raj. 2.15)

Pembaris keluli

ii. Kepala sesiku

iii. Kepala jangka sudut
iv. Kepala Pusat

Rajah 2..15 Seaiku Bergabung

2.3.11. PLAT SUDUT

Plat sudut berbentuk L diperbuat daripada besi tuangan atau keluli
yang dikeraskan (Raj 2.16) Saiznya 75mm-300mm panjang.
Kegunaannya
Untuk menyokong benda kerja supaya kedudukannya kukuh
Semasa menanda. Benda kerja biasanya diikat atau diapit pada
Plat sudut ini (Raj. 2.17)
(Raj.2.18)menunjukan bagaimana plat sudut digunakan pada piring
pelarik.

12

Alat-alat Tangan

BAB 1

Rajah2.16 Plat sudut

Raj. 218. Plat sudut digunakan

Raj.217. Plat sudut digunakan

di piring larek.

Memegang benda kerja.

2.3.12.

TOLOK PERMUKAAN
Tolok permukaan digunakan bersama-sama dengan plat permukaan
untuk menandakan garisan. Iaterdiri daripada tiga bahagian
(Raj.2.19)
a. Tapak
b. Turus
c. Penggarit
13

Alat-alat Tangan

BAB 1

Rajah 2.9 Tolok Permukaan

Kegunaan Tolok permukaan

i.

Menanda garisn selari di atas plat permukaan atau meja

penanda(Raj.2.20)

14

Alat-alat Tangan

BAB 1

i.Rajah 2.20 Membuat garisan selari

ii.

iii.

Rajah 2.22 Menguji kesejajaran atau penjajaran.

Rajah 2.23.M enguji atau melaras benda kerja bulat

15

Alat-alat Tangan

BAB 1

Rajah 2.23 Mencari pusat bulatan dihujung bendakerja

2.3.14.

SESIKU SERONG
Dibuat daripada keluli berkarbon semua permukaan serta tepinya
dicanai.,matanya boleh dikilas
Kegunaan sesiku serong
Untuk menanda garisan bersudut dan menguji ketepatan tepi serong
(Rajah 2.24)

Rajah 2.24. Sesiku Serong

2.3.14. TOLOK JEJARI DAN TOLOK KEMBI

Terdiri daripada kepingan keluli yangmempunyai jejari dan terdapat
dalam berbagai-bagai saiz. Kepingan-kepingan tolok ini terdapat
dalam berbagai bagai saiz (Gambar Foto 2.1)
16

Alat-alat Tangan

BAB 1

Gambar foto 2.1. Tolok Jejari dan tolok Kembi

Raj.2.25 menunjukan permukaan melengkong di uji dengan tolok

jejari
2.3.15.

TOLOK PERENGGANG
Merupakan bilah-bilah keluli nipis yang di-jambak dalam
rumah(Raj.2.26)
17

Alat-alat Tangan

BAB 1

Kegunaan Tolok Perenggang

i.

mengambil ukuran yang kecil pada lurah

ii. Untuk menetukan gegas dalam pemasangan komponenkomponen mesin

iii. Di-dalam bengkel auto, ia digunakan untuk menentukan telusan
pada injap dan pada palam pencucuh
iv. Untuk menetukan ruang kecil diantara mata peraut dengan
bendakerja

2. 3.17

BONGKAH VEE
Diperbuat dari besi tuangan atau keluli yang di keraskan. Terdiri dari
dua jenis: (Raj. 2.28)
i. Bongkah Vee kecil
ii . Bongkah Vee Besar

18

Alat-alat Tangan

BAB 1

Rajah 2.28 . Bongkah Vee

Kegunaan Bongkah Vee dan Pengapit.

Untuk memegang dan meyokong serta menanda benda kerja bulat
semasa menanda atau meggerudi (Raj.2.27, Raj.2.28 dan

Rajah 2.27. da 2.28 Kegunaan bongkah Vee

dengan pengapit

2.3.18.

PENGAPIT ALAT TUKANG

Terdiri dari dua penganpitn yang di pegang duasekeru
pelaras.Kegunaannya sama dengan pengapit.(Raj.2.30)
19

Alat-alat Tangan

BAB 1

Rajah 2.30. . Pengapit Alat Tukang

2.3.19

BILAH SELARI
Untuk menyokong dan melapek benda kerja supaya rata kedudukannya di- atas meja atau mesin.(Raj. 2.31)

Rajah 2.31. Bilah selari

2.3.20

MEDIA PENANDA
Ia-lah bahan yang disapukan diatas permukaan benda kerja sama
ada

kasar atau pun licin yang telah di tandakan

20

Alat-alat Tangan

BAB 1

Kegunaan dan jenis Media Penanda.

i. Kapor tulis - sesuai untuk di gosokkan di atas permukaan benda
kerja yang kasar
ii Larutan kuprik sulfik - merupakan media terbaik, ia menghasilkan
satu lapisan berwarna kuning tembaga dan larutan ini tidak
menjadikan permukaan logam berkarat
iv. Plumbum putih dan turpentine
v Kapur cair dicampur dengan air - Sprit bermetil bolih
mempercepatkan larutan ini menjadi kering
vi Warana-warna penanda - Bolih di dapati dengan mudah di kedai,
digunakan dengan cara di sapu atau di sembur
vii. Varnish - sesuai disapukan ddi atas permukaan logam kilat atau
di mesin. Varnish boleh kering dengan cepat
2.3.21

MEJA PENANDA
Meja penanda (Raj.2.32) diperbuat daripada besi tuang saiznya
antara 300mm x 1m hingga 6mmx1m.Permukaan nya dicanai rata.
Kegunaannya

i. Untuk menguji keselarian dan jajaran komponen yang telah

dimesin.
ii.

Untuk menanda bendakerja yang besar seperti kelongsong engkol.

Meja mesin, turus dan barangan fabrikasi yang lain

Rajah 2.32 Meja penanda

21

Alat-alat Tangan

2.3.22

BAB 1

PLAT PERMUKAAN
Plat ini diperbuat dari besi tuang , granik atau seramik
Yang bermutu tinggi
Kegunaan nya untuk kerja-kerja penandaan yang gitu . Bahagian
bawah plat permukaan adalah bertulang untuk mengelakan daripada
meleding (Raj.2.33a & 2.33b)

Rajah 2.33a dan Rajah 2.3b. Plat permukaan

2.3.23

JANGKA SUDUT VERNIAR (Raj.2.34)

Kegunaannya:
i. Untuk mengukur sudut dengan tepat. Ketepatan bolih di baca
sehingga

kepada 5 darjah atau

ii Untuk kerja-kerja menanda atau menguji sesuatu sudut

22

Alat-alat Tangan

BAB 1

Rajah 2.34. Jangka sudt Veniar

2.3.24. TOLOK DAIL

Tolok dail mempunyai senggatan-senggatan tentukuran(calibration)
untuk menujukkan jumlah ralat bagi sesuatu saiz atau penjajat yang
di uji. Tolok dail terdapat dalam ukuran metric dan Imperial . Bacaan
boleh di buat dalam dua arah.
Kegunaan tolok dail
i. Menguji penjajaran sesuatu komponen dengan tepat
ii. Menempatkan benda kerja yang hendak dimesin dengan tepat
iii. Menguji dengan pantas benda-kerja yang berukuran serba sama

23

Alat-alat Tangan

BAB 1

AKTIVITI 2A
2.1

Nyatakan takrifan menyusun tanda.

2.2

Lukiskan gambarajah Sesiku bergabung dan namakan bahagianbahagiannya.

2.3

Alat Menyusun tanda/menguji

Kegunaan
.i.

1. Sesiku L

ii.
i.

2. Jangka tolok

ii..
i.

3. Tolok Perenggang

ii.

2.4

Namakan 2 (Dua) jenis media penanda.

2.5

Apakah jenis tolok yang biasa di gunakan dalam kerja kepingan

logam.

24

Alat-alat Tangan

BAB 1

INPUT
2.4.0

GERGAJI BESI

Rajah. 2.4.0

Bahagian-bahagian Gergaji Besi

i.

Bingkai

ii. Hulu
iii. Nat pelaras
iv. Mata

25

Alat-alat Tangan

2.4.1

BAB 1

Bingkai.
Terdapat 2 jenis
i. Bingkai tetap
ii. Bingkai boleh laras

2.4.2

Hulu
Terdapat dua jenis
i. Hulu pistol
ii Hulu lurus

2.4.3

Nat pelaras
Nat pelaras membolehkan mata gergaji boleh ditegangkan

2.4.4

Mata gergaji
Diperbuat daripada keluli berkarbon tinggi,keluli tahan lasak, keluli
aloy tungsten dan keluli aloi molidenum. Pemiliham mata gergaji
tertakluk kepada jenis bahan yang hendak di potong dan ketebalan
logam. G.S.I.ialah bilangan mata gergaji dalam seinci.Mata gergaji
terkuak kiri dan kanan bertujuan supaya mata gergaji tidak tersepit
semasa kerja memotong dijalankan.Rajah dibawah menunjukan jenis
kuak mata gergaji(Raj. 2.3.1, 2.3.2 dan 2.3.4)

Rajah 2.3.1, .2.3.2 dan 2.3.4. Kuak mata Gergaji

26

Alat-alat Tangan

BAB 1

Bahan yang

Jarak gigi

Lebar

Tebal gigi(mm)

hendak

(mm)

gigi(mm)

Keluli lembut

1.8

13-16

0.63-0.80

Besi tuang

1.4

13

0.63

Tembaga paip

1.2

13

0.63

Kepingan

0.8

13

0.63

dipotong

logam

Jadual 2.3.1. Kesesuaian dan jarak gigi(mata)gergaji untuk memotong

bahan-bahan tertentu

2.4.5 Pengunaan Gergaji

Perkara yang berikut perlu diberi perhatian semasa memotong
logam dengan menggunakan gergaji besi.
i.

Pasangkan mata gergaji dengan betul. Arah mata gergaji

mestilah menghadap ke arah pemotongan (Raj. 2.4.1)

ii. Pegang logam yang hendak dipotong dengan betul (Raj. 2.4.2)
iii. Mula-mula potong dengan perlahan-lahan( Raj.2.4.3) Gunakan
ibu jari sebagai panduan dan mulakan untuk memotong, apabila
sudah kelihatan tanda, lakukan sorongan yang panjang dan tetap.
Kelajuan memotong untuk gergaji lebih kurang 40 sorongan seminit.
iv. Apabila pemotongan hampir selesai, sokong hujung yang
tergantung dengan sebelah tangan.
v. Semasa memotong, tekan dan tolak pada bingkai. Apabila
berundur, angkat gergaji sedikit tetapi jangan ditarik ini akan
menumpulkan mata gergaji.

27

Alat-alat Tangan

2.4.6.

BAB 1

Penjagaan gergaji
i. Pilih mata gergaji yang sesuai untuk logan yang tertentu
ii.logam yang hendak dipotong hendak lah di pegang dengan kuat.
iii.Gunakan mata boleh lentur pada bahagian-bahagian yang rumit
iv. Kelajuan memotong mestilah sesuai. Kelajuan pemotongan
yang salah boleh menyebabkan gergaji patah.
v. Semasa mengergaji tekanan pada benda kerja mestilah sesuai
dengan bahan yang dipotong. Mata gergaji boleh patah jika tekanan
terlalu kuat digunakan semasa memotong.
vi. Semasa memasang mata gergaji tegangkan mata gergaji dengan
betul, jangan terlalu tegang atau terlalu kendur, tegangan yang salah
boleh juga menyebabkan mata gergaji patah.

28

Alat-alat Tangan

BAB 1

AKTIVITI 2B

2.5 Nyatakan Kegunaan gergaji besi.

2.6 Lukiskan gambarajah gegaji besi da namakan bahagian-bahabian nyai.
2.7 Nyatakan dua jenis bingkai gergaji besi
2.8 Isikan tempat kosong dengan maklumat yang betul
Bahan yang

Jarak gigi(mm)

Lebar gigi (mm)

Tebal gigi (mm)

dipotong
Keluli lembut

13-16

Besi tuangan
Tembaga

0.63
1.2

paip
Kepimgam

0.8

0.63

logam

2.9 Nyatakan 2 (Dua) sebab mengapa mata gergaji boleh patah

2.10 Nyatakan 3 (Tiga) jenis kuak mata gergaji.

29

Alat-alat Tangan

BAB 1

INPUT
2.5.0

KIKIR DAN KERJA MENGIKIR

Kikir ialah sejenis alat tangan diperbuat

dari keluli bermutu tinggi ianya digunakan
untuk memotong, menipiskan atau
melicinkan permukaan logam

Apa agaknya KEGUNAAN

KIKIR?

2.5.1.

Pengkelasan Kikir
Kikir berbeza dari segi panjang. Bentuk, jenis potongan gigi dan
kasar atau halus matanya
Panjang kikir - diukur dari hujung hingga ke bahunya(Raj.2.4.1)
Bentuk kikir - Kikir yang biasa digunakan berbentuk
segiempat sama, segitiga tirus, separuh bulat dan bulat.

2.5.2

Bahagian-bahagian kikir Rajah 2.4.1

Bahagian-bahagian kikir Rajah 2.4.1

2.5.2

Jenis potongan gigi (Raj.2.4.2)

i. Gigi selari
ii. Gigi bersilang
30

Alat-alat Tangan

BAB 1

iii.Gigi lengkong
iv.Gigi Parut
i.

Kasar atau halusnya gigi bergantung pada berapa rapat gigi

tersebut dipotong pada permukaan kikir. Gred kehalusan gigi kikir

boleh dikelaskan paling kasar, kasar, sederhana halus dan sangat
halus.

Gred

Panjang

Kikir(mm)

2.5.3. Jenis-kikir kikir

Untuk menghasilkan sesuatu kerja dengan tepat, cepat dengan
permukaan yang licin pemilihan kikir mestilah dibuat dengan cermat..
Kikir yang biasa digunakan didalam bengkel kejuruteraan:
i.

Kikr pipih tirus

viii. Kikir bentuk pisau

ii. Kikir pipih kasar

iii. Kikir belah rotan
iv. Kikir bulat
v. Kikir segiempat sama
vi. Kikir segitiga
vii. Kikir pipih nipis

31

Alat-alat Tangan

BAB 1

2.5.4. Kikir pipih tirus (Raj. 2.4.2)

Kegunaan nya untuk kerja am. Giginya terdiri dari kasar,
serderhana, halus dan sangat halus. Pada satu permukaan kikir,
giginya dipotong bersilang intan dan terdapat gigi lurus dikedua-dua
tepi kikir Dua pertiga panjangnya dari pangkal berbentuk selari dan
satu pertiga panjangnya ke hujung berbentuk tirus

Rajah 2.4.2. Kikir pipih tirus

2.5.5. Kikir pipih kasar (Raj. 2.4.3)

Digunakan untuk penyudahan rata.Salah satu daripada tepinya tidak
ada gigi dan di sebut sebagai tepi selamat Tepi selamat digunakan
semasa mengikir penjuru dalam. Gred gigi kikir ini terdiri dari kasar
hingga tersangat halus

Rajah 2.4.3. Kikir pipih Kasar

2.5.6. Kikir belah rotan (Raj. 2.4.4.)

Digunakan untuk meyudahkan bahagian-bahagian yang telah siap..
Gigi pada permukaan rata bentuk silang dan gigi pada permukaan
melengkong berbentuk silang. Gred gigi kikir ini terdiri dari kasar,
halus dan sangat halus

Rajah 2.4.4. Kikir belah rotan

32

Alat-alat Tangan

BAB 1

2.5.7 Kikir bulat (Raj. 2.4.5.)

kikir ini juga disebut kikir ekor tikus digunakan untuk membesarkan
lubang yang berbentuk bulat dan melengkong. Gred gigi kikir ini
terdiri dari kasar hingga sangat halus

Rajah 2.4.5. Kikir Bulat

2.5.8. Kikir Segiempatsama (Raj. 2.4.6.)
Digunakan untuk membesarkan lubang segiempatsama secara
kasar. Kikir ini boleh mengikir lurah atau alur. Gred gigi kikir ini
terdiri dari kasar dan sangat halus

Rajah 2.4.6. Kikir Segiempat sama

2.5.9 Kikir segitiga (Raj. 2.4.6.)

Kikir ini digunakan untuk mengikir segitiga yang tajam. Ianya
digunakan juga untuk membersihkan penpenjuru yang bersudut.
Giginya bersilang dan terdapat dalam gred kasar hingg sangat halus

Rajah 2.4.6. Kikir segitiga

33

Alat-alat Tangan

BAB 1

2.5.10 Kikir Pipih Nipis (Raj. 2.4.7.)

Digunakan untuk mengikir di celah-celah yang nipis saperti untuk
memotong celah alur kunci. Tirus dihujung, tebalnya sama pada
keseluruhan panjangnya. Kikir ini terdapat pada panjang yang terhad
iaitu 100mm, 150mm dan 200mm.

Rajah 2.4.7. Kikir Pipih nipis

2.5.11 .Kikir bentuk pisau (Raj. 2.4.8)
Kikir bentuk pisau digunakan untuk menajamkan gigi-gigi yang
terdapat mata gergaji dan alat-alat pemotong. Bentuknya sama
saperti pisau dengan bersudut 15 darjah. Grednya pula terdiri
daripada kasar hingga sangat halus

Rajah 2.4.8. Kikir bentuk pisau

2.5.12 Kikir Jarum ( Gambar foto 2.4.1)
Kikir ini terdapat dalam satu set. Satu set biasanya mengandungi
antara 4 hingga 12 jenis kikir. Kikir jenis ini digunakan untuk kerjakerja penyudahan selepas sesautu benda kerja siap dimesin. Ianya
juga digunakan oleh tukang pembuat jam dan tukan pembuat
acuanGrednya dikelaskan daripada 00., 0, 1, 2 hingga 6. Gred no.6
ialah yang paling halus. Saiznya iaitu 100mm, 140mm dan 160mm

34

Alat-alat Tangan

BAB 1

Gambar foto 2.4.1 Kikir Jarum

Gaya mengikir
M engikir memerlukan kemahiran yang tinggi. Seseorang jurugegas
bukan sahaja boleh mengikir dengan tepat tetapi boleh membuat
pemasangan benda kerja dengan menggunakan alat tangan. Semasa
mengikir , perkara berikut perlu diambil perhatian:
i. Gaya mengikir yang betul adalah penting semasa mengikir.
Semasa berdiri kaki mestilah renggang. Kaki kiri kehadapandan kaki
kanan terletak lebih kurang 45 cm hingga 50cm kebelakang (Gambar
foto 2.6.1)
ii. Tinggi bendakerja mestilah sesuai supaya kerja mengikir dapat
dilakukan dengan berkesan.
iii. Semasa mengikir, tekan kikir pada benda kerja dari gerakkan
tangan dan badan saperti dalam (gambar foto 2.4.1). Tekanan
dikenakan keatas kikir semasa kikir itu disorong kehadapan. semasa
kikir ditarik kebelakang tekanan tidak diperlukan. Gigi kikir dibentuk
hanya untuk memotong kehadapan sahaja. Jika tekanan dikenakan
semasa kikir ditarik kebelakang, mata kikir akan jadi tumpul.
v.

Gaya mengikir juga boleh disesuaikan mengikut kedudukan

benda

kerja serta jenis benda kerja . Gambar foto 2.4.1 adalah menunjukan
cara dan gaya memegang kikir.

35

Alat-alat Tangan

BAB 1

Gambar foto 2.4.1. Cara dan gaya memegang kikir

Rajah kaedah-kedah mengikir

36

Alat-alat Tangan

2.6.1

BAB 1

Mengikir Rata (Raj. 2.6.1)

Semasa mengikir permukaan yang dikikir hendaklah sentiasa
dilitupi kikir. Dengan cara ini bendakerja dapat dikikir dengan rata
Rajah 2.6.1. Mengikir rata

Rajah 2.6.1. Mengikir rata

2.6.2

Mengikir Melintang ( Raj. 2.6.2)

Mengikir melintang dilakukan sekali sekala untuk menentukan
permukaan yang dikikir itu rata atau tidak.

Rajah 2.6.2. Mengikir melintang

2.6.3

Mengikir tarik (Raj. 2.6.3)

Cara ini digunakan untuk menyudahkan benda kerja supaya
kelihatan licin dan cantik. Cara ini juga digunakan untuk mengikir
logam yang nipis. Semasa mengikir tekanan pada kedua-dua tangan
hendaklah sama dan stabil.

Rajah 2.6.3. Mengikir Tarik

37

Alat-alat Tangan

BAB 1

2.6.4

Mengikir penjuru bulat (2.6.3)

Penjuru bulat boleh dikikir berpadukan langkah-langkah yang

ditujukkan dalam rajah 2.6.3. Mula-mula kikir kasar melintang dan
kemudian kikir bahagian pepenjuru yang bulat pula

Rajah 2.6.3. Mengikir penjuru bulat

2.6.5.

Mengikir permukaan melengkong (Raj.2.6.4)

Permukaan yang melenkong boleh dikikir dengan kikir separoh bulat

Rajah 2.6.4 Mengikir permukaan melengkong

38

Alat-alat Tangan

2.7.0

BAB 1

Langkah Keselamatan /penjagaan kikir

i. Sebelum mengikir pastikan hulu kikir dipasang dengan hulu yang
sesuai
ii. Kikir mestilah sentiasa dalam keadaan bersih. Kerak-kerak besi
yang melekat dicelah mata kikir boleh merosakan mata kikir dan
bendakerja jika dibiarkan tanpa dibersihkan
iii. Selepas mengunakkan kikir, kikir hendaklah dibersihkan dan
diletakkan dirak yang khas setiap satu di simpan berasingan
iv. Jangan gunakan kikir selain mengikir
v. Gunakan kikir yang bersesuai dengan bahan yang hendak dikikir.
Kikir yang lebih halus digunakan untuk bahan yang lebih keras
vi. Elakkan kikir dari terkena air atau minyak . Jika terkena air ia
mudah berkarat dan jika terkena minyak ia akan mudah tergelinjir
semasa mengikir
vii. Gunakan berus kikir untuk membersihkan kikir
viii. Gunakan kikir yang kasar terlebih dahulu dan siapkan dengan
kikir yang halus

2.7.1 Pinning bermaksud gigi kikir yang tersumbat oleh habuk besi jika
tidak dibersihkan, bukan saja kelancaran mengikir tergangu tetapi
akan mencalarkan permukaan logam yang dikikir.Untuk mengelakan
gigi kikir tersumbat, sapukan kapor pada kikir itu atau turpentine
tetapi kaedah ini tidak sesuai apabila hendak mengikir besi tuangan
atau loyang kerana gigi kikir tidak boleh mengigit bahan kerja itu

39

Alat-alat Tangan

BAB 1

AKTIVITI 2C
2.12 Nyatakan 5 jenis kikir
2.13 Lukiskan gambarajah kikir dan namakan bahagian-bahagiannya
2.13 Lukis dan namakan(4) jenis mata kikir
2.15 Apakah kegunaan kikir pipih kasar
2.16 Apakah yang dimaksudkan dengan mengikir tarek.
2.17. Isikan ruangan yang kosong

Cara dan gaya mengikir

Kerja yang dijalankan

1. Mengikir berat

2. untuk mengikir kerja-kerja dengan jitu

2.

3. Mengikir rata

40

Alat-alat Tangan

BAB 1

TUKUL,PAHAT DAN
PENGULIR SEKERU
Di akhir unit ini anda dapat:
# menerangkan jenis-jenis tukul dan kegunaannya
# OBJEKTIF
melakarkan dan
menamakan bahagian bahagian tukul bulat
KHUSUS
# mentakrifkan langkah keselamatan semasa menggunakan tukul
# menamakan dan dapat membezakan jenis- jenis sudut mata pahat
# membezakan jenis-jenis pahat dan kegunaannya
# mengenal pengulir luar dan dalam
#

menghuraikan terminologi ulir skru

mengira saiz gerudi untuk mengulir skru

# melakar dan melebelkan berbagai bagai jenis pengulir luar

# menerangkan langkah keselamatan semasa menggunakan
pengulir skru

41

Alat-alat Tangan

BAB 1

INPUT
3.0

TUKUL
Tukul merupakan satu alat tangan yang digunakan dalam bengkel
kejuruteraan . Pada amnya tukul boleh dibahagikan kepada dua jenis, tukul
besi dan tukul Lembut

3.1

TUKUL BESI
Tukul besi digunakan untuk kerja kerja menggegas dan menanda. Muka
dan bongkol kepala tukul di keraskan dan dibaja dengan baik supaya tidak
mudah sumbing dan mengembang apabila ditukul. Bahagian keliling lubang
dan leher dibiarkan lembut . Batang tukul diperbuat dari kayu hickory,ash
atau spotted gum. Berat tukul besi ialah antara .25 kg. hingga 1.5 kg. Untuk
kerja-kerja am, tukul seberat 0.5kg hingga 1 kg. digunakan. Tukul yang
ringan d gunakan untuk kerja-kerja menanda . Menukul boleh dilakukan
dengaan kuasa jentera selain dengan cara biasa, iaitu dengan tangan.

3.2

JENIS-JENIS TUKUL BESI

i. Tukul bongkol bulat
ii. Tukul bongkul lurus
iii.Tukul bongkol tirus

3.2.1 Tukul bongkol bulat

Bongkol kepala tukul ini berbentuk separuh bulat. Bahagian permukaan rata
digunakan untuk menatal dan membuat kerja am seperti untuk menukul
kepala pahat dan alat-alat menanda . Bongkol bulat pula digunakan untuk
meribet.

42

Alat-alat Tangan

BAB 1

3.2.2 Tukul bongkol lurus.

Kepala tukul ini searah dengan paksi hulunya. Tukul jenis ini digunakan
untuk menukul bahagian bahagina yang tidak bolih dilakukan oleh tukul
kepala bulat.

3.2.3 Tukul bongkol tirus.

Kepala tukul ini bersudut tepat dengan paksinya. Kegunaannya sama
dengan tukul bongkol lurus. Kecuali sudut penggunaan nya berbedza.
Tukul ini digunakan jika tukul kepala lurus tidak bolih digunakan.

3.3

TUKUL LEMBUT
Tukul lembut digunakan untuk menukul bendakerja yang telah siap supaya
permukaan bendakerja itu tidak rosak. Tukul lembut juga terbahagi kepada
tiga jenis. Iaitu:
i. Tukul bongkol kulit
ii. Tukul bongkol plastik
iii.Tukul bongkol gangsa

3.3.1 Tukul bongkol Kulit

Tukul ini digunakan keatas logam lembut saperti tembaga atau loyang. Ia
tidak akan meninggalkan kesan pada bendakerja. .
3.3.2 Tukul bongkol plastik pada logam yang biasa digunakan dalam
bengkel. Tetapi apabila ia digunakan pada logan yang lebih lembut,
hendaklah lebih berhati-hati, supaya tidak meninggalkan kesan.
3.3.3 Tukul bongkol gangsa
Apabila tukul ini di hentak , ia tidak akan melantun saperti kedua-dua jenis
tukul diatas. Hentakan yang kuat bolih dilakukan tetapi haruslah berhati-hati
terhadap logam yang dihentak adalah logam lembut. Ia digunakan semasa
kerja kerja pemasangan.

43

Alat-alat Tangan

3.4

BAB 1

Langkah keselamatan semasa menggunakan tukul

i.

Pastikan bahawa batang pemegang adalah ketat kepada kepala

tukul.

ii.

Jangan gunakan tukul jika tangan berminyak

iii.

Kawasan kerja mestilah lapang , tidak ada apa-apa menghalang

kelancaran untuk menukul.

iv.

Pastikan bahawa tidak ada sesiapa pun dibelakang semasa

menukul.

v.

Gunakan ketukan yang seimbang sekadar dengan keupayaan

tenaga sendiri.

44

Alat-alat Tangan

BAB 1

AKTIVITI 3A
3.1 Pada amnya tukul boleh dibahagikan kepada berapa jenis. Namakan
dua jenis tukul .
3.2 Lukiskan gambarajah tukul bongkol lurus
3.3 Isikan Tempat kosong
Bil. Jenis Tukul
1.

Kegunaan nya

Tukul Bongkol tirus

Tukul jenis ini digunakan untuk menukul

bahagian-bahagian yang tidak bolih dilakukan
Oleh tukul kepala bulat

Tukul bongkol kulit

Tukul bongkol gangsa

Tukul jenis ini digunakan untuk pada logam

yang biasa digunakan dalam bengkel.Tetapi
bila digunakan pada logam yang lebih lembut
hendaklah berhati supaya tidak meninggalkan
kesan

3.4.

Apakah perlu dilakukan ke atas kepala tukul supaya ianya boleh tahan
hentaman dan tahan lama?

3.5.

Nyatakan 3 langkah keselamatan semasa mengunakan tukul

45

Alat-alat Tangan

3.5

BAB 1

PAHAT
Pahat ditempa mengikut saiz dan bentuk yang tertentu sebagaimana kikir
pahat juga merupakan alat tangan yang di perbuat dari keluli bermutu tinggi
yang dikeraskan dan di baja. Pahat adalah alat tangan yang digunakan
untuk memotong, menatal atau membuang logam. Pahat mestilah
digunakan dengan tukul biasa atau tukul peumatik.

3.5.1. Sudut mata pahat : Apabila hendak memahat sesuatu bahan bahan
sudut-sudut yang berikut perlu diberi perhatian supaya kerja tersebut
dapaat dilakukan dengan berkesan. Sudutpahat dipegang

antara 35%

hingga 40%. Jika keluar daripada lingkungan tersebut pemotongan yang

tidak sempurna. Sudut pemotongan mata pahat bergantung kepada
kekerasan bahan yang hendak dipotong.

LOGAM

SUDUT

Keluli

70%

Besi tuanganI

60%

Keluli serderhana

60%-70%

Loyang

45%-60%

Tembaga

45%

Aluminium

30%
3.4.1 Jadual sudut mata pahat

3.6. Bahagian-Bahagian Pahat.

Mata pahat

Batang pahat
Kepala pahat

Sudut mata pemotong

Rajah: 3.44 : Nama Bahagian Pahat.

3.7

Jenis-jenis pahat

46

Alat-alat Tangan

BAB 1

Terdapat empat jenis pahat yang biasa digunakan didalam

bengkel

kejuruteraan iaitu:
3. .
.

Pahat mata rata

ii. Pahat mata bulat

iii Pahat mata bentuk intan

iv. Pahat mata lintang

3.7.1. Pahat mata rata

Pahat ini biasa nya digunakan untuk kerja-kerja am Saiz pahat yang sesuai
untuk kerja-kerja am iaitu 25mm lebar dan 200mm panjang sudut mata
pahat ini di canai mengikut kekerasan bahan yang hendak dipotong.
3.7.2. Pahat mata melintang
Pahat ini digunakan untuk memotong celah yang tidak dapat dipotong
dengan pahat rata, memotong alur-alur pada permukaan yang lebar,
memotong alur kunci pada shaft dan takal. Pahat ini berukuran lebih
kurang 200mm panjang dan 6-12mm lebar.

Pahat mata bulat

Pahat ini digunakan untuk memotong alur-alur minyak, membetulkan
penjuru bulat pada lubang yang dalam.

3.8. Gaya memahat.

Gaya memahat amatlah penting . Pahat hendaklah dipegang dibahagian
kepala dan tukul pula hendaklah di pegang dihujung batangnya. Fokuskan
mata pada garisan pemotong supaya dapat memahat dengan tepat

47

Alat-alat Tangan

BAB 1

3.9. Langkah keselamatan semasa memahat.

i.

Jangan mengunakan pahat berkepala cendawan kerana serpihan

nya mungkin akan melayang dan mengenai mata

ii.

Jangan memegang pahat dengan tangan yang berminyak.

Bersihkan tangan daripada minyak sebelum memegang pahat.

iii.

Bendakerja yang hendak dipahat hendaklah dipegang dengan

kuat pada ragum.

iv.

Jangan gunakan pahat yang telah rosak untuk kerja memahat.

v.

Pegang pahat hampir dengan kepalanya dengan kuat apabila

mengetuk.

vi.

Jangan berdiri dihadapan orang yang sedang menjalankan kerja

memahat.

vii.

Semasa memahat lihat pada tempat yang hendak dipahat .

48

Alat-alat Tangan

BAB 1

AKTIVITI 3B
3.5 Lakardan namakan bahagian-bahagian pahat

3.7

Namakan 4 jenis pahat.

i.
ii.
iii.
iv.

3.8 Apakah kegunaan pahat mata lintang

3.9 Terangkan 5 perkara yang perlu di beri perhatian semasa menjalankan kerja
memahat
i.
ii.

49

Alat-alat Tangan

3.10.

BAB 1

PENGULIR DALAM
Pengulir dalam diperbuat daripada keluli berkarbon tinggi atau
keluli tahan lasak yang dikeraskan dan dibajakan,dua atau
empat lurah dipotong secara memanjang untuk mengizinkan
tatal keluar dan lelehan pemotong masuk. Dihujung batang
dibuat bersegi untuk membolehkan perengkoh memusingkan
pengulir semasa mengulir. Pengulir dalam biasanya diperbuat
dalam tiga jenis dalam satu set. Untuk pemotongan sebarang
saiz. Pengulir dalam disebut tirus, sedang dan pepat atau tirus,
kedua dan palam.

i.

Tirus: mempunyai tirus dari 8 hingga 10 ulir skru dan

digunakan pada permulaan mengulir. Pengulir
memasuki lubang dan memotong sepenohnya.

ii.

Sedang: mempunyai 2 atau 3 ulir skru yang ditiruskan

dan digunakan selepas mengunakkan pengulir tirus.
Sekiranya lubang tembus pengulir ini tidak perlu
digunakan kerana mengunakan pengulir tirus sahaja
sudah memadai

iii.

Pepat: mempunyai ulir hingga kehujung dan pengulir

ini hendaklah digunakan sebagai pengulir terakhir
apabila ulir skru penoh hendak dipotong hingga
kedasar .

3.11.

PENGULIR LUAR
Pengulir luar ialah alat yang digunakan untuk memotong ulir skru luar,
disatu permukaan pengulir ditandakan saiz jenis ulir skru dan jarak ulir
skrunya. Di permukaan ini juga ulir skru ditiruskan sedikit untuk
membolehkan pemotongan ulir skru bermula dengan mudah. Adalah
sangat musahak pengulir dipasangkan ditempat yang betul didalam
tonggak agar permukaan yang tirus dapat memulakan proses mengulir.
50

Alat-alat Tangan

BAB 1

3.11.

JENIS-JENIS PENGULIR LUAR

i.

Pengulir luar padu : Digunakan untuk memotong semula atau

membetulkan benang yang rosak. Saiznya tetap dan tidak boleh
dilaraskan. Spana yang sesuai boleh digunakanuntuk
memusingkan pengulir .

ii.

Pengulir luar bulat berbelah boleh laras: mempunya tiga skru

pelaras yang membolehkan pelarasan dalam benang yang lebih
atau kurang daripada dalam benang piawai. Tonggak pengulir di
guanakan untuk memusingkan pengulir itu. Biasa nya digunakan
benang saiz kurang daripada 12mm.

3.13.

LANGKAH-LAGKAH MENGULIR .
i.

Pilih pengulir dalam dan perengkohnya yang betul untuk kerja

yang dibuat. Gunakan pengulir dalam tirus untuk permulaan
mengulir.
ii.

Masukan pengulir kedalam lubang setegak yang mungkin, tekan

perengkuh kebawah dengan daya tekanan sama pada kedua
pemegangnya, dan pusingkan mengikut arah pusing jam(untuk
ulir skru kanan) lebih kurang dua kali.

iii.

Tanggalkan perengkoh dan periksa kepersegian pengulir (90%

dengan bahan kerja) pada dua tempat.

iv.

Sekiranya tidak tegak tanggalkan perengkoh dan laraskan

kembali
pengulir itu.
v.

Apabila pengulir dalam telah mula memotong dan

kepersegiannya
telah diperiksa, pusingkan pengulir itu lebih kurang setengah
pusingan dan pusingkan balik kebelakang untuk mematahkan
tatal.
51

Alat-alat Tangan

BAB 1

vi. Teruskan mengulir sehingga siap, gunakan pengulir kedua jika

perlu, gunakan lelehan pemotong yang sesuai semasa mengulir
iaitu:

Bahan

Jenis leleahan

Keluli, kupram,gangsa

Minyak, minyak berlarut

Aluminium

Paraffin, minyak berlarut

Loyang, Besi tuangan

Kering (tidak perlu lelehan)

i.

Apabila memotong ulir skru dilubang sekat(buntu),

gunakan ketiga-tiga pengulir mengikut turutan, tirus,
sedang, dan akhir sekali gunakan pengulir pepat
Sebelum menggunakan pengulir pepat, keluarkan
semua tatal dari lubang dan berhati-hati apabila
pengulir telah menyentuh dasar lubang, jangan di
pusingkan lagi.

ii.

Berikan perhatian yang lebih apabila mengunakan

pengulir yang kecil kerana ia mudah patah.

3.14.

SEBAB-SEBAB PENGULIR DALAM PATAH

i.

Tidak mengikut aturan mengunakan pengulir,

mestilah menggunakan pengulir tirus terlebih dahulu.

ii.

Memaksa pengulir itu masuk dengan

memusingkannya secara berterusan, sepatutnya
mestilah dipusingkan balik supaya tatal dapat di
patahkah.

iii.

Menggunakan daya tekanan yang kuat semasa

memusingkan pengulir.

iv.

Tidak mengunakan lelehan pemotong.

v.

Tidak mengeluarkan tatal didalam lubang semasa

mengulir lubang sekat.
52

Alat-alat Tangan

3.15.

BAB 1

SAIZ GERUDI PENGULIR DALAM

i.

Saiz gerudi pengulir dalam ialah saiz gerudi yang

digunakan untuk membolehkan sebahagian daripada
bahan didalam lubang tinggal agar dapat di potong
oleh pengulir. Saiz gerudi tersebut mestilah lebih
kurang sama dengan garispusat kecil

ii.

benang . Garispusat kecil boleh didapati dengan

menolakan 2 kali dalam benang dari garispusat besar
benang contoh 1.

Saiz gerudi (SG) untuk benang M 20 x 2.5mm

SG = 20-2(0.5413 x 2.5)
= 20-2.71
= 17.29 mm.
Oleh itu , saiz mata gerudi yang dipilih mestilah yang
paling

amper besar dengan 17.29mm. Dari segi

teori nya, saiz gerudi mestilah sama dengan saiz

garispusat kecil benang tersebut tetapi dari segi
pratikal nya, pengulir di samping memotong ia juga
mengesel puncak benang . Sekira nya saiz lubang
gerudi tidak dibesarkan sedikit, maka ini boleh
menyebabkan pengulir itu tersepit atau patah. Oleh
yang demikian rumusan untuk saiz gerudi pengulir
dalam yang mudah di ingati dan yang akan
memberikan 92% saiz benang penuh ialah:
SG = Garispusat besar jarak benang.
Maka itu, saiz gerudi untuk benang M20 x 2.5
SG = 20 2.5
= 17.5 mm.
53

Alat-alat Tangan

3.16.

BAB 1

TERMINOLOGI ULIR SKRU

3.16.1. Garispusat besar: ialah garispusat yang paling besar

bagi skru atau nat.Garispusat ini juga di kenali sebagai
garispusat luar atau namaan.

3.16.2. Garispusat kecil : ialah garispusat yang paling kecil

pada ulir luar atau dalam.

3.16.3. Garis pusat Pic Ulir : ialah garispusat selinder

bayangan(tidak dapat dilihat) yang melalui benang pada satu
titik dimana lebar benang adalah sama.
3.16.4. Jarak ulir : ialah jarak dari satu titik pada ulir kesatu titik
yang sama diulir yang berikutnya, diukur selari dengan paksi.

3.16.5. Maju ulir : jarak benang sekeru itu maju kehadapan

pada paksinya dalam satu pusingan. Pada benang satu punca
majunya adalah sama dengan jaraknya benang. Pada benang
dua punca majunya adalah dua kali jarak benang. Pada
benang tiga punca, majunya adalah tiga kali jarak benang.

Maju Ulir

54

Alat-alat Tangan

BAB 1

3.16.6. Dasar ulir : ialah permukaan bawah hasil sambungan

dua sisi benang bersebelahan
Puncak ulir

Dasar ulir
3.16.7. Puncak ulir : ialah permukaan atas hasil sambungan
dua sisi benang bersebelahan.

3.16.8. Rusuk ialah permukaan benang tempat sambungan puncak.

Rusuk

3.16.9. Sudut benang: ialah sudut yang terkandung diantara rusuk

benang diukur pada paksinya
Sudut benang

55

Alat-alat Tangan

BAB 1

3.16.10.

Dalam benang : ialah jarak antara puncak dan dasar diukur

seranjang dengan paksi

3.16.11. Sudut heliks : ialah sudut yang diterbitkan oleh benang dengan satu
satah yang bersudut tegak dengan paksi benang

Sudut heliks

56

Alat-alat Tangan

BAB 1

PENGUKURAN
OBJEKTIF AM
Dapat menggunakan alat-alat pengukur asas
dengan betul dan boleh mendapat bacaan yang
tepat

OBJEKTIF KHUSUS
Di akhir unit ini anda sepatutnya dapat :
Menamakan alat-alat pengukur asas seperti pembaris keluli, tali
pita, angkup dalam dan angkup luar.
Menyatakan pelbagai jenis dan saiz mikrometer.
Melakar dan menamakan bahagian-

bahagian micrometer luar.

Menyatakan prinsip asas micrometer.

Berkebolehan membaca dan melakarkan bacaan micrometer
dalam (metrik dan imperial).
Menerangkan cara penggunaan micrometer.
Melakar dan menamakan bahagian-bahagian angkup vernier.
Menyatakan prinsip asas vernier.
Menerangkan cara-cara menggunakan angkup vernier.
Membaca dan melakarkan bacaan angkup vernier (metrik dan
imperial).
Menyatakan pelbagai alat pengukur yang menggunakan prinsip
vernier seperti jangka sudut serong vernier dan tolok tinggi
vernier.s

57

Alat-alat Tangan

BAB 1

INPUT
4.0

PENGENALAN

Dalam bidang ketukangan, istilah menanda bermaksud membuat tanda

diatas permukaan logam yang akan .dimesin atau digegas. Ini termasuklah
menandakan garisan, bulatan, lengkuk, jarak dan juga pusat. Tanda yang
telah dibuat digunakan sebagai panduan apabila hendak memesin atau
memasang benda kerja. Dengan menanda, kita dapat mengetahui berapa
banyak bahan yang harus dibuang atau bahagian mana yang harus
dipotong atau dibuat lubang. Butir-butir dan spesifikasi tandaan ini biasanya
didapati dan dipindahkan daripada lukisan atau cetakan biru keatas
permukaan benda kerja .

Tahukah anda bahawa setiap penandaan yang dilakukan memerlukan alatalat pengukuran dan pengujian, dimana tanpa alat-alat ini kerja yang
dilakukan mungkin kurang berkualiti dan tidak menepati spesifikasi atau
piawaian yang dikehendaki. Oleh yang demikian didalam unit 4 ini anda
akan dapat mengenali alat-alat pengukuran dan memahami kepentingan
alat pengukuran dalam bengkel mekanikal.

58

Alat-alat Tangan

4.1

BAB 1

ALAT-ALAT PENGUKUR ASAS

Terdapat berbagai-bagai jenis alat pengukur asas yang biasa digunakan

dalam kerja-kerja menanda. Dibawai ini disenaraikan beberapa alat
penting yang biasa digunakan dalam bengkel kejuruteraan
mekanikal.

Pembaris keluli
Sesiku bergabung
Angkup luar dan angkup dalam
Jangka tolok
Penubuk
Penggarit
Sesiku L
Sesiku serong
Jangka sudut
Jangka sudut vernier
Tolok permukaan

PEMBARIS KELULI
Pembaris keluli diperbuat daripada keluli kalis karat atau keluli alat.
Skalanya dalam unit inci dan metrik. Pembaris keluli metrik boleh didapati dalam
berbagai-bagai ukuran panjang, iaitu daripada 6 milimeter hingga1 meter,
bagaimanapun jenis yang lazim digunakan berukuran 150 milimeter hingga 300
milimeter.
Pembaris keluli metrik disenggatkan kepada setengah dan satu millimeter,
sementara pembaris keluli inci dibuat senggatan dalam pecahan dan perpuluhan.
Pecahan yang ,biasa ialah1/64, 1/32, 1/16 dan1/8 inci. Pembaris jenis perpuluhan
59

Alat-alat Tangan

BAB 1

pula membolehkan pecahan yang lebih kecil daripada 1/64 inci dibaca, kerana
pembaris jenis ini mempunyai senggatan 0.100(1/10 inci), 0.050(1/20inci),
0.020(1/50inci) dan 0.010(1/100inci). Rajah dibawah menunjukkan nilai tiap-tiap
satu senggatan yang terdapat dalm ketiga-tiga jenis ukuran, iaitu metrik, pecahan
dan perpuluhan.

60

Alat-alat Tangan

4.2

BAB 1

JENIS DAN SAIZ MIKROMETER

Mikrometer merupakan alat pengukur jitu yang lazimnya digunakan dalam

bengkel mesin kerana ia dapat mengukur ukuran-ukuran yang paling kecil
dengan tepat. Terdapat berbagai jenis micrometer yang biasa digunakan,
antaranya ialah :

i)

Mikrometer luar

ii)

Mikrometer dalam

iii)

Mikrometer tolok dalam

Mikrometer boleh dibaca dengan dua kaedah iaitu dalam unit metrik dan
unit imperial. Biasanya ukuran yang paling kecil yang boleh dibaca oleh
micrometer
Ialah 1/100 milimeter(0.01). Manakala micrometer inci pula boleh membaca
sehingga 1/1000 inci (0.001inci) dan 1/10000 inci (0.0001 inci). Terdapat
tiga saiz micrometer yang biasa digunakan untuk kesemua jenis-jenis
micrometer diatas iaitu :

1.

Mikrometer 0 25 mm

Muka andas dan spindal tertutup rapat apabila angka sifar pada laras sejajar
dengan angka sifar pada bidal
dan bacaannya ialah 0mm.

2.

Mikrometer 25 50 mm

Walaupun angka sifar sejajar antara satu dengan yang lain tetapi jarak muka
ukuran ialah 25mm dan bacaan bermula daripada 25mm.

61

Alat-alat Tangan

3.

BAB 1

Mikrometer 100 150 mm

Bacaan untuk mikrometer ini bermula daripada 100mm.

4.3

LAKARAN DAN NAMA BAHAGIAN-BAHAGIAN MIKROMETER LUAR

A)

BINGKAI

Bingkai berbentuk separuh bulatan, mempunyai spindal dibahagian

hujung sebelah kanan dan andas disebelah kiri.

B)

ANDAS

Dipasang tetap disebelah kiri bingkai. Bagi sesetengah andas,

diletakkan tip tungsten karbida pada bahagian mukanya
supaya tidak cepat haus.

C)

SPINDAL

Dibahagian hujung sebelah kanan terdapat benangyang boleh

berputar dengan bantuan nat yang dilekatkan pada bidal.
Apabila bidal diputar spindal akan bergerak maju dan mundur
ke permukaan andas. Hujung sebelah kirinya juga diletakkan
tip tungsten karbida.

D)

LARAS

Bahagiannya terdapat senggatan-senggatan yang dibuat disebelah

menyebelah garisan selari yang menjadi datum kepada

62

Alat-alat Tangan

BAB 1

micrometer. Bahagian atasnya pula disenggatkan pula kepada

25 bahagian dan satu lsenggatan bersamaan 1mm. Manakala
bahagian dibawahnya pula senggatan dibuat membahagi dua
senggatan diatas, bermakna satu garisan bersamaan 0.5mm.

E)

BIDAL

Muka lilitan bidal disenggatkan kepada 50 bahagian yang sama.

Tiap-tiap satu bahagian bersamaan 0.01mm.

F)

PENGANJAK HALUS

Terletak dibahagian hujung bidal. Kegunaannya adalah untuk

memdapatkan

bacaan

yang

tepat,

tekanan,

mengukur

mestilah tekal dan berdasarkan rasa sentuhan.

4.4

PRINSIP ASAS MIKROMETER

Mikrometer

bekerja

berasaskan

pergerakan

ulir

skru.

Spindalnya

mempunyai skru dengan pic ulir 0.5 milimeter. Ia boleh berputar dengan
bantuan nat yang dilekatkan pada bidal, dimana apabila bidal diputarkan
spindal akan bergerak maju atau mundur ke permukaan andas. Oleh sebab
itu pic ulir mikrometer ialah 0.5mm, maka setiap satuputaran penuh bidal,
spindal bergerak 0.5mm. Setiap satu pusingan bidal, pergerakan yang
dibuat oleh spindal sejauh 0.5mm, maka tiap-tiap satu senggatan bidal
ialalh 1/50 x 0.5 = 0.01mm.
Permukaan andas dan spindal disebut muka ukuran kerana benda kerja
diukur diantara dua permukaan ini. Untuk memulakan satu-satu ukuran,
angka sifar pada bidal hendaklah sejajar dengan angka sifar pada laras.

63

Alat-alat Tangan

BAB 1

AKTIVITI 4A

4.1

Manakah antara yang berikut bukan alat pengukuran asas dalam bengkell
kejuruteraan mekanikal:

4.2

a.

pembaris keluli

c.

angkup dalam

b.

angkup vernier

d.

sesiku L

f.

tali pita
penggarit

Manakah antara berikut tiga jenis saiz mikrometer yang sering digunakan:

a.

b.

4.3

e.

0mm-20mm

c.

0mm- 15mm

e.

0mm- 25mm

20mm- 50mm

15mm- 25mm

25mm-45mm

50mm- 100mm

25mm- 50mm

45mm-65mm

0mm- 25 mm

d.

0mm- 25mm

f.

25mm-50mm

25mm- 50mm

25mm- 50mm

50mm-75mm

50mm- 75mm

100mm- 150mm

75mm-95mm

Mengapakah sesetengah muka andas pada mikrometer diletakkan tip

tungsten karbida:

a. nampak cantik

c.

tahan haus

e.

tahan karat

b. lebih kuat

d.

lebih tepat

f.

lebih murah
64

Alat-alat Tangan

4.4

4.5

BAB 1

Berikut adalah nama-nama bahagian pada sebuah mikrometer kecuali:

a.

Bingkai

c.

laras

e.

rahang

b.

Spindal

d.

andas

f.

bidal

Muka lilitan bidal disenggatkan kepada 50 bahagian yang sama.setiap

senggatan bersamaan dengan:

a.

0.01mm

c.

0.05mm

e.

0.02mm

b.

0.10mm

d.

0.50mm

f.

0.20mm

65

Alat-alat Tangan

BAB 1

INPUT

4.5

BACAAN

DAN

LAKARAN

PADA MIKROMETER

(METRIK

DAN

IMPERIAL)

MEMBACA MIKROMETER METRIK/IMPERIAL

(Kaedah membaca mikrometer metrik dan imperial adalah sama, cuma nilai
bacaannya sahaja yang berbeza).

i)

Bacaan sengagatan terakhir pada laras atas

yang dilalui oleh bidal didarabkan 1mm.

ii)

Bacaan senggatan pada laras bawah yang

terhampir dengan 1mm didarabkan dengan
0.50mm.

iii)

Bacaan senggatan pada bidal yang sejajar

dengan garisan skala laras didarabkan dengan
0.01mm.

iv)

Campurkan ketiga-tiga bacaan diatas. Jumlah

nilai

tersebut

merupakan

bacaan

bagi

micrometer itu.

66

Alat-alat Tangan

4.6

BAB 1

CARA MENGGUNAKAN MIKROMETER

Cara menggunakan micrometer ialah dengan mendapatkan tekanan mengukur

dengan betul, elakkan memutar bidal berlebihan. Sebaliknya dapatkan rasa
sentuhan yang betul. Micrometer hendaklah dipegang pada tapak tangan
dan diapit dengan jari kelilngking atau jari manis. Biarkan ibu jari dan jari
talunjuk bebas memutarkan bidal untuk melaraskan spindal. Benda kerja
hendaklah diletakkan diantara permukaan andas dengan spindal. Putar
bidal sehingga kedua-dua muka ukuran itu menyentuh benda kerja. Untuk
merasa sentuhan, gerakan kehadapan atau kebelakang perlahan-lahan.

4.7

LAKARAN DAN NAMA BAHAGIAN-BAHAGIAN ANGKUP VERNIER

A)

BADAN

Berbentuk seperti sebilah pembaris keluli yang mempunyai senggatan dalam unit
metrik atau inci. Senggatan ini dinamakan skala utama.
67

Alat-alat Tangan

B)

BAB 1

PLAT VERNIER

Plat vernier mempunyai skala vernier dan boleh digerak-gerakkan disepanjang

badan.

C)

RAHANG

Terdiri daripada rahang tetep dan rahang gelangsar. Rahang tetap merupakan
bahagian

daripada

badan

.manakala

rahang

gelangsar

merupakan

sebahagian daripada plat vernier.

D)

RUSUK

Berbentuk runcing dan terletak disebelah atas. Binaannya hampir sama dengan
rahang tetapi ia digunakan untuk mengukur ukuran sebelah dalam.

E)

SKRU PENGUNCI

Digunakan untuk mengunci plat vernier, supaya ukuran tidak berganjak semasa
angkup vernier dikeluarkan dari benda kerja. Ini dapat mengurangkan
kesilapan semasa mengukur.
F)

BILAH PENGUKUR DALAM

Merupakan satu bilah kecil, boleh digerakkan keluar atau masuk dalam lurah
dibahagian belakang badan apabila rahang dibuka.

68

Alat-alat Tangan

4.8

BAB 1

PRINSIP ASAS SKALA VERNIER

Skala vernier digunakan untuk membolehkan kita membaca tanpa teragak-agak

sekiranya ukuran itu terletak diantara dua tanda senggatan pada satu-satu
skala. Oleh itu angkup vernier mestilah :

i)

mempunyai dua skala iaitu skala utama dan skala vernier.

ii)

senggatan pada skala utama dibuat lebih besar daripada

skala vernier.

iii)

Perbezaan

antara

skala

utama

dengan

skala

vernier

merupakan bacaan yang paling kecil yang boleh dibuat.

69

Alat-alat Tangan

BAB 1

AKTIVITI 4B
4.1

4.2

Berapakah bacaan mikrometer dibawah:

a.

21.29 mm

c.

21.55 mm

e.

21.79 mm

b.

29.21 mm

d.

31.79 mm

f.

31.55 mm

Namakan bahagian-bahagian mikrometer dibawah:

70

Alat-alat Tangan

BAB 1

4.3

Namakan bahagian-bahagian angkup vernier dibawah:

4.4

Nyatakan dua dari tiga prinsip asas skala vernier

4.5

Berapakah bacaan angkup vernier dalam gambarajah dibawah:

(ketepatan vernier 0.02mm)

a.

24.27mm

c.

24.00mm

e.

24.84mm

b.

24.54mm

d.

24.42mm

f.

24.65mm

71

Alat-alat Tangan

BAB 1

INPUT

4.9

CARA PENGGUNAAN ANGKUP VERNIER

Kelebihan menggunakan angkup vernier dengan mikrometer ialah dimana

micrometer hanya boleh membuat satu bahagian bacaan sahaja manakala
angkup vernier tiga bahagian bacaan iaitu bacaan luar dan dalam benda
kerja, seperti diameter dalam dan diameter luar, lebar alur dan tebal benda
kerja. Manakala fungsi ketiga adalah untuk mengukur dalam atau tinggi
benda kerja.
Cara penggunaan angkup vernier sedikit berbeza dengan mikrometer dimana jari
kelingking atau jari manis tidak perlu diapit pada bingkai kerana angkup
vernier tidak mempunyai bingkai.kedua-dua rahang angkup vernier perlu
dirapatkan pada bahan ukuran dan dengan perlahan-lahan diputarkan
sehingga sedikit rahang telah menyentuh bahan ukuran, kemudian skru
pengunci dikuncikan supaya nilai bacaan tidak berganjak.

4.10

BACAAN DAN LAKARAN ANGKUP VERNIER (METRIK DAN IMPERIAL)

(KAEDAH MEMBACA ANGKUP VERNIER METRIK DENGAN ANGKUP

VERNIER INCI ADALAH SAMA CUMA NILAI BACAANNYA SAHAJA
YANG BERBEZA).

Membaca Angkup vernier Tentukuran 0.02 mm

72

Alat-alat Tangan

BAB 1

Skala utama disenggatkan kepada 1 mm bagi tiap-tiap satu senggatan dan

dinomborkan pada tiap-tiap 10 senggatan iaitu 10, 20, 30 dan seterusnya.
Skala vernier pula panjangnya 49mm dan disenggatkan kepada 50
bahagian yang sama.

yang sejajar, senggatan yang ke 50 skala vernier akan sejajar dengan

senggatan ke 49 pada skala utama. Untuk mengetahui perbezaan nilai
antara satu senggatan skala utama dengan skala vernier, maka tolakkan
1mm (nilai 1 senggatan pada skala utama) dengan nilai satu senggatan
pada skala vernier. Nilai satu senggatan pada skala vernier ialah :

50 senggatan skala vernier = 49 mm skala utama

1 senggatan

= 49/50
= 0.98 mm.

Perbezaan nilai senggatan = 1 mm 0.98 mm

= 0.02 mm

Oleh itu, nilai setiap senggatan pada skala vernier = 0.02 mm.

Contoh 1:
73

Alat-alat Tangan

BAB 1

Bacaan skala utama yang

terhampir dengan 1 mm

= 42 x 1

= 42.00 mm

Bacaan skala vernier

senggatan ke-16 yang
sejajar dengan salah Satu
garisan pada skala utama

= 16 x 0.2

Jumlah

= 0.32mm

42.32 mm

Oleh itu, bacaan sebenar ialah 42.32 mm.

Contoh 2 :

Bacaan skala utama yang

terhampir dengan 1mm

= 65 x 1

= 65.00 mm

Bacaan skala vernier

senggatan ke-39 yang
sejajar dengan salah Satu
74

Alat-alat Tangan

BAB 1

garisan pada skala utama

= 39 x 0.02 = 0.78 mm

Jumlah

65.78 mm

Oleh itu, bacaan sebenar ialah 65.78 mm.

Membaca Angkup Vernier Tentukuran 0.05 mm

Skala utama disenggatkan kepada 1mm bagi tiap-tiap satu senggatan dan
dinomborkan pada tiap-tiap 10 senggatan iaitu 10, 20, 30 dan seterusnya. Skala
vernier pula yang panjangnya 19mm, disenggatkan kepada 20 bahagian yang
sama. Apabila angka sifar di kedua-dua skala diletakkan pada kedudukan yang
sejajar, senggatan ke-20 pada skala vernier akan sejajar dengan senggatan ke-19
pada skala utama.
Untuk mengetahui perbezaan nilai bagi senggatan skala utama dengan skala
vernier, maka to
lakkan dengan 1mm (nilai senggatan pada skala utama) dengan nilai satu senggatan
pada skala vernier. Nilai satu senggatan pada skala vernier ialah :
20 senggatan pada skala vernier
1 senggatan
Perbezaan nilai senggatan

= 19mm skala utama

= 19/20.
= 1 0.95 mm
= 0.05mm.

Oleh itu nilai setiap sengagatan pada skala vernier = 0.05mm.

75

Alat-alat Tangan

BAB 1

Contoh 1:

Bacaan skala utama

= 25.00 mm

Bacaan skala vernier apabila

senggatan ke-8 sejajar
dengan salah satu garisan
pada skala utama = 8 x 0.05
Jumlah

0.40 mm
25.40 mm

Oleh itu, bacaan sebenar ialah 25.40 mm.

Contoh 2:

Bacaan skala utama

= 123.00 mm

Bacaan skala vernier apabila

sengatan ke-15 sejajar
76

Alat-alat Tangan

BAB 1

dengan salah satu garisan

pada skala utama = 15 x 0.05 =
Jumlah

0.75 mm
123.75 mm

Oleh itu, bacaan sebenar ialah 123.75mm.

77

Alat-alat Tangan

BAB 1

AKTIVITI 4C
4.1

4.2

4.4

Antara yang berikut alat pengukuran yang menggunakan prinsip vernier:

tolok permukaan

c.

tolok tinggi vernier e.

tali pita

c.

angkup Jenny

d.

tolok palam

tolok dail

Bagaimanakah saiz sesebuah angkup vernier ditentukan:

a.

bilangan skala

c.

berat angkup

e.

lebar rusuk

b.

panjang badan

d.

kejituan bacaan

f.

luas rahang

Rusuk berfungsi untuk mengukur ukuran bahagian:

a. luar

c.

b. diameter dalam d.

4.5

f.

ketinggian lurah

e.

panjang silinder

diameter luar

f.

ketebalan bongkah

Berikut adalah nama-nama bahagian pada sebuah angkup vernier kecuali:

a.

Bingkai

c.

rahang tetap

e.

skala utama

c.

Skala vernier

d.

rahang gelangsar

f.

rusuk

78