Anda di halaman 1dari 230

KAMUS PRAKTIS JAWAINDONESIA UNTUK SD/MI

KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN


BALAI BAHASA DAERAH ISTIMEWA YOGYAKARTA
2016

i
KAMUS PRAKTIS JAWAINDONESIA UNTUK SD/MI

KAMUS PRAKTIS INDONESIA JAWA


UNTUK PENDIDIKAN DASAR

Penyusun Akhir:
Umar Sidik
Widada

Penyusun Awal:
Edi Suwatno
Umar Sidik
Widada
Suhana
Nuryantini
Sigit Arbai
Wening Handri Purnami
Nur Ramadhoni Setyaningsih

Penyunting:
Edi Setiyanto

Penerbit :
KEMENTERIAN PENDIDIKAN DAN KEBUDAYAAN
BALAI BAHASA DAERAH ISTIMEWA YOGYAKARTA
Jalan I Dewa Nyoman Oka 34, Yogyakarta 55224
Telepon (0274) 562070, Faksimile (0274) 580667

Katalog Dalam Terbitan (KDT)


Kamus Praktis Indonesia Jawa untuk Pendidikan Dasar, Umar Sidik,
dkk., Yogyakarta: Balai Bahasa Daerah Istimewa Yogyakarta, 2016
(iv + 224 hlm.; 14,5 x 21 cm)
ISBN 978-602-6284-64-8
Cetakan Pertama, Desember 2016

Hak cipta dilindungi undang-undang. Sebagian atau seluruh isi buku


ini dilarang diperbanyak dalam bentuk apa pun tanpa izin tertulis dari
penerbit.

Isi tulisan menjadi tanggung jawab penulis.

ii
KAMUS PRAKTIS JAWAINDONESIA UNTUK SD/MI

PENGANTAR
KEPALA BALAI BAHASA
DAERAH ISTIMEWA YOGYAKARTA

Sebagai instansi pemerintah yang bertugas melaksanakan pem-


bangunan nasional bidang kebahasaan dan kesastraan, baik Indonesia
maupun daerah, pada tahun 2016 Balai Bahasa Daerah Istimewa
Yogyakarta, Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa, Kemen-
terian Pendidikan dan Kebudayaan, kembali menyusun, menerbit-
kan, dan memublikasikan buku-buku karya kebahasaan dan ke-
sastraan. Buku-buku yang diterbitkan dan dipublikasikan itu tidak
hanya berupa karya ilmiah hasil penelitian dan atau pengembangan,
karya hasil pelatihan proses kreatif, tetapi juga kamus. Hal demikian
dilakukan bukan semata untuk mewujudkan visi dan misi Balai Bahasa
sebagai pusat kajian, dokumentasi, dan informasi yang unggul pada
bidang kebahasaan dan kesastraan, melainkan juga yang lebih
penting lagi untuk mendukung program besar Kementerian Pen-
didikan dan Kebudayaan Republik Indonesia yang pada tahapan
RPJM 20152019 sedang menggalakkan program literasi yang
sebagian ketentuannya dituangkan dalam Permendikbud Nomor
23 Tahun 2015.
Dukungan program literasi yang berupa penyediaan buku-
buku kebahasaan dan kesastraan itu penting artinya karena melalui
buku-buku tersebut masyarakat (pembaca) diharapkan mampu dan
terlatih untuk membangun sikap, tindakan, dan pola berpikir yang
dinamis, kritis, serta kreatif. Hal ini dilandasi oleh suatu keyakinan
bahwa sejak awal mula masalah bahasa dan sastra bukan sekadar
berkaitan dengan masalah komunikasi dan seni, melainkan lebih jauh
dari itu, yaitu berkaitan dengan masalah mengapa dan bagaimana

iii
KAMUS PRAKTIS JAWAINDONESIA UNTUK SD/MI

menyikapi kehidupan ini dengan cara dan logika berpikir yang jernih.
Oleh karena itu, sudah sepantasnya apabila penerbitan dan pema-
syarakatan buku-buku kebahasaan dan kesastraan sebagai upaya
pembangunan karakter yang humanis mendapat dukungan dari semua
pihak, tidak hanya lembaga yang bertugas pada bidang pendidikan
dan kebudayaan, tetapi juga bidang-bidang yang lain.
Kamus Praktis Indonesia-Jawa untuk Pendidikan Dasar ini ialah
salah satu dari sekian banyak buku yang dimaksudkan sebagai
pendukung program di atas. Kata praktis yang terdapat dalam judul
kamus itu merujuk pada fungsi penggunaannya, khususnya pada
dunia pendidikan. Isi kamus, selain terdapat lema-lema yang di-
sertai makna dan/atau padanan kata juga diberikan contoh pema-
kaiannya. Dengan demikian, para pengguna (khususnya siswa) akan
dimudahkan dalam belajar bahasa Jawa.
Akhirnya, atas nama Balai Bahasa DIY kami menyampaikan
penghargaan dan terima kasih yang tulus kepada para penyusun
yang telah bekerja keras, juga kepada penyunting, dan pihak-pihak
lain yang memberikan dukungan kerja sama. Tiada kata yang paling
tepat kecuali harapan semoga kamus ini bermanfaat bagi khalayak
luas. Salam kreatif.

Yogyakarta, Desember 2016

Tirto Suwondo

iv
KAMUS PRAKTIS INDONESIA JAWA
UNTUK PENDIDIKAN DASAR

A. Ejaan
Ejaan yang dipergunakan dalam kamus ini ialah ejaan bahasa
Indonesia dan bahasa Jawa yang diatur dalam buku Pedoman Umum
Ejaan Bahasa Indonesia (2015) dan Pedoman Umum Ejaan Bahasa Jawa
Yang Disempurnakan (1991). Misalnya, huruf /e/ yang melambang-
kan bunyi [] dan [] ditulis dengan tanda diakritik di atasnya,
yaitu dan , selain e pepet, seperti kata pp, bbk, dan seret.

B. Bentuk Kamus
Penyusunan Kamus Praktis JawaIndonesia untuk Pendidikan Dasar
ini berdasarkan hal-hal sebagai berikut.

1. Kata Dasar
Kata dasar adalah bentuk kata yang menjadi dasar segala kata
bentukan atau kata turunan. Kata dasar ini diperlakukan sebagai
lema atau entri, sedangkan untuk derivasinya diperlakukan sebagai
sublema atau subentri.
Contoh:
ada a 1 ana; 2 duw;
berada 1 ana ing; 2 sugih;
mengadakan nganakak;
keadaan kaanan;
seadanya saanan
air n banyu, toya (K);
berair mbanyu, ana banyun;
mengairi 1 mbanyoni; 2 ngelebi

1
2. Gabungan Kata
Gabungan kata diurutkan berdasarkan unsur pertamanya dan
ditulis lengkap.
Contoh:
gerhana n grahana;
gerhana bulan grahana rembulan;
gerhana matahari grahana srengng

3. Bentuk Ulang
Perlakuan bentuk ulang pada kamus ini ialah sebagai berikut.
(1) Bentuk ulang yang menunjukkan makna jamak, misalnya buku-
buku buku-buku tidak dibuat sebagai lema, tetapi sebagai
sublema.
(2) Bentuk kata yang seolah-olah merupakan bentuk ulang, misal-
nya layang-layang dan laki-laki diperlakukan sebagai lema.
(3) Bentuk ulang yang menyatakan jamak dalam hal proses, misal-
nya berlari-lari dan pagi-pagi diperlakukan sebagai sublema dan
diletakkan langsung di bawah lema diulang.
Contoh:
laki, laki-laki n lanang, priya, kakung (K)
layang, layang-layang n layangan;
layangan layangan

C. Sistematika Penyusunan Kamus


Penyusunan Kamus Praktis IndonesiaJawa untuk Pendidikan Dasar
disusun menurut abjad, baik secara harisontal maupun secara
vertikal. Secara harisontal, misalnya, lema yang mempunyai deretan
huruf b.a.i.k diletakkan sesudah lema yang memiliki deretan huruf
b.a.h.w.a dan secara vertikal, huruf b diletakkan sesudah huruf a,
huruf c diletakkan sesudah huruf b, dan seterusnya
Contoh:
bahwa p yn, bilih (K)
baik a apik, sa (K); becik; ndah; lok
baik-baik 1 apik-apik, apik kabh; 2 jujur; becik tumindak;

2
memperbaiki ndandani;
sebaiknya apik, becik

D. Ortografi
1. Tanda Hubung (-)
Tanda hubung digunakan untuk menghubungkan kata dalam
bentuk perulangan.
Contoh:
gila a dan, gemblung, gendheng;
gila-gilaan dan-danan;
tergila-gila kranjingan; kdanan

2. Cetak Tebal
(1) Cetak tebal digunakan untuk menandai kata lema dan sublema
Contoh:
jalan n 1 dalan; 2 laku; cara;
berjalan-jalan mlaku-mlaku;
menjalani nglakoni;
menjalankan nglakokak, nindakak;
perjalanan mlakun; lakon;
sejalan 1 sadalan; 2 sajajar

(2) Cetak tebal digunakan pula untuk menandai angka Arab


untuk polisemi.
Contoh:
janggal a 1 wagu; ora laras; 2 anh;
kejanggalan kaanhan
jangkau, menjangkau v 1 ranggh, ngranggh; 2 gayuh,
nggayuh; 3 tekan;
jangkauan kagayuhan;
terjangkau 1 keranggh; 2 kagayuh

(3) Cetak Miring


1. Cetak miring digunakan untuk menandai label kelas kata.
Contoh:

3
jatah n jatah; pinta
jatuh v tiba; gigol; ceblok
jauh a adoh, tebih (K)
2. Cetak miring juga digunakan untuk contoh kalimat.
Contoh;
jantan n lanang, jaler (K)
Pak Marjo memelihara kambing jantan. Pak Marjo ngingu
wedhus lanang.

3. Tanda Koma (,)


(1) Tanda koma (,) dipakai untuk membatasi lema yang tidak
diberi deskripsi dan sublemanya.
Contoh:
balik, membalik v 1 malik; 2 muter
jalar, menjalar v rambat, mrambat
jamu, menjamu n suguh, nyuguh (tamu)

(2) Tanda koma (,) dipakai untuk menandai bagian-bagian


makna yang sinonim.
Contoh:
bagai p kaya, kadya, pindha, kadi
bagus a becik, apik, lok
dekat a cedhak, cerak

4. Tanda Titik Koma (;)


(1) Tanda titik koma (;) dipakai sebagai penanda akhir deskripsi
makna polisemi.
Contoh:
dapat v 1 bisa, keconggah; 2 olh, ntuk
dini a 1 umun, umun-umun; 2 gasik, risik

(2) Tanda titik koma (;) dipakai sebagai penanda akhir deskripsi
makna sebuah lema dan sublema yang masih belum merupakan
bentuk derivasi terakhir.

4
Contoh:
dekat a 1 cedhak, cerak; 2 jjr; 3 raket, akrab;
berdekatan cedhakan, sesandhingan;
mendekat nyedhak;
mendekati nyedhaki
gigit, menggigit v nyokot, nyakot;
menggigiti nyokoti;
tergigit kecokot

5. Tanda Kurung ( )
(1) Tanda kurung ( ) dipakai untuk menunjukkan bahwa kata
atau kalimat yang terdapat di dalam deskripsi yang diapit
tanda kurung itu merupakan keterangan penjelas bagi kata-
kata atau pernyataan yang terdapat di depannya.
Contoh:
giring, menggiring v nggiring (kwan, bal)
gugur v 1 gogrog (godhong); 2 mati (ing paprangan)

(2) Tanda kurung ( ) dipakai sebagai petanda alternatif bentuk


kata yang memiliki kesamaan makna.
Contoh:
kabur a blawur, bruwet;
mengaburkan mblawurak (mblaburak)
malam n wengi (bengi), dalu (K)

6. Tika atas atau Superskrip (..., ..., ...)


Tika atas atau superskrip (..., ..., ...) dipakai untuk menandai
bentuk homonim yang homograf dan homofon. Tika atas atau
superskrip diletakkan di depan kata lema memiliki bentuk homo-
nim (setengah spasi ke atas).
Contoh:
1
bisa adv bisa; saguh
2
bisa n wisa, racun

5
7. Angka Arab (1, 2, 3...)
Angka Arab (1, 2, 3...) dipakai untuk menandai makna poli-
semi, yaitu makna kesatu, kedua, dan seterusnya.
Contoh:
dari p 1 saka; 2 wiwit
elak, mengelak v 1 ngndha, ngndhani; 2 slak, nylaki
guncang, berguncang v 1 obah-obah, horeg; 2 kuwatir, ora
jenjem (ati)

E. Singkatan
n nomina
v verba
a adjektiva
pron pronomina
adv adverbia
K krama biasa
Ki krama inggil
KN krama ngoko
N ngoko
Kl klasik
Poc pocapan
D dialek

6
A
aba-aba n 1 aba-aba; 2 prntah acara n acara; rancangan
Kita tunggu aba-aba selanjut- Acara selanjutnya adalah sam-
nya. Kita nunggu aba-aba butan kepala sekolah. Acara
sabanjur. sabanjur, yaiku sesorah ke-
abadi a abadi, langgeng, lestari pala sekolah.
Tidak ada yang abadi di dunia acung, mengacungkan v 1 nga-
ini. Ora ana sing langgeng ing cung; 2 ngagar-agari; 3 no-
ndonya iki. dhongak
abai, mengabaikan v lirwa, nglir- Dia mengacungkan jari ketika
wakak gurunya memberikan pertanya-
Jangan suka mengabaikan na- an. Dhwk ngacung nalika
sihat orang tua. Aja seneng gurun mnhi pitakonan.
nglirwakak pitutur wong ada a 1 ana; 2 duw;
tuwa. Buku yang dicari ternyata ada
abu n 1 awu; 2 lebu di bawah meja. Buku sing
Bukunya terbakar menjadi abu. golki jebul ana ing ngisor
Bukun kobong dadi awu. mja.
acak, acak-acakan a acak-acak- berada 1 ana ing; 2 sugih;
an, modhal-madhul, morak- mengadakan nganakak;
marik keadaan kaanan;
Segeralah rapikan kamarmu seadanya saanan
agar tidak acak-acakan. Ag- adab n adab, tata krama, ka-
ag rapekak kamarmu su- susilan;
paya ora acak-acakan. Anak itu memiliki adab yang
acapkali a bola-bali, wola-wali, baik. Bocah iku nduw tata
asring
krama kang becik.
Di ruang kelas ini acapkali di-
beradab duw tata krama,
gunakan untuk rapat para guru.
ngerti tata karma
Ing ruwang klas iki bola-bali
adakala p kadhang kala, kala-
digunakak kanggo rapat
kala, sok-sok
para guru.

7
adapunair

Orang hidup itu adakalanya mengadu 1 ngedu, narungak;


senang adakalanya susah. Wong 2 nabrakak, nggathikak
urip iku kadhang kala seneng aduk, mengaduk v ngadhuk,
kadhang kala susah. nyampur;
adapun p dn, wandn Yati sedang mengaduk adonan
Adapun buku yang dibawa oleh roti. Yati lagi ngudhak jla-
siswa, salah satunya, adalah drn roti.
kamus. Dn buku sing di- adukan adhukan, adhonan;
gawa dning murid, salah siji- aduk-adukan adhuk-adhuk-
n, yaiku kamus. an
adegan n jejeran agak a rada, semu;
Dalam adegan yang pertama Rumah itu terlihat agak mi-
dipentaskan kehidupan Joko ring. Omah iku katon rada
Tingkir. Ing jejeran kapisan miring.
dicritakak urip Joko Ting- agaknya sajak, semun
kir. agar p supaya, murih
adik n adhi, rayi (K); Kamu harus rajin belajar agar
Adik pergi sekolah naik sepeda. lulus ujian. Kow kudu sre-
Adhik menyang sekolah num- gep sinau supaya lulus ujian.
pak pit. ahli n ahli, wasis, pinter banget;
beradik duw adhi Anak itu ahli matematika. Bo-
adon, adonan n jladrn cah kuwi ahli matematika.
Widya membuat adonan roti, keahlian kahlian, kapinteran
adiknya menyiapkan cetakan. aib n 1 aib, cacad; 2 wirang, isin
Widya nggaw jladrn roti, Jangan suka membicarakan aib
adhin nyepakak cithakan. orang lain. Aja seneng ngo-
adu, beradu v 1 gatukan, tem- mongak cacad wong liya.
pukan, benthikan; tabrakan, air n banyu, toya (K);
tubrukan; 2 tarung; gelut; Air mengalir dari tempat tinggi
kerah ke tempat yang lebih rendah.
Dua mobil itu beradu bagian Banyu mili saka panggonan
depan. Mobil loro kuwi sing dhuwur tumuju pang-
gatukan sisih ngarep. gonan kang luwih endhk.
berair mbanyu, ana banyun;

8
ajaibakhir

mengairi 1 mbanyoni; 1 aju, mengajukan v aju, ngajok-


ngelebi ak;
ajaib a anh, nggumunak, Ika mengajukan pertanyaan.
ngram-ramak; Ika ngajokak pitakonan.
Sungguh ajaib, pintu itu ter- pengajuan usulan
buka dengan sendirinya. Nggu- akan p 1 arep, ajeng (K), badh
munak banget, lawang iku (Ki); 2 bakal, nedya;
menga dhw. Yuni akan beli buku nanti sore.
keajaiban kaelokan, kaanh- Yuni arep tuku buku meng-
an ko sor.
ajak, mengajak v ajak, ngajak; seakan-akan kaya-kayan
Putri mengajak Vina pergi ke akar n oyod;
Museum Dirgantara. Putri nga- Akar pohon itu menjalar ke
jak Vina menyang Musum mana-mana. Oyot wit iku
Dirgantara. mrambat nang ngendi-endi.
ajakan pangajak berakar ngoyod;
ajar (an) n piwulang, wulangan; mengakar ngoyod
belajar ajar, sinau; akbar a akbar, agung, gedh
Adiknya sedang belajar Mate- banget
matika di rumah temannya. Sekolahan saya akan menyeleng-
Adhin lagi sinau matemati- garakan pengajian akbar.
ka ing omah kancan. Sekolahanku arep nganak-
mengajar ngajar, mulang, ak pengajian akbar (ge-
nglatih; dhn).
mengajari ngajari, muruki, akhir n akir, pungkasan; keri;
marahi; Dita pulang sekolah paling
mengajarkan ngajarak, mu- akhir. Dita pulang sekolah
langak; paling pungkasan (kri).
mempelajari nyinau, nyi- akhirnya akir, pungkasan;
naoni; berakhir rampung;
pelajaran piwulang; wulang- mengakhiri ngakiri, mung-
an; kasi;
pengajaran pangajaran, pa- terakhir pungkasan
wiyatan

9
akhlakalih, beralih

akhlak n kalakuan, tabiat, watak, Anak-anak kelas dua selalu


budi pakarti; akur. Murid-murid kelas loro
Anak itu memiliki akhlak yang tansah rukun.
baik. Bocah kuwi nduwni mengakurkan ngakurak,
kelakuan/tabiat sing apik. ngrukunak
berakhlak awatak; budi pa- alamat n 1 alamat, adrs; 2 nga-
karti lamat, pratandha
aksi n tumindak; tandang; tin- Surat yang dikirim itu salah
dakan; kagiatan alamatnya. Layang sing
Para siswa sedang mengadakan dikirim klru adrs.
aksi sosial. Para siswa agi alas n lmk; slmk;
nganakak kagiatan sosial. Dia menggunakan koran sebagai
aktif a aktip, giyat, grengseng; alas duduknya. Dhwk
OSIS diharapkan ikut aktif nggunakak koran kanggo
dalam kegiatan. OSIS dipra- lmk lungguh.
yogakak bisa mlu aktip beralas lmkan;
(giyat) ing ndalem kagiyat- beralaskan adhedhasar, awe-
an. waton;
mengaktifkan ngaktifak, alasan alesan, santolan, pa-
nggiyatak, nggrengseng- wadan
ak; alat n piranti, alat, sarana;
keaktifan kegiyatan, kaaktip- Arif ke sekolah membawa alat
an tulis. Arif menyang sekolah
aktivitas n kagiyatan nggawa piranti nulis.
Evan banyak aktivitas di sekolah. peralatan piranti, alat-alat
Evan akh kagiyatan ing alhasil p wusanan, pungkasan
sekolah.
Alhasil kita juga yang menang.
aku pron aku, kula (K), adalem
Wusanan awak dhw
(Ki);
sing menang.
Aku dipanggil pak guru. Aku
alih, beralih v 1 alih, ngalih,
ditimbali pak guru.
pindhah, pindhahan, alihan;
mengaku ngaku;
2 ganti;
mengakui ngakoni;
Dia duduknya beralih ke
pengakuan pangakuwan
tempat yang tinggi. Dhwk
akur a akur, rukun, rujuk;

10
alir, mengaliranggar, menganggarkan

lungguh ngalih ing papan Rita mengambil buku di tasnya.


sing dhuwur. Rita njupuk buku ing tas.
mengalihkan ngelih, nglrg mengambilkan njupukak;
alir, mengalir v mili, ngili; pengambilan panjupukan
Air mengalir menuju tempat ampun n apura, ampun;
yang lebih rendah. Banyu mili Jika berbuat salah, kita segera
tumuju panggonan sing luwih minta ampun. Menawa gaw
cendhk. kaluputan, kita ag-ag njaluk
mengaliri ngilni, ngoncori; apura.
mengalirkan ngilkak; mengampuni ngampuni,
aliran iln-iln ngapurani;
alpa a lali, lirwa, lpya; ampunan pangapuran
Pak guru alpa jika hari ini harus andai n umpama, saupama;
rapat. Pak guru lali menawa Andai aku bisa seperti dia.
dina iki kudu rapat. Umpama aku bisa kaya dh-
kealpaan klaln, klpyan wk.
amanat n piweling; wejangan; andaikata saupama;
amanah; mengandaikan ngupamak-
Perhatikan baik-baik amanat ak;
orang tua. Gatekak tenanan andaikan saumpama
piweling wong tuwa. andal, mengandalkan v ngen-
1
amat adv banget, sanget (K); delak, njagakak:
Saya sangat menghargai teman Jangan suka mengandalkan ke-
saya. Aku ngajni banget kayaan orang tua. Aja seneng
kancaku. ngendelak kasugihan wong
teramat kebangeten tua.
2
amat, mengamati v naliti, nga- andalan andelan
mati anggap, menganggap v anggep,
Orang itu sedang mengamati nganggep
pengunjung yang datang. Jangan suka menganggap remeh
Orang itu lagi ngamati tamu- terhadap orang lain. Aja seneng
tamu sing teka. nganggep sepl marang
pengamat pangamat, panaliti wong liya.
ambil, mengambil v jupuk, nju- anggar, menganggarkan v ngang-
puk; mundhut (K); garak;

11
angguk, menganggukantar, mengantar

Sekolah menganggarkan biaya angkatan angkatan;


untuk ujian. Sekolah ngang- terangkat kangkat, kajun-
garak wragat kanggo ujian. jung
anggaran anggaran angkuh a ambek, sumbung,
angguk, mengangguk v anthuk, gumedh, kumaki
manthuk; Anak angkuh tidak akan me-
Dia mengangguk tanda setuju. miliki banyak teman. Bocah
Dhwk manthuk tandha- ambek ora bakal nduw kan-
n sarujuk. ca akh.
berangguk-angguk man- angkut, mengangkut v ngang-
thuk-manthuk; kut, nggawa;
mengangguk-angguk man- Mobil itu mengangkut beras
thuk-manthuk, monthak- dari pasar. Montor kuwi
manthuk ngangkut beras saka pasar.
anggur, menganggur v anggur, angkutan angkutan;
nganggur; pengangkut pangangkut
Daripada menganggur lebih angsur, mengangsur v cicil, nicil
baik baca buku. Tinimbang (nyicil);
nganggur luwih apik maca Dia membayar utangnya de-
buku. ngan cara mengangsur. Dh-
pengangguran panganggur- wk mbayar utang kanthi
an cara nyicil.
angkasa n akasa, ngakasa, awang- angsuran cicilan
awang; anjur, menganjurkan v ngan-
Pesawat itu naik ke angkasa. jurak, mrayogakak; nyaran-
Montor mabur iku mung- ak;
gah nang akasa. Pak guru menganjurkan ke-
mengangkasa mabur
pada murid agar membawa
angkat, mengangkat v angkat,
kamus. Pak guru nganjurak
ngangkat, njunjung;
murid supaya nggawa
Dia mengangkat meja itu sen-
kamus.
dirian. Dhwk njunjung
anjuran anjuran; saran
mja iku dhwkan.
antar, mengantar v 1 ter, nge-
mengangkati ngangkati,
ter(ak); 2 ngirim;
njunjungi;

12
antaraarea

Widya mengantar adiknya ke apel v apl, upacara


sekolah. Widya ngeter(ak) Setiap hari pegawai wajib meng-
adhin nang sekolah. ikuti apel pagi. Saben dina pe-
pengantar kang ngeterak gaw kudu mlu apl suk.
antara n antara; api n geni, latu (K);
Saya duduk di antara ibu dan Api menjalar dengan cepat
ayah. Aku lungguh ing membakar sampah. Genin
antaran ibu lan bapak. mrmbt kanthi cepet ngo-
berantara ana antaran, ana bong uwuh.
let; berapi ana genin;
perantara let-letan berapi-api makantar-kantar
anut, menganut v anut, nganut, apung, mengapung v ngam-
mlu; bang, ngampul;
Orang itu menganut agama Jarot mengambil benda yang
Islam. Wong kuwi nganut mengapung di kolam. Jarot
agama Islam. njupuk barang sing ngam-
penganut panganut bang ing blumbang.
anyam, menganyam v enam, terapung kumambang
ngenam; arah n 1 arah, tujuan, ancas; 2
Dia menganyan bambu itu jurusan;
supaya menjadi bakul. Dh- Arah mobil itu menuju ke se-
wk ngenam pring iku su- latan. Arah mobil iku ngidul.
paya dadi cething. mengarah 1 ngarah, ngan-
anyaman nam-naman cas; 2 nuju, ngener;
apabila p yn; menawa mengarahkan 1 ngenerak;
Saya akan datang apabila tidak 2 ngarahak;
arahan arahan, pituduh;
hujan. Aku arep teka yn ora
terarah tumuju, ngener;
udan.
pengarahan pangarahan;
apalagi p apa manh
searah saarah, satujuan
Sudah belajar saja susah me-
area n area, papan
ngerjakan soal, apalagi tidak
Dilarang mendirikan bangunan
belajar. Wis sinau wa angl
di area pertanian ini. Dilarang
anggon nggarap soal iku,
ngedegak bangunan ing pa-
apa manh ora sinau.
pan tetann iki.

13
arenaasyik

arena n kalangan, papan berasap kemeluk, kemebul;


Oleh masyarakat tempat itu mengasapi ngasep, ngebuli,
sekarang dibangun menjadi ngeluki
arena olahraga. asas, berasas v adhedhasar, mawa
Dening warga panggonan asas;
iku saiki dibangun dadi papan Negara Indonesia berasas
olahraga. Pancasila. Negara Indoneia
arti n arti, teges, makna; adhedhasar Pancasila.
Carilah arti kata itu dalam ka- berasaskan kanthi dhasar,
mus. Golekana teges (mak- kanthi asas
na) ukara iku ana ing kamus. asing a 1 anh; 2 liya, manca; 3
arti kiasan makna ntar; pencil;
berarti artin, teges; mak- Makanan ini terasa asing di
sud; lidahku. Panganan iki krasa
mengartikan ngartkak, anh ing ilatku.
negesi; mengasingkan mencilak,
searti saarti nylong;
arung, mengarungi v lelayaran pengasingan papan mencil-
Kapal itu mengarungi Laut Jawa. ak;
Prau kuwi lelayaran ing Laut terasing kepencil
Jawa. asisten n pambantu, asistn
asah, mengasah v asah, ngasah Bapak saya pernah menjadi
Adik sedang mengasah pisau. asisten dosen. Bapakku tau
Adhik lagi ngasah pso. dadi asistn dosn.
asam n (woh) asem, kecut asuh, mengasuh v emong, nge-
Agar lebih enak, ia menambah- mong, momong;
kan asam ke dalam sayurnya. Setelah kepergian ayahnya, Pak
Bambang yang mengasuh anak
Supaya luwih nak, dh-
itu. Sapaninggal bapakn,
wk nambahi asem ing
Pak Bambang sing ngemong
jangan.
bocah iku.
asap n kebul, keluk, asep;
asuhan momongan;
Asap putih keluar dari ruangan
pengasuh pamomong
itu. Kebul putih metu saka
asyik a ketungkul;
ruwangan iku.
Karena asyik berada di depan

14
atapayo

komputer dia lupa makan. aturan pranatan, aturan;


Amarga ketungkul ing nga- beraturan tumata;
rep komputer dhwk lali pengatur pangatur;
mangan. peraturan pranatan, wewaton
mengasyikkan nyenengak, aus a gripis
njalari ketungkul Besi itu sudah aus. Wesi iku
atap n payon, payu; wis gripis.
Rumah itu atapnya bocor. awal, berawal v wiwit, kawiwit-
Omah iku payon trocoh. an, wiwitan
beratap apayon; Ceritanya berawal dari ke-
mengatapi mayu, mayoni hidupan Raden Panji. Critan
atas n (ing) dhuwur; kawiwitan saka urip Radn
Bukunya ada di atas meja. Panji.
Bukun ana ing dhuwur awan n mga;
mja. Awan terlihat bergerak ke arah
mengatasi ngatasi, mrantasi; barat. Mgan katon mlaku
atasan atasan, ndhuwuran ngulon.
atau p utawa berawan mendhung
Pilih yang besar atau yang ayam n pitik, ayam (K)
kecil? Pilih sing gedh utawa Pak Bambang memelihara ayam.
sing cilik? Pak Bambang ngingu pitik.
atur, mengatur v tata, nata; ayo n ayo, manga (K)
Dia yang mengatur tempat ini. Ayo mampir ke rumahku! Ayo
Dhwk sing nata pang- mampir ke rumah saya!
gonan iki.

15
B
baca, membaca v waca, maca, para penonton. Dhwk nge-
maos (K); dum karcis marang penon-
Biasakan membaca buku di ton.
perpustakaan! Kulinakak membagikan ngedum;
maca buku nang perpustaka- bagian panduman; bagan;
an! sebagian saprangan;
membacakan macakak; terbagi dipara, didum
bacaan wacan; bagus a becik, apik; lok;
pembaca sing maca Lukisan itu bagus. Lukisan
badai n prahara; lsus kuwi lok (apik).
Akibat terkena badai pohon itu terbagus paling becik; paling
roboh. Amarga kena lsus apik;
wit kuwi rubuh. memperbagus ngapkak
badan n awak, badan; bahagia n 1 seneng; 2 begja;
Badan orang itu sangat besar. bagya;
Awak wong kuwi gedh Orang tuanya ingin anaknya
banget. bahagia dunia dan akhirat.
berbadan bebadan, nduwni Wong tuwan kepingin
awak anaknya begja donya lan
bagai p kaya; kadya; pindha; akirat.
kadi; kebahagiaan kabagyan; ka-
Wajahnya bagaikan pinang begjan;
dibelah dua. Rain kaya woh membahagiakan nyeneng-
jamb disigar (dadi loro). ak
berbagai manka warna; bahan n bahan; bakal
werna-werna; Pak Amat berdagang bahan
bagaikan pindha; lir; kaya; bangunan. Pak Amat dagang
sebagai minangka; pinangka bahan bangunan.
bagi, membagi v ngedum, mara; bahari n samodra; segara
Dia membagi karcis kepada Indonesia termasuk negara

16
bahas, membahasbakar, membakar

bahari. Indonesia klebu baik a apik, sa (K); becik; lok;


negara samodra. Dia orang baik budi pekertinya.
bahas, membahas v ngrembug, Dhwk wong becik budhi
ngoncki pakartin.
Panitia membahas persiapan baik-baik 1 apik-apik, apik
lomba. Panitiya ngrembug kabh; 2 jujur; becik
sedhiyan siap-siap sayem- tumindak;
bara. memperbaiki ndandani;
bahasa n basa; sebaiknya apik, becik
Manusia mempunyai bahasa, baja n waja;
sedangkan binatang tidak. Kendaraan itu berlapis baja.
Manungsa nduwni basa, Kendharaan iku alapis waja.
nanging kwan ora duw berbaja ana wajan; ngemu
basa. waja
berbahasa 1 nganggo basa; bajak n waluku; luku;
2 duw basa Penggarapan sawah itu meng-
bahaya n bebaya; gunakan bajak. Panggarap
Dia berusaha menghindari sawah iku nganggo luku.
bahaya. Dhwk ngupaya membajak ngluku; mluku
ngilari bebaya. bajik, kebajikan n becik, ka-
berbahaya mbebayani; becikan
membahayakan nuwuhak Kita selalu ingin berbuat ke-
bebaya bajikan kepada sesama manu-
bahkan adv malahan; luwih- sia. Kita tansah kepingin tu-
luwih mindak/nggaw kabecikan
Penyakitnya bukan saja ber- marang sapadha-padha (ma-
kurang, bahkan sudah sembuh. nungsa).
Lelaran ora gur suda, malah- bak p pindha, kaya, kadi; lir;
an wis mari. kadya
bahwa p yn; bilih (K) Cantiknya seperti puteri Cinde-
Pak guru mengatakan bahwa rella. Ayun kaya (kadya)
buku ini harus dibaca. Pak putri Cinderlla.
guru kandha yn buku iki bakar, membakar v 1 mbakar;
kudu diwaca. ngobong, 2 besmi, mbesmi;

17
bakteribaris

Pak tani membakar tanaman membandingkan tandhing-


padi yang dimakan wereng. ak; nandhing-nandhing;
Pak tani mbakar tanduran perbandingan imbangan
pari sing dipangan wereng. bangkai n bathang; bangk
terbakar kobong; Bangkai ikan hiu terdampar di
kebakaran kobongan Pantai Parangtritis. Bathang
bakteri n bakteri; kruma iwak hiu kedhampar ing
Air mentah mengandung bak- Pantai Parangtritis.
teri, maka harus dimasak lebih bangun, membangun v ngedeg-
dahulu. Banyu mentah ngan- ak; mbangun;
dhut kruma, mula kudu di- Pemerintah akan membangun
godhog dhisik. sekolah pertanian di daerah ini.
baku n baku; pokok Pamarintah arep mbangun
Sagu merupakan bahan baku sekolah pertanian ing dha-
makanan penduduk Papua. rah kn.
Sagu mujudak bahan baku bangunan bangunan;
panganan pendhudhuk sebangun padha wangun
Papua. banyak num akh;
balik, membalik v 1 malik; 2 Warga banyak yang tidak se-
muter tuju atas rencana pemindahan
Bayi itu sudah pandai mem- jalan baru itu. Warga akh
balik. Bayi iku wis pinter sing ora setuju anan rencana
minger/malik. pemindahan dalan anyar
bandar n bandaran; palabuhan iku.
Bandar udara akan dibangun kebanyakan akh-akh;
di tempat ini. Pelabuhan udara lumrah;
arep dibangun ing papan sebanyak padha akh
kn. barangkali adv bokmanawa
banding, sebanding a sababag; Dia tidak datang barangkali
satimbang; sakit. Dhwk ora teka
Hukuman yang diterima se- bokmanawa lara.
banding dengan perbuatan- baris n 1 baris; 2 lelarikan; jjr-
nya. Ukuman sing ditampa jjr;
satimbang karo tumindak. Murid-murid kelas lima sedang

18
batangbenih

belajar baris. Murid-murid membedakan mbdakak;


klas lima lagi latihan baris. perbedaan bdan
barisan barisan; larikan beku a jendhel;
batang n 1 wit; 2 deleg; glon- Karena suhu sangat dingin,
dhong; minyak gureng itu beku. Mar-
Di kebun itu terdapat pohon ga suhun adhem banget,
kelapa sebanyak tiga batang. minyak goreng jendhel.
Ing kebon iku ana wite membeku njendhel
kelapa telung wit. belaka adv wa; kabh; sa-
sebatang 1 sauwit; 2 sadeleg; wutuh; thok
saglondhong; Cincin itu dibuat dari emas
batangan delegan; glon- belaka. Ali-ali iku digaw
dhongan saka emas thok (sawutuh).
batu n watu; belanja n blanja;
Candi Prambanan terbuat dari Ibu sedang belanja di warung.
batu. Candi Prambanan Ibu lagi blanja nang wa-
digaw saka watu. rung.
membatu matu; dadi watu berbelanja blanja; tetuku
bayang, bayang-bayang n we- benar a bener; cocog; leres (K)
wayangan; ayang-ayang; Pekerjaannya sudah benar.
Bayang-bayang ibunya masih Gawyan wis bener.
membekas di pikirannya. bendera n gendra;
Wewayangan ibun isih Setiap hari Senin diadakan
ngreridu ing pikiran. upacara bendera. Saben dina
membayangkan mbanyang- Senin dianakak upacara
ak; gendera.
bayangan wewayangan; ba-
berbendera nganggo gen-
yangan
dra
bayar, membayar v mbayar
benih n winih;
Kapan kita harus membayar
Yang dijadikan benih harus
sewa rumah itu? Kapan awak
buah yang baik. Sing di-
dhw kudu mbayar swan
dadkak winih kudu woh
omah iku?
kang becik.
beda a bda, benten (K);
pembenihan pawinihan
berbeda ana bedan, bda;

19
bentukbicara, berbicara

bentuk n wangun; kota kuwi arep dibangun toko


Bentuk rumah di kompleks itu buku sing gedh banget.
sama semua. Wangun omah membesarkan nggedhk-
ing komplks iku padha ak;
kabh. sebesar sagedhn; padha
berbentuk wangunan; gedhn;
membentuk mangun; ngga- terbesar paling gedh
w; betapa p banget; tenan
pembentukan pawangunan Betapa sulitnya naik ke sana.
berapa p pira; Banget angel munggah
Berapa uang yang kamu terima nang kana.
sebagai upah? Pira dhuwit betina n wadon; wdok
sing kok tampa minangka Kambingnya beranak betina.
upah? Wedhus manak wadon.
seberapa sepira betis n kmpol; wentis (Ki)
berat a abot; Betisnya terasa pegal. Km-
Saya tidak kuat mengangkat pol krasa pegel.
batu yang besar itu karena sa- betul a 1 bener; 2 tulen; sejati
ngat berat. Aku ora kongan Memang betul, dia rajin be-
ngangkat watu sing gedh lajar. Pancn bener, dh-
kuwi amarga abot banget. wk sregep sinau.
memberatkan ngebot-eboti; biar p karebn; bn; jarn;
njalari abot Dia membiarkan saja anaknya
berita n kabar; warta; pawarta; bermain-main. Dhwk nge-
Ibu dengan cermat mendengar- jarak wa anak dolanan.
kan berita yang dibawa kakak. membiarkan ngejarak
Ibu kanthi setiti mirengak biaya n bea; wragad
pawarta kang kagawa ka- Kirim barang itu terkena biaya
kang. mahal. Kirim barang kuwi
memberitakan martakak; kena ba (wragad) larang.
ngabarak bicara, berbicara v ngomong, gu-
besar a gedh; neman; celathu;
Di kota itu akan dibangun toko Ibu dapat berbicara dalam ba-
buku yang sangat besar. Ing hasa Inggris. Ibu bisa gune-

20
bidangbisa

man nganggo basa Inggris. bimbing, membimbing v 1 nun-


membicarakan ngomong- tun; 2 nganthi;
ak; ngrembug; Ivan sedang membimbing
pembicaraan omongan adiknya membaca. Ivan agi
bidang n ran; nuntun adin maca.
Kubus itu enam bidangnya. pembimbing 1 panuntun; 2
Kubus (pesagi papat) iku panganthi
enem pran. bina, membina v mangun, mba-
pembidangan nggolongak ngun; mbina
bijak a pinter; sujana; Membina bahasa Indonesia
Pak guru sangat bijak dalam sangat diperlukan. Mbangun
menghadapi masalah. Pak guru basa Indonesia diperlukak
sujana banget ing dalem nga- banget.
dhepi masalah. pembina pambina;
kebijakan kapinteran pembinaan caraning mba-
biji n wiji; isi; uwos ngun
Biji yang bagus akan menum- binatang n kwan; sato
buhkan pohon yang subur. Kucing termasuk binatang
Wiji sing apik bakal thukul piaraan. Kucing klebu kwan
wit sing lemu. ingon.
biji-bijian sakhing wiji; bintang n 1 lintang; 2 cirimuni;
wos-wosan tandha jasa
bila, bilamana pron 1 kapan; 2 Karena jasa-jasanya, ia
yn; manawa dianugerahi bintang empat.
Bila diundang, saya datang. Sebab jasa-jasan dhwk
Manawa diundang, aku dihadhiahi bintang papat.
1
teka. bisa a bisa; saguh;
bilang, membilang v ngtung; Jika bisa datanglah ke rumah-
milang: ku. Nk bisa (saguh) tekaa
Ibunya baru membilang ong- nang ngomahku.
kos untuk ke Jakarta. Ibun sebisanya sabisan
2
lagi ngtung ongkos lunga bisa n racun; wisa;
menyang Jakarta. Ular itu mempunyai bisa. Ula
bilangan wilangan kuwi duw wisa.

21
buahbunga

berbisa ngemu racun; mawa akh diprangguli gumuk


wisa; ngandhut wisa pasir.
buah n woh; buwah; membukit nggumuk; kaya
berbuah awoh; nguwoh; ana utawa dadi gumuk
woh: buku n 1 buku; 2 kitab;
Pohon jambu itu sedang Saya pinjam buku di perpus-
berbuah. Wit jambu iku lagi takaan. Aku nyilih buku nang
awoh. perpustakaan.
buah-buahan woh-wohan membukukan mbukokak;
buas a galak pembukuan pambukuan
Jangan dekat-dekatbinatang bulan n 1 rembulan; sasadara; 2
buas. Aja cedhak-cedhak wulan; sasi;
kwan galak. Malam ini bulan tertutup men-
buat, membuat v gaw; dhung. Bengi iki rembulan
Anak itu membuat orang tua- katutup mendhung.
nya senang. Bocah iku berbulan-bulan wulanan;
ndadkak wong tuwan sasn-sasn
seneng. bulat a bunder; gembleng; wutuh;
berbuat tumindak; magaw; Dengan niat bulat mari kita
gumaw; tolong orang itu. Kanthi gem-
terbuat ginaw; digaw bleng ati, ayo kita tulung
buih n umpluk; wong kuwi.
Ombak itu menghempaskan buih membulatkan 1 mbunder-
air laut di pantai. Ombak iku ak ; 2 nggemblengak;
nempuk umpluk banyu bulatan bunderan; buweng-
segara ing pant. an
berbuih ngumpluk; mum- bundar a bunder
pluk Bumi itu bundar. Bumi kuwi
bukan adv dudu; ora bunder.
Bukan main mahalnya! Ora bunga n kembang;
umum larang. Di kebun banyak tumbuh bunga
bukit n gumuk; mawar. Ing kebon akh
Di pantai itu banyak ditemukan thukul kembang mawar.
bukit pasir. Ing pant iku berbunga ngembang

22
bunyi, berbunyibuyung

bunyi, berbunyi v muni, mungel butir n iji:


(K); Dua butir telor dibawanya dari
Pintu itu berbunyi karena kandang. Endhog rong iji
kurang oli (minyak). Lawang digawa saka kandhang.
iku muni merga kurang oli butuh, membutuhkan v merlok-
(lenga). ak; mbutuhak
membunyikan ngunkak Setiap orang membutuhkan
burung n manuk, peksi (K) air.Saben wong mbutuhak
Burung puyuh tidak dapat banyu.
terbang tinggi. Manuk gemak buyung n klenthing
ora bisa mabur dhuwur. Orang desa itu membawa air
buta a wuta; picak; dengan buyung. Wong ndsa
Dia buta sejak lahir. Dhwk iku nggawa banyu nganggo
wuta awit lair. klenthing.
buta huruf wuta sastra

23
C
cabai n lombok cahaya n cahya, sunar, sorot;
Jika memasak agar pedas di- Mobil itu mempunyai cahaya
perlukan cabai. Karebn ma- lampu yang terang. Mobil iku
sakan pedes kita mbutuh- nduwni sorot lampu sing
ak lombok. padhang.
cabang, pang; bercabang v ca- bercahaya sumunar, su-
wang morot
Pohon kelapa itu tidak ber- cair a ajr, ncr, cuwr;
cabang. Wit krambil iku ora Minyak tanah termasuk benda
cawang. cair. Minyak tanah (lenga
cabut, mencabut v njabut, mbe- patra) kalebu barang cuwr.
dhol, mbubut; mencair dadi ajr, dadi ncr;
Bapak saya sedang mencabut cairan ncran, dldkan,
ketela di kebun. Bapakku agi cuwran
1
mbedhol pohong ing kebon. cakap a pinter, wasis;
mencabuti njabuti, mbe- Karena cakap, Wikas dijadikan
dholi; ketua panitia lomba. Amarga
tercabut kebedhol, kebubut pinter, Wikas didapuk dadi
cacah, mencacah v nacah, nya- ketua panitiya sayembara.
cah kecakapan kapinteran; ka-
Ibu mencacah daging untuk wasisan
2
dibuat perkedel. Ibu nyacah cakap n wicara, omong;
daging kanggo gaw ber- Anak yang banyak cakap itu
gedl. kurang serius dalam belajar.
cacat n cacad Bocah sing akh omong iku
Meskipun cacat kakinya, ia kurang temen anggon
tidak merasa rendah diri. Sa- sinau.
najan cacad sikil, dhwk bercakap-cakap omong-
ora rumangsa cilik ati. omong; guneman;

24
cakup, mencakupcatat, mencatat

percakapan omongan; gu- cantum, mencantumkan v nya-


nem thet, ngemot
cakup, mencakup v nyakup; Dia telah mencantumkan da-
Ujiannnya mencakup pelajar- lam bukunya. Dhwk wis
an semester satu. Ujian nya- nyatehet ing bukun.
kup pelajaran semester siji. tercantum kamot, kacathet,
tercakup kacakup cinathet
calon n calon, bakal; capai, mencapai v 1 gayuh,
Ayahnya adalah calon bupati nggayuh; 2 tekan
di daerahnya. Bapak yaiku Untuk mencapai benda itu, ia
calon bupati ing dharah menggunakan bangku. Kanggo
(wilayah). nggayuh barang iku, dh-
mencalonkan nyalonak wk nggunakak mja.
campur, mencampur v campur, tercapai kaleksanan
nyampur; nyarub; capung n kinjeng, semprang;
Anak-anak itu sedang berlatih Capung sering menjadi mangsa
mencampur warna. Bacoh- burung. Kinjeng asring dadi
bocah kuwi lagi latihan nya- pangan manuk.
rub werna. cara n 1 cara; 2 adat;
tercampur kacarub, kacam- Dita mempunyai cara belajar
pur, cinampur, cinarub; sendiri. Dita duw cara (adat)
campuran campuran, caruban sinau dhw.
canda, bercanda v geguyon, ge- secara 1 sacara; 2 kanthi cara
gojgan cari, mencari v golk, nggolk,
Mereka bercanda bila sedang luru, ngluru;
berkumpul. Dhwk ge- Anak itu mencari uangnya yang
guyon yn lagi ngumpul. hilang. Anak itu nggolki
cangkul n pacul; dhuwit sing ilang.
Orang itu menggali parit de- mencarikan nggolkak;
ngan cangkul. Wong iku cari-carian golk-golkan;
ngedhuk kaln nganggu pencarian nggolki
pacul. catat, mencatat v cathet, nyathet;
mencangkul macul; Wali kelas mencatat semua
mencangkuli maculi kegiatan muridnya, Wali klas

25
cegah, mencegahcerdas

nyathet kabh pagawan/ Anak itu memiliki otak yang


tugas murid. cemerlang. Bocah iku ndu-
mencatatkan nyathetak; wni utek lantip.
ndhaftarak; kecemerlangan 1 kandah-
tercatat cinathet; kacathet; an; 2 kapinteran;
catatan cathetan cendekia a 1 gathkan; 2 pinter,
cegah, mencegah v cegah, nye- winasis;
gah; Di lembaga itulah tempat per-
Ia mencegah temannya yang kumpulnya para cendekia.
akan mencontek. Dhwk Ing lembaga iku papan pa-
nyegah kancan sing arep kumpulan para winasis.
nyontk. cendekiawan wong pinter
mencegah nyegah cepat a cepet;
cek, mengecek v ck, ngeck, Kiper itu menangkap bola de-
najihak; ngan cepat. Kiper iku nang-
Pak guru sedang mengecek kep bal kanthi cepet.
muridnya yang tidak masuk. cepat-cepat cepet-cepet; ng-
Pak guru agi ngeck murid gal-nggal; daya-daya;
sing ora mlebu. mempercepat a nyepetak;
cekat, cekatan a ckat-cket, secepatnya sacepet
trampil ceramah n pidhato; sesorah;
Meskipun masih kecil, ia sudah Kamu baru saja mendengarkan
cekatan membantu ayahnya di ceramah mengenai peningkat-
kebun. Sanadyan isih cilik, an mutu sekolah. Kow lagi
dhwk wis trampil ngr- wa ngrungokak pidhato
wangi bapak ing kebun. (sesorah) bab ningkat mutu
cemar, mencemari v ngregedi, sekolah.
njenjemberi; nglk-lki; berceramah sesorah;
Limbah pabrik itu mencemari penceramah juru sesorah,
air sungai. Rereged pabrik sing pidhato, juru pidhato
iku ngregedi banyu kali. cerdas a lantip, pinter, cerdhas;
tercemar cacat Anak itu sangat cerdas, semua
cemerlang a 1 sumunar; gume- soal ujian dapat dijawab dengan
byar; 2 lantip; pinter banget; cepat. Bocah iku lantip, kabh

26
cerdikcita, cita-cita

soal ujian bisa dijawab kanthi cetus, mencetuskan v ngetok-


cepet. ak, ngakibat;
mencerdaskan minterak; Kejadian kecil itu ternyata
nyerdhasak; mampu mencetuskan huru-
kecerdasan kapinteran hara. Kadadyan cilik iku
cerdik a wasis, julig, wegig; kanyata bisa ndadkak re-
Selain pandai, ia termasuk anak rusuh/ggr.
yang cerdik. Saliyan pinter, tercetus kawetu, kelair, ka-
dhwk kalebu bocah sing gagas;
wasis. pencetus panggagas
kecerdikan kapinteran, ka- cipta, mencipta v cipta, nyipta;
wasisan Fantasi diperlukan untuk men-
cerita n crita; ciptakan cerita yang baik.
Dia terkejut mendengar cerita Pantasi dibutuhak kanggo
terjadinya kecelakaan itu. Dh- nyipta crita sing becik.
wk kagt krungu crita menciptakan nyiptakak;
kadadyan kacilakan iku. mujudak;
bercerita crita; tercipta cinipta;
menceritakan nyritakak; ciptaan ciptan;
pencerita tukang crita; sing pencipta kang nyipta
crita ciri n ciri, tandha;
cermat a setiti ngati-ati Ciri anak yang cerdas, antara
Setiap tugas dikerjakan dengan lain cepat menangkap pelajaran.
cermat. Saben tugas di- Tandha bocah sing pinter,
tindakak kanthi setiti ngati- salah sijin, yaiku cepet
ati. nangkep wulangan.
berciri ana cirin; cirn
cetak, mencetak v cithak, nyi-
cita, cita-cita n 1 rasa; pangrasa;
thak, ngecap;
2 gegayuhan; idham-idha-
Petugas itu sedang mencetak
man;
surat undangan. Pegaw iku
Dina cita-citanya menjadi guru.
lagi nyithak layang undhang-
Dina idham-idhaman dadi
an,
guru.
pencetak tukang cithak;
mencita-citakan ngidham-
tukang cap
idhamak

27
cobacukup

coba v 1 jajal, coba; 2 saupama; mencontoh nyonto, nuladha,


Coba lihat jangan-jangan dia nulad;
masih di situ. Coba delengen, mencontohi nyontoni, nu-
aja-aja dhwk isih ana ing ladhani
kono. corak n kembangan, bathikan;
mencoba njajal; nyoba; Bahan yang memiliki corak itu
cobaan pacoban; banyak sekali. Bakal sing
percobaan jajal-jajal kanthi kekembangan kuwi
cocok a cocog; gathuk; mathuk; akh banget.
Pendapatnya cocok dengan pen- bercorak nduw kekem-
dapat saya. Panemun cocog bangan; duw bathikan
karo panemuku. coret, mencoret v cort, cork,
mencocokkan nyocogak; nyort, nyork;
madhakak; Dia mencoret namanya dari
kecocokan kacocogan daftar pengurus. Dhwk
cocok tanam, bercocok tanam v nyort jeneng saka daptar
tandur, nenandur, tetann; pangurus.
Ia hidup dari bercocok tanam coret-coret pating clork;
di ladangnya yang tak begitu pating clorng;
luas. Dhwk urip saka te- coretan corkan; clorngan;
tann ing tegal sing orapati cortan
amba. cuaca n cuwaca
condong a miring, dhoyong, Hari ini cuaca berawan dan
mingser; temperatur sekitar 23 C. Dina
Matahari sudah condong ke iki cuwaca mendhung lan
barat. Srengng wis dho- temperatur kira-kira 23 C.
yong mangulon. cuci, mencuci v kumbah, ngum-
bahi, wasuh; masuh;
mencondongkan ndoyong-
Adik sedang mencuci baju
ak;
kakak. Adhik agi ngumbah
kecondongan kamiringan
klambin kakang.
contoh n conto, tuladha;
cuci tangan wisuh;
Ia memberi contoh cara mem-
mencucikan ngumbahak
buat ketupat. Dhwk mnhi
cukup a cukup, cekap (K), cumpu;
conto caran gaw kupat.
Gajinya cukup untuk hidup

28
cumacuti

sebulan. Bayar cukup curi, mencuri v colong; nyolong;


kanggo kabutuhan sesasi. Tidak baik perbuatan mencuri
mencukupi nyukupi; itu. Ora becik panggawan
kecukupan kacukupan nyolong iku.
cuma adv mung; pencuri maling, pandung
Cuma baju ini yang bisa di- (K);
belinya. Mung klambi iki sing kecurian kemalingan; ke-
bisa dituku. colongan
cuma-cuma gratis; curiga a jubriya; curiga;
percuma tanpa guna, per- Ia selalu curiga terhadap orang
cumah yang baru dikenalnya. Dh-
curah, mencurahkan v ngesok- wk tansah jubriya marang
ak, ngecorak; wong kang lagi ditepungi.
Ibu sedang mencurahkan air ke mencurigai jubriyani; nyu-
baskom.Ibu agi ngesokak rigai
banyu nang baskom. cuti v cuti, perlop
curah hujan tibaning udan Dokter menyuruhnya cuti tiga
curam a njuleg hari. Dhokter ngakon cuti
Ia berjalan melewati tebing telung dina.
yang curam. Dhwk mla-
ku ngliwati prnging gu-
nung sing njuleg.

29
D
dadak, mendadak adv dadakan, dakwa v dakwa, tudhuhan;
ujug-ujug mendakwa dakwa, ndakwa;
Dia datang mendadak. Dh- ngarani;
wk teka dadakan (ujug- Dia mendakwa aku pelakunya.
ujug). Dhwk ndakwa aku sing
daerah n wewengkon, wilayah nindakak.
laladan; tlatah; terdakwa pasakitan, dakwan;
Desaku daerah yang aman. dakwaan dakwan, tudhuhan
1
Dsaku wilayah sing aman. dalam a jero;
dagang v dagang, bakul, dol Sumurnya sangat dalam. Su-
tinuku; mur jero banget.
Pak Abdulah dagang sapi. Pak mendalami nyinau tenan,
Abdulah dol tinuku sapi (lem- ngresepak ing pikiran
2
bu). dalam p ing
berdagang bakulan; dol ti- Puisiku dimuat dalam majalah.
nuku; Geguritanku dimot ing ma-
pedagang pedagang jalah.
dahaga a ngelak; ngorong damai a aman, ayem, tentrem;
Hari ini saya sangat dahaga se- Betapa damai hati kita. Saiba
sudah berlari-lari. Dina iki aku ayem tentrem atiku.
ngelak banget sawis mlayu- berdamai bedhami, bedha-
mlayu. mn;
dahulu n 1 biyn; 2 adv dhisik; perdamaian bedhamen
Dahulu saya pernah pergi ke damba a kapiadreng, kepengin
Malaysia. Biyn aku tau lunga banget;
menyang Malaysia. mendambakan kapiadreng,
mendahului ndhisiki, nglan- kepngin banget
cangi, nyalip; Kita mendambakan masya-
pendahuluan prawacana, be- rakat adil dan makmur. Kita
buka kepngin banget masarakat
adil lan makmur.

30
dampakdatang

dampak n daya, akibat; peng- dari p 1 saka; 2 wiwit;


aruh Amir datang dari Solo. Amir
Dampak dari lingkungan yang teka saka Solo.
kotor adalah rawan penyakit. daripada p timbang, tinimbang
Pangaruh saka lingkungan Daripada main lebih baik baca
sing reged, yaiku gampang buku. Tinimbang dolan luwih
kena lelara. apik maca buku
berdampak ana dayan, ana darmawisata n plesiran;
pangaruh Kami akan darmawisata ke
dan p lan, saha (K) Danau Toba. Kita arep ple-
Tini dan Tutik pergi ke sekolah. siran menyang Danau Toba.
Tini lan Tutik budhal me- berdarmawisata lunga plesir
nyang sekolah. darurat n 1 kaanan kepeksa; 2
dangkal a cethk sawetara
Sungai itu dangkal, tetapi Pengungsi ditampung dalam
airnya jernih. Kali iku cethk, bangunan darurat. Para peng-
nanging banyun bening. ungsi diklumpukak ing ba-
dapat v 1 bisa; keconggah; ke- ngunan sawetara.
duga; 2 olh, ntuk; dasar n 1 dhasar; 2 slmk;
Dimas dapat mengerjakan Tiara berhasil menyelam sampai
tugasnya. Dimas bisa ngga- ke dasar laut. Tiara kasil nyi-
rap tugas. lem tekan dhasar segara.
mendapat olh; ntuk: berdasar mawa dhasar, kanthi
mendapatkan ntuk; nemoni; dhasar, awewaton;
nemahi; berdasarkan miturut, kanthi
terdapat ana; tinemu; dhasar, awewaton
pendapat panemu datang v 1 teka, dhateng (K),
dapur n pawon rawuh (Ki); dugi (K); 2 asal
Ibu memasak di dapur. Ibu saka;
mangsak ing pawon. Rudi tidak datang karena sakit.
darah n getih, rah (Ki); Rudi ora teka amarga lara.
Dahi Tini terluka berlumuran mendatangi nekani; ngra-
darah. Bathuk Tini wuhi (K);
nandhang tatu gudras getih. kedatangan ketamuan (ke-

31
datardelegasi

tamon), kadhayohan debur n jlegur, jebur;


datar a rata; wrata berdebur jumlegur;
Tanah itu datar bagai cermin. Terdengar suara ombak ber-
Lemah iku warata kaya kaca. debur di laut. Keprungu swara
daun n 1 godhong; ron (K); 2 ombak jumlegur ing segara.
ineb; dekam, berdekam v dhekem,
Daun pisang itu baik untuk ndhekem;
bungkus lemper.Godhong Ayam dekam di atas tumpukan
gedhang iku apik kanggo jerami. Pitik ndhekem ing dhu-
buntel lemper. wur damen.
berdaun ana godhong; duw mendekam 1 ndhekem; 2
godhong; ngringkuk
dedaunan gegodhongan dekap v sikep; dekep;
daya n 1 daya; kekuwatan; 2 mendekap nyikep; ndhekep
akal; setiyar; rkadaya; Ibu Ria dekap anaknya yang ke-
Petinju itu tidak daya lagi meng- takutan. Ibu Ria nyikep anak
hadapi lawannya. Petinju iku sing kewedn.
ora duw kekuwatan manh dekat a 1 cedhak, cerak; 2 jjr;
ngadhepi mungsuh. 3 raket; akrab;
berdaya duw daya; duw Rumahku dekat dengan se-
akal; duw kekuwatan kolahan. Omahku cedhak karo
debar, berdebar v dheg-dhegan, sekolahan.
trataban; berdekatan cedhakan, se-
Hatiku berdebar menunggu sandhingan;
hasil ujian diumumkan. Atiku mendekat nyedhak;
dheg-dhegan nunggu asil mendekati nyedhaki
dekorasi n dhkorasi, gambar
ujian diumumak.
rerenggan; pajangan
mendebarkan nyebabak
Dekorasi itu sangat indah.
dheg-dhegan
Rerenggan (dhkorasi) iku
debu n awu, lebu, bledug;
ndah banget.
Mataku sakit kena debu.
delegasi n utusan
Mripatku lara kena lebu.
Bapak ketua sebagai delegasi.
berdebu mbledug, akeh lebu-
Bapak ketua pinangka utus-
ne, akh awun
an.

32
delmandengki

delman n dhokar denda n dhendha; ukuman;


Delman itu hanya ditarik oleh Pemilik mobil itu kena denda
satu kuda. Dhokar iku mung dua juta. Sing duw mobil
digrt dning jaran siji. kuwi kena dendha rong yuta
demam a mriyang, panastis (rupiah).
Seharian Ani berbaring karena mendenda ndhendha
sedang demam. Sedina mu- dendam a ngendhem rasa serik,
put Ani teturon amarga lagi dhendham;
mriyang. Tidak baik dendam dengan siapa
1
demi p kanggo saja. Ora becik dhendham
Kakak menghentikan merokok karo sapa wa.
demi kesehatannya. Kakang pendendam asipat seneng
nglrni ngrokok, kanggo ngendhem rasa sengit
kuwarasan. dendang n uran-uran, lelagon;
2
demi p mbaka Mari kita dendang bersama.
Satu demi satu para tamu pu- Ayo kita nyanyi lagu ba-
lang. Siji mbaka siji para reng-bareng.
tamu mulih (kondur). berdendang ura-ura, lelagon;
demikian pron mangkono, mang- mendendangkan nglagok-
kn ak
Keadaan hidupku memang demi- dengan p 1 karo; 2 lan; 3 ngang-
kian ini. Kahanan uripku pan- go
cn mangkn iki. Ia pergi dengan anak istrinya.
demonstrasi v dhmonstrasi, Dhwk lunga karo anak
unjuk rasa; bojon.
Mereka demontrasi menentang dengar, mendengar 1 krungu; 2
kenaikan harga BBM. Dh- olh kabar;
wk unjuk rasa nentang mun- Aku mendengar suara tangis-
dhak rega BBM. an. Aku krungu swara ta-
berdemonstrasi nganakak ngisan.
dhmonstrasi mendengarkan ngrungok-
denah n dhnah ak;
Denah jalan itu kurang tepat. terdengar keprungu
Dhnah (pituduh) dalan iku dengki a drengki; sri;
kurang pas. Kamu jangan dengki terhadap

33
dengkur, mendengkurderma

teman. Kow aja drengki karo Derai hujan mulai terdengar.


kanca. Swara udan wiwit keprungu.
kedengkian rasa drengkin derajat n drajad, pangkat;
dengkur, mendengkur v orok, Anak yang pandai akan naik
ngorok; derajat. Bocah sing pinter
Temanku tidurnya mendeng- bakal munggah pangkat.
kur. Kancaku turun (sar- sederajat sadrajad, padha
nipun) ngorok. drajad
mendengkur ngorok deras a 1 santer; 2 deres
dengung n mbengung; Air itu mengalir dengan deras.
Radio saya sering mende- Banyu iku mili kanthi santer.
ngung. Radioku kerep mbe- deret n lrt; larik;
ngung. berderet lelarikan, jjr-jjr;
berdengung mbengung; Murid-murid berdiri berderet di
mendengung mbengung depan sekolah.Murid-murid
dentum, berdentum v gleger, ngadeg jjr-jjr ing ngarep
pating gleger; sekolahan.
Tadi terdengar bunyi ber- dering n swara kring;
dentum. Lagi wa keprungu Saya mendengar dering dari
swara pating gleger. dalam rumah. Aku krungu
dentuman gumlegering swara kring saka jero omah.
denyut n keteg; berdering nywara kring
Denyut jantungnya adik normal. derita n panandhang;
Keteg jantunge adhik nor- Derita seorang ibu memang
mal (shat). berat. Panandhang (rasa) sa-
berdenyut kumeteg wijining ibu pancn abot.
depan n ngarep menderita nandhang (lara,
Anak-anak satu per satu ke sengsara, lsp)
depan. Bocah-bocah siji derma n sokongan, sumbangan;
mbaka siji maji mangarep. Sekolahan kami memberi derma
derai, berderai v 1 swara kepada fakir miskin. Sekolah-
(cumlethik banyu udan); 2 an kita mnhi sumbangan
trocos, nrocos marang wong (sekeng) mla-
rat.

34
dermawandidih, mendidih

mendermakan ndermakak, mendesis ngeses


nyumbangak detail n dhetil, njlimet;
dermawan n dhermawan; luma Hitungannya detail sekali.
Pak Haryo terkenal sebagai Etungan njlimet banget.
seorang dermawan. Pak mendetail njlimet
Haryo kondhang pinangka detak n keteg;
wong sing luma. Detak jantungnya semakin
deru n bengung (swaran angin, melemah. Keteg jantung
montor lsp); sangsaya kendho.
Suara deru terdengar dari sini. berdetak kumeteg
Swara bengung kaprungu di p ing
saka kn. Ayah mencangkul di sawah.
menderu mbengung Bapak macul nang sawah.
desak v suk, ngsuk (nganggo dialog n antawacana; omong-
awak); omong;
Adi desak temannya yang Para siswa dialog masalah pe-
antri. Adi ngesuk kancan lajaran. Murid-murid anta-
sing antri. wacana bab wulangan.
berdesak suk, suk-sukan, berdialog takon-tinakonan
1
ndheseg; diam v meneng;
berdesak-desakan suk-suk- Semuanya diam ketika Pak
an, dheseg-dhesegan; Guu datang. Kabh meneng
mendesak ngesuk, mpt, nalika Pak Guru rawuh
ndheseg (teka).
desas-desus n kabar-kabar; berdiam meneng;
kabar kabur mendiamkan ngenengak
2
Ada desas-desus kalau Ana diam, berdiam v manggon, ma-
pergi ke luar negeri. Kabar- pan;
kabar nk Ana lunga nang Amir berdiam di kota kecil.
negeri manca. Amir manggon ing kutha
desis n eses, ngeses; cilik.
Ada suara desis di bawah meja. mendiami ngenggoni
Ana swara ngeses nang ngi- didih, mendidih v umob
sor mja. Air yang direbus sudah men-

35
didikdonor

2
didih. Banyu sing digodhog diri n dhiri, pribadi, dhw
wis umob. Pekerjaan itu dilakukannya
didik v wulang, wuruk, latih, seorang diri. Gawyan iku
ajar; ditindakak dhw.
mendidik v wuruk, muruki, diskon n sudan rega, potongan
wulang, mulang; rega
Guru bertugas mendidik siswa Toko Sri memberi diskon 20
di sekolah. Guru duw tugas persen. Toko Sri menhi
mulang murid ing sekolah. potongan rega 20 persn.
pendidikan pendhidhikan diskriminasi n pilih sih, emban
dinding n tmbok (saka bata), cindh emban silatan, mb-
gedhk (saka nam-naman dak-mbdakak
pring); Kita tidak boleh diskriminasi.
Dinding rumahku sedang dicat. Kita ora kena pilih sih.
Tmbok omahku lagi dict. diskusi n sarashan, tukar pa-
berdinding nganggo tmbok nemu
dingin a adhem; Hari ini ada diskusi soal ujian.
Udara malam ini terasa dingin. Dina iki ana sarashan soal
Hawa bengi iki krasa adhem. ujian.
kedinginan kadhemen, ka- berdiskusi sarashan
tisen doa n donga, pandonga, puji,
dini a 1 umun, umun-umun; 2 pepuji;
gasik, risik, sadurung wetu- Doa kita semoga diterima Allah.
n Donga (puji) kita muga-
Anisa datang dini hari. Anisa muga ditampa Allah.
teka umun-umun. berdoa ndedonga, ndonga,
1
diri, berdiri v adeg, ngadeg; memuji;
madeg; mendoakan ndongakak,
Karena bus terlalu penuh, aku mujkak
terpaksa berdiri. Amarga bis donor n dhonor, panyumbang,
kebak banget, aku kepeksa sing nyumbang
ngadeg. Sebaiknya kami donor darah.
mendirikan ngedegak Becik kita dhonor dharah.

36
dorong, mendorongdwiwarna

dorong, mendorong v surung, dukung, mendukung v bo-


nyurung; pong; nggndhong
Ayah mendorong gerobag. Ibu itu mendukung anaknya.
Bapak nyurung grobag. Ibu kuwi nggndhong anak.
terdorong sinurung dunia n donya, jagat;
duduk v lungguh, linggih, leng- Di dunia ini terdapat kira-kira
gah (K), pinarak (Ki); 4.000 bahasa. Ing donya iki
Anak itu duduk bersila. Bocah ana kira-kira 4.000 basa.
iku lungguh sila. sedunia sajagat, sadonya
menduduki 1 nglungguhi, duniawi a asipat kadonyan;
nglinggihi, nglenggahi (Ki); Hal itu bersifat duniawi. Bab
2 ngenggoni kuwi sesipat kadonyan.
duga v 1 sangka, kira; 2 duga; durhaka a duraka;
Saya duga bapak pergi. Saya Jangan meniru anak yang dur-
kira bapak ksah. haka. Aja niru (nyonto) bo-
menduga v 1 ngira, nyang- cah sing duraka.
ka; 2 nduga; mendurhakai ndurakani
menduga-duga ngira-ira, duyun, berduyun-duyun v re-
nyangka; gudug, regudugan; irid, irid-
terduga kinira iridan
duka a susah; sedhih; sungkawa Orang berduyun-duyun pergi
(Ki); ke Pekan Raya. Wong
Dia dalam suasana duka karena regudugan (irid-iridan)
kematian ayahnya. Dhwk menyang Pekan Raya.
ing swasana (kahanan) se- dwiwarna n dwiwarna, awarna
dhih sebab bapak sda. loro
berduka sedhih, nandang Bendera Indonesia adalah dwi-
kasusahan; warna. Gendra Indonsia
berduka cita nandhang ka- yaiku warna loro (abang
sedhihan, kesusahan duhkita putih).

37
E
edar, beredar v 1 sumebar; di- sien. Gunakna wektu kanthi
sebarak; 2 mubeng; irit (tumanja).
Hari ini beredar kabar yang ekor n buntut;
tidak baik. Dina iki sumebar Ekor sapi itu panjang.Buntut
pawarta sing ora becik. sapi iku dawa.
mengedarkan 1 ngubeng- berekor (duw) ana buntut
ak; 2 nyebarak; eksperimen n pacoban, coba-
edaran sing diubengak, coba
srkulr Para siswa sedang melakukan
edukasi n pendhidhikan; pi- eksperimen menanam singkong.
wulangan Para siswa lagi coba-coba
Anak-anak harus mendapatkan nandur tla.
edukasi yang baik. Bocah- ekspresi n polatan, kawetun
bocah kudu ntuk piwulang- ing lair
an. Dengan ekspresi lugu anak itu
edukatif a sesipat wulangan menghadap gurunya. Kanthi
Banyak permainan yang polatan sing lugu bocah
edukatif. Akh dolanan sing kuwi ngadhep gurun.
sesifat wulangan. ekstra n 1 kstra; tambahan; 2
efek n akibat ngluwihi
Efek dari minum obat itu adalah Bu Guru memberi pelajaran
mengantuk. Akibat ngomb ekstra. Bu Guru maringi
obat yaiku ngantuk. wulangan tambahan.
efektif a daya guna; ana gunan elak, mengelak v 1 ngndha,
Belajar hari ini sangat efektif. ngndhani; 2 slak, nylaki;
Sinau dina iki banget ana Ali bisa mengelak dari pukulan
gunan. lawan. Ali bisa ngndhani
efisien a tumanja, irit, ora boros saka anteman mungsuh.
(wektu, tenaga) mengelakkan ngndhani
Gunakan waktu dengan efi-

38
elastikentah

elastik n mulur mungkret mengendapkan menebak;


Tali itu sangat elastik. Tali endapan eneban (banyu,
iku mulur mungkret banget. lenga)
embara, mengembara v ngum- 2
endap, mengendap v ndhung-
bara, lelana kluk, mbungkuk
Paman mengembara mencari Adik mengendap karena
pengalaman hidup. Paman dimarahi ibu. Adik ndhung-
ngumbara golek pangalaman kluk (mbungkuk) sebab di-
urip. nesoni (didukani) ibu.
embun n ebun; energi n daya, tenaga, kekuwat-
Embun pagi sangat segar. an
Ebun suk seger banget. Kami harus memiliki energi
berembun ngembun; ana yang banyak. Kita kudu duw
ebun; daya (tenaga) sing akh.
mengembun ngebun; ngem- engah, terengah-engah v meng-
bun gh-menggh
emosi n 1 rasa pangrasa; 2 nesu Amir lari terengah-engah karena
Jagalah emosi agar urusannya dikejar anjing. Amir mlayu
lancar. Jaganen rasa pang- menggh-menggh sebab
rasa supaya urusan lancar. diuyak asu.
enak a 1 nak, mirasa; 2 pnak, enggan a wegah, sungkan, aras-
shat (awak); 3 pules (turu); arasen
Sayur itu enak rasanya. Ja- Anak itu enggan belajar karena
ngan iku nak rasan. banyak menonton TV. Bocah
mengenakkan ngepnakak iku wegah sinau amarga ka-
encer a ncr; cuwr; khen nonton TV.
Susu yang adik minum sangat engkau n kow, sampyan (K),
encer. Susu sing adhik omb panjenengan (Ki)
cuwr banget. Engkau akan pergi ke mana?
mengencerkan ngncrak Kow arep lunga menyang
1
endap, mengendap v meneb; endi?
Air yang keruh itu sudah meng- entah adv embuh;
endap kotorannya. Banyu Entah apa yang sedang Tutik
sing buthek iku wis meneb pikirkan. Embuh apa sing lagi
regedan. Tutik pikirak.

39
enyahevaluasi

enyah v lunga; minggat Talin kejiret kenceng


Karena takut Reza enyah dari banget.
tempat itu. Sebab wedi Reza mengeratkan 1 ngenceng-
lunga saka papan kuwi. ak; 2 ngraketak
mengenyahkan nundhung, erti, mengerti v ngerti;
nggusah Aku tidak mengerti maksud
era n jaman, wektu, mangsa perkataannya. Aku ora ngerti
Sekarang era teknologi infor- maksud omongan.
masi. Saiki jaman tknologi pengertian 1 pangertn: 2
informasi. ngilmu (pengalaman)
eram, mengeram v angrem; etika n tata krama
Ayam itu sedang mengeram. Anak itu tidak mempnyai etika
Pitik kuwi lagi angrem. yang baik. Bocah kuwi ora
mengeramkan ngengrem- duw tata karma sing apik.
ak, netesak (endhog) etis a sopan
erang, mengerang v gereng- Makan sambil berdiri itu tidak
gereng etis. Mangan karo ngadeg
Juni mengerang karena sakit. iku ora sopan.
Juni gereng-gereng sebab evaluasi n pambiji;
lara. Evaluasi belajar sudah selesai.
erat a 1 kenceng (tmr tali); 2 Pambiji wulangan wis ram-
rumaket (tmr pasrawungan); pung.
Talinya terikat sangat erat. mengevaluasi mbiji

40
F
faedah n padah, guna, piguna; kabh sadulur padha
Faedah membaca sangat ba- kumpul.
nyak. Padah (guna) maca fardu n wajib, kudu;
iku akh banget. Bagi orang Islam, salat itu hukum-
berfaedah migunani nya fardu. Mungguh wong
fajar n bang (-bang) wtan Islam, salat iku hukum
Ketika fajar para petani sudah wajib.
pergi ke sawah. Nalika bang difardukan diwajibak
(-bang) wtan wong-wong fasih a pasih, cetha
tani wis padha lunga me- Ahmad dalam membaca Quran
nyang sawah. fasih sekali. Ahmad macan
fakir n pakir, mlarat, kesrakat; Quran pasih banget.
Orang-orang fakir mendapat fauna n sato kwan
bantuan beras dari pemerintah. Fauna yang ada di hutan ber-
Wong-wong mlarat ntuk macam-macam. Sato kwan
bantuan beras saka pamarin- sing ana ing alas werna-
tah. werna.
fakta n kasunyatan favorit n 1 sing dijagokak, sing
Berita itu harus berdasarkan diunggulak; 2 sing dika-
fakta.Pawarta kuwi kudu remi
adhedhasar kasunyatan. Fatin menjadi penyanyi favorit
faktor n bab, perkara tahun ini. Fatin dadi penya-
Ada faktor yang menyebabkan nyi sing dikaremi tahun iki.
Tutik tidak lulus ujian. Ana final n pinal, babak pungkasan
bab sing njalari Tutik ora Pertandingan badminton hari
lulus ujian. ini sudah final. Lomba
famili n pamili, kulawarga, sa- badminton dina iki wis pinal
dulur (babak pungkasan).
Pada hari raya seluruh famili finis n pinis, pungkasan
berkumpul. Ing dina riyaya Belum sampai finis dia sudah

41
firasatforum

menyerah. Durung tekan pung- fondasi n dhasar, pondhasi (ba-


kasan dhwk wis pasrah. ngunan)
firasat n pirasat, tandha-tandha Gedung bertingkat harus mem-
Bapak mendapatkan firasat punyai fondasi yang kuat.
kalau saya bakal juara. Bapak Gedhong tingkat kudu du-
ntuk pirasat (tandha-tan- wni pondhasi sing kuwat.
dha) yn aku bakal juwara. formal n resmi
fisik n badan Parkir harus ada izin formal dari
Sunaryo mempunyai fisik kepolisian. Parkir kudu ana
yang tegap dan kuat. Sunaryo idin resmi saka polisi.
duw badan sing gagah lan formalitas n ila-ila, ila-ilan
kuwat. Dia menyambut tamunya secara
fit a sehat, bagas, waras formalitas. Dhwk me-
Hari ini saya merasa kurang fit. thuki tamun kanti ila-ila.
Dina iki aku krasa kurang formasi n susunan (pegaw,
shat. pengurus, lsp)
fitnah n pitenah; Formasi kepanitiaannya sudah
Fitnah termasuk perbuatan diubah. Susunan panitiyan
jahat. Pitenah kalebu pang- wis diowahi.
gaw kejem. formulir n blangko, lembaran
memfitnah mitenah, gaw isian
piala Peserta lomba harus mengisi
flora n dhunia wit-witan, tandur- formulir terlebih dahulu.
an Paserta lelumban kudu ngisi
Kondisi flora di pulau Jawa blangko dhisik.
sudah memprihatinkan. Kaan- forsir, memforsir v meksa, ngu-
an wit-witan ing Pulau Jawa dokak
wis mrihatinak. Imam memforsir tenaganya
fokus n mligi agar pekerjaannya selesai.
Sekarang anak-anak sedang Imam meksa tenagan su-
fokus menghadapi ujian. Saiki paya gawyan rampung.
bocah-bocah lagi mirunggan forum n 1 bebadan, wadhah; 2
ngadhepi ujian. sidhang, rapat
Pemuda sudah membentuk

42
foya, berfoya-foyafungsi

frum untuk tukar pengalam- fungsi n guna, gunan, padah;


an. Para mudha wis gaw Fungsi baju di antaranya ialah
wadhah kanggo tukar kaw- untuk melindungi badan. Guna-
ruh. n klambi antaran kanggo
foya, berfoya-foya v poya-poya, nglindhungi awak.
seneng-seneng berfungsi migunani, madahi
Anak muda sekarang suka
berfoya-foya. Bocah nom-
noman saiki seneng poya-
poya.

43
G
gabung, bergabung v kumpul; gagu a bisu
Silakan bergabung dengan Meskipun Nisa gagu, tetapi
teman-temanmu. Ayo kum- pandai bermain gitar. Sanajan
pul karo kanca-kancamu. Nisa bisu, nanging pinter
menggabung ngumpul; nggitar.
menggabungkan ngumpul- gairah a karep; pepnginaning
ak, nggathukak ati;
gadai n gadh, barang gadhn; Teman saya tidak mempunyai
Barang gadai disimpan di gu- gairah belajar. Kancaku ora
dhang. Barang gadhn disim- duw karep sinau.
pen ana ing gudang. bergairah karep banget
menggadaikan nggadhk- gaji n upah, bayar; blanja;
ak; Setiap tanggal satu, Bapak me-
pegadaian panggadhn nerima gaji. Saben tanggal
gadis n prawan siji, Bapak nampa bayar.
Gadis depan rumahku ramah gajian bayaran
sekali. Prawan ngarep omah- galah n gntr; satang;
ku grapyak banget. Joni memetik mangga mengguna-
gaduh a ram; udreg; gumuder kan galah. Joni ngopk pe-
Anak yang membuat gaduh lem nganggo gntr.
sudah dipanggil kepala sekolah. sepenggalah sagntr, sa-
Bocah sing nggaw udreg dawan satang
wis diundang kepala se- gali, menggali v 1 ngedhuk; 2
kolah. ndhudhuk;
gagas, gagasan n pikir, pikiran; Musim kemarau banyak orang
panemu menggali sumur. Mangsa
Andi mempunyai gagasan katiga akh wong sing nge-
yang baik. Andi duw pa- dhuk sumur.
nemu sing apik. galian kedhukan, dhudhuk-
menggagas mikir an

44
gamanggarap, menggarap

gamang a singunen; awang- perbuatan yang baik. Allah


awangen bakal ngganjar saben-saben
Iwan gamang jika memanjat po- tumindak sing apik.
hon yang tinggi. Iwan singu- ganjaran ganjaran, bebana,
nen yn mnk wit sing bebungah
dhuwur. ganti v ijol, liru; sulih;
gampar, menggampar v ngeplak Perpustakaan meminta ganti
Tidak terduga, Robi tega meng- atas buku yang saya hilangkan.
gampar temannya. Ora di- Perpustakaan njaluk ijol buku
nyana, Robi tega ngeplak kan- sing tak ilangak.
can. mengganti ngganti, ngijoli;
ganas a galak; menggantikan nggantni;
Anjing milik tetanggaku ganas. pengganti pangganti, se-
Asun tanggaku galak. sulih
mengganas dadi galak gantung, bergantung v guman-
ganda a dhobel; tung;
Pemain tenis ganda Indonesia Penyelesaian masalah ini ber-
menang atas Malaysia. Pe- gantung kepada kepala sekolah.
main tnis dhobel Indonesia Oleh ngrampungi masalah
menang karo Malaysia. iki gumantung karo kepala
menggandakan nikelak sekolah.
ganggu, mengganggu v nggang- menggantungkan nggan-
gu, ngrusuhi; tungak;
Anak yang suka mengganggu gantungan cantholan, can-
sudah dipanggil kepala sekolah. thlan
Bocah sing seneng nggang- gapai, menggapai v ngranggh;
gu wis diundang kepala se- Adik sedang berusaha meng-
kolah. gapai mangga di depan rumah.
terganggu keganggu; Adhik lagi usaha ngranggh
gangguan alangan, aral, re- pelem ana ing ngarep omah.
ribet, pepalang menggapai-gapai ngrang-
ganjar, mengganjar v ngganjar, gh-ngranggh
mnhi ganjaran/ukuman; garap, menggarap v nggarap;
Allah akan mengganjar setiap Saya dan teman-teman sedang

45
garasigedor, menggedor

menggarap tugas sekolah. Aku gaung n kumandhang;


lan kanca-kanca lagi nggarap Gaung azan terdengar hingga
tugas sekolah. di sini. Kumandhang adan
garapan garapan, gawyan krungu nganti nang kn.
garasi n garasi, kandhang motor/ bergaung ngumandhang
mobil gawat a mbebayani, nyumelangi
Rumah itu dilengkapi dengan Gunung Merapi menjadi gawat
garasi yang luas. Omah kuwi karena meletus. Gunung Me-
dikompliti garasi sing amba. rapi mbebayani merga nje-
gardu n gerdhu, kerdhu; patrol- blug.
an; cakruk gaya n 1 lagu, modhl, gagrag;
Bapak-bapak sedang berkumpul 2 solah bawa;
di gardu. Bapak-bapak lagi Waris berjoged dengan gaya baru.
ngumpul ing gerdhu. Waris njogd kanthi gagrag
garis n garis; anyar.
Para siswa sedang membuat bergaya nggaya
garis lurus.Murid-murid gebu, menggebu-gebu a ma-
lagi nggaw garis lempeng.
kantar-kantar, mangalad-
bergaris ana garis;
alad (kekarepan)
menggaris nggaris;
Tarman menggebu-gebu ingin
penggaris garisan
ke Jakarta. Tarman makan-
gasal a ganjil
tar-kantar pingin lunga nang
Para siswa mendapat nilai baik
Jakarta.
di semester gasal. Murid-mu-
gebyur, menggebyur v ngge-
rid olh biji apik ana ing se-
byur, nyiram; ambyur;
mester ganjil.
Ali mandi dengan menggebyur
gatal a gatel
air ke tubuhnya. Ali adus kan-
Kulitnya gatal karena digigit
nyamuk. Kulit gatel merga thi nggebyur banyu ana ing
dicokot lemut. awak.
gaul, bergaul v srawung; gebyuran gebyuran; siraman
Susan anak yang mudah ber- gedor, menggedor v nggedhor;
gaul. Susan bocah sing gam- ndhodhog;
pang srawung. Terdengar dari luar suara orang
pergaulan pasrawungan menggedor pintu.Krungu

46
gegabahgelantung, bergelantung

saka njaba swaran wong gelaga n glagat, ngalamat


ndodhog lawang. Gelagat pencuri itu sudah
gegabah a kesusu, kurang ngati- tercium polisi. Glagat maling
ati; grusa-grusu iku wis kangerten polisi.
Susi mengerjakan tugas dengan gelak n lakak-lakak (guyu);
gegabah. Susi nggarap tugas Terdengar gelak siswa-siswa dari
kanthi kesusu. dalam kelas. Krungu lakak-
gegap gempita a ambata rubuh, lakak (guyun) murid-murid
(surak) ram banget saka njero klas.
Tahun baru 2016 dirayakan menggelakkan ngguyok-
dengan gegap gemita. Tahun ak;
baru 2016 dipengeti kanthi tergelak kepingkel-pingkel;
ram banget. tergelak-gelak ngguyu la-
gegas, bergegas-(gegas) v ag- kak-lakak; kepingkel-ping-
ag, endang, nggal-nggal, kel
kesusu gelanggang n glanggang, ka-
Ali bergegas pergi ke sekolah langan;
karena takut terlambat. Ali ag- Pemuda-pemudi berkumpul di
ag budhal sekolah amarga gelanggang remaja. Pemudha-
kuwatir telat. pemudhi padha ngumpul ing
gejala n pratandha; tandha-tan- glanggang remaja.
dha gelanggang perang papan
Susi terkena gejala demam peperangan;
berdarah. Susi kena tandha- gelanggang pertandingan
tandha demam berdarah papan tetandhingan;
(DB). gelanggang remaja papan
gejolak n obah-osik; kumpul mudha-mudhi
Gejolak semangatnya muncul gelantung, bergelantung v
ketika Susi mengetahui nilai Ali nggandhul; gyang-gyong;
baik. Obah-osik semangat Kelelawar bergelantung di
katon nalika Susi ngerti biji- pohon nangka. Lawa nggan-
n Ali apik. dhul nang wit nangka.
bergejolak obah-osik, ma- bergelantungan pating gran-
kantar-kantar dhul, pating gryong

47
gelapgelimpang, bergelimpangan

gelap a peteng; gelegar n gleger (swara);


Kamarku gelap karena mati Terdengar suara gelegar dari
lampu. Kamarku peteng jauh. Keprungu swara gle-
amarga lampu mati. ger saka kadohan.
gelap gulita peteng bergelegar gumleger;
ndhedhet; menggelegar gumleger
kegelapan kepetengan gelembung n plembungan;
1
gelar n gelar, sebutan; Sabun ini dapat mengeluarkan
Ayahku mempunyai gelar gelembung. Sabun iki bisa
raden. Bapakku duw gelar ngetokak plembungan.
(sebutan) radn. menggelembung mlem-
bergelar nganggo sebutan, bung, mlempung
duw sebutan geleng v gdhg;
2
gelar, menggelar v nggelar, Geleng kepala menandakan
ndhasarak; tidak setuju. Gdhk sirah
Pedagang di pasar sudah mulai nandhakak yn ora setuju.
menggelar dagangannya. Ba- bergeleng-geleng gdhg-
kul nag pasar wis miwiti gdhk, gla-glo;
ndhasarak dagangan. menggeleng gdhg
mempergelarkan mitonton- geli a 1 keri, risi; 2 kumudu
ak; ngguyu (marga lucu lsp);
pegelaran pagelaran, papan Kakiku terasa geli ketika
kanggo nontonak dipegang adikku. Sikilku krasa
gelayut, bergelayut v nggan- keri nalika dicekel adhiku.
dhul, nggantung; menggelikan ngguyokak,
Monyet-monyet bergelayutan gaw guyu
di pohon. Kethk-kethk pa-
geliat, menggeliat v ngolt
dha nggandhul ing wit.
Cacing itu terlihat menggeliat.
bergelayutan pating nggan-
Cacing iku katon ngolt
dhul
(obah-obah).
geledah, menggeledah v nggl-
gelimpang, bergelimpangan v
dhah
ngglimpang, gumlthak
Guru menggeledah tas murid-
Didit naik sepeda jatuh ber-
murid. Guru nggldahi tas
gelimpangan. Didit num-
murid-murid.

48
gelincir, menggelincirgemar

pak sepdha tiba ngglim- bergelombang ngombak,


pang. mawa alun
gelincir, menggelincir v mltr, gelondong n glondhong (kayu)
mlst; Truk itu mengangkut sepuluh
Sepeda yang dinaiki Imam gelondong kayu jati. Truk
menggelincir ke parit. Pit sing kuwi nggawa sepuluh glon-
ditumpaki Imam mlst dhong kayu jati.
nyang kaln. gelongsor, menggelongsor v
tergelincir keplst, kepltr ngglongsor, mlorod
gelinding, menggelinding v Karena capek, Anik mengge-
ngglindhing; longsor di lantai. Krana kesel,
Bola ini menggelinding dari Anik ngglosor nang lant.
atas ke bawah. Bal iki ngglin- gelontor, menggelontor v
dhing saka ndhuwur mu- ngglontor
dhun. Air sungai mengelontor me-
menggelindingkan ngglin- lewati pintu air. Banyu kali
dhingak ngglontor ngliwati dalan
gelisah a kemrungsung; ora banyu.
jenjem; gelora, menggelora v kumudu-
Ibu gelisah memikirkan adikku kudu, makantar-kantar (ke-
yang belum pulang. Ibu kem- karepan)
rungsung mikirak adhiku Budi semangatnya begitu meng-
sing durung mulih. gelora. Budi semangat ma-
gelitik, menggelitik v ngithik- kantar-kantar.
ithik; gema, bergema v kumandhang;
Ibu menggelitik adik supaya Suara azan bergema hingga di
mau bangun. Ibu ngithik-ithik sini. Swaran adan kuman-
adhik supaya gelem tangi. dhang nganti nang kn.
digelitik diithik-ithik menggema ngumandhang
gelombang n alun, ombak; gemar a karem, seneng;
Gelombang di pantai Parang- Aku gemar menanam pepohon-
tritis sangat besar. Ombak ing an di halaman rumah. Aku
pesisir Parangtritis gedh seneng nandur wit-witan ing
banget. pekarangan omah.

49
gemasgemerlap

menggemari ngaremi, nye- Pak guru nggemblng


nengi; murid-murid sakdurung
penggemar pandhemen ujian nasional.
gemas a 1 gemes, gregeten; 2 gembung, menggembung v
jngkl, anyel; kembung; mlembung;
Aku gemas dengan adikku yang Perut anak itu menggembung
jahil. Aku gregeten karo karena masuk angin. Weteng
adhiku sing jail. bocah iku kembung sebab
menggemaskan 1 nggemes- masuk angin.
ak. nggregetak; 2 nga- menggembungkan mlem-
nyelak bungak
gembala n pangon, tukang angon; gembur a madhuk, mblubur,
Ayahku seorang gembala sapi. empuk;
Bapakku tukang angon sapi. Pak tani menanam jagung di
menggembala angon, nge- tanah yang gembur. Pak tani
ngon; nandur jagung ing lemah sing
penggembala pangon, tu- mblubur.
kang angon menggemburkan ngadhug-
gembira a gumbira, seneng, adhug, nggaw supaya mblu-
mongkog; bur (empuk)
Dani gembira menjadi juara gemercik n kumricik
pertama lomba pidato. Dani Susi mendengarkan gemercik
seneng dadi juwara siji lom- air sungai. Susi ngrungokak
ba pidhato. kumricik banyu kali.
bergembira seneng-seneng, gemerisik n kumresek (swara
suka-suka; godhong garing lsp)
menggembirakan nyeneng- Ibu mendengar suara gemerisik
ak, gaw mongkog; di kebon. Ibu krungu swara
gembira ria seneng atin, se- kumresek ing kebon.
neng-seneng gemerlap a kumerlap
gembleng, menggembleng v 1 Lampu di kota besar gemerlap
nggemblng; 2 nglatih pada malam hari. Lampu ing
Pak guru menggembleng para kutha gedh kumerlap ing
siswa sebelum ujian nasional. wayah bengi.

50
gemilanggenang, tergenang

gemilang a gumilang, apik ba- gempur, menggempur v nggem-


nget, onjo pur, ngremuk
Prestasi para siswa SD Suka- Para pejuang menggempur
maju sangat gemilang. Pres- benteng Belanda di tepi pantai.
tasi para siswa SD Sukamaju Para pejuang nggempur
gumilang banget. bntng Belanda ing pesisir.
geming, bergeming v meneng, gemuk a lemu;
ora obah, ora mingset Anak perempuan itu memang
Bayu bergeming walaupun gemuk. Bocah wadon iku
diejek temannya. Bayu me- pancn lemu.
neng sanajan dic kancan. menggemukkan nglemok-
gempa n lindhu ak;
Jam tujuh malam ada gempa kegemukan kelemon
di Gunung Merapi. Jam pitu gemulai a lemes lan luwes (obah-
bengi ana lindhu ing Gu- ing awak)
nung Merapi. Retno menari dengan gemulai.
gempal a weweg, pideksa, ge- Retno njogd kanthi lemes
dh kiyeng lan luwes.
Tubuh anak laki-laki itu gem- gemuruh a gumuruh, gumleger,
pal. Awak bocah lanang gemludhug;
kuwi pideksa. Gemuruh suara petir membuat
gempar a ggr, gumeder, adik menangis. Gumleger
horeg; swara bledhg nyebabak
Para warga gempar karena ada adhiku nangis.
kebakaran. Para warga ggr bergemuruh gumuruh, gem-
amarga ana kobongan. bludhug
menggemparkan ngggr- genang, tergenang v mambeng,
ak, gaw geger mambeg, ora mili, megung;
gempita, menggempita a umyung, Air sisa mencuci ibu tergenang
gumuruh ram banget di selokan. Banyu sisa (turah-
Suasana pasar malam di la- an) umbah-umbah ibu, mam-
pangan menggempita. Swa- beg ing got.
sana pasar malam ing lapang- menggenangi ngelebi
an umyung ram banget.

51
genapgentar

genap a ganep, genep; Kakakku gendut karena hanya


Jumlah murid di kelas tiga ge- makan dan tidur. Kangmasku
nap. Cacahing murid ing gendhut sebab mung mangan
kelas telu ganep. lan turu.
menggenapi 1 ngganepi; 2 kegendutan kelemon
netepi (janji, kewajiban, lsp); generasi n turunan;
segenap kabh Murid-murid akan menjadi gene-
gencar a 1 terus-terusan tanpa rasi penerus bangsa. Murid-
lrn; 2 giyat murid bakal dadi turunan-
Dengan gencar musuh menge- ing bangsa.
bomi. Kanthi terus-terusan genggam, menggenggam v
mungsuh ngebomi. nggegem, ngepel;
gencat, menggencat v ngen- Adikku menggenggam per-
dheg, nglrni; men. Adhiku nggegem per-
Para nelayan menggencat men- men.
cari ikan karena hujan deras dan genggaman gegeman, kepel-
angin besar. Para nelayan ngl- an;
rni anggon golek iwak segenggam sagegem, sakepel
amarga udan deres lan angin gengsi n ajining dhiri; isin
gedh. Saya tidak gengsi membantu
gencatan ngendhegak; ibu masak. Aku ora isin ngr-
gencatan senjata ngendheg- wangi ibu mangsak.
ak perang genjot, menggenjot v nggenjot;
gencet, menggencet v njepit, Pak Karto menggenjot becak-
nindhes, mlithes; nya untuk mencari rejeki. Pak
Paman menggencet tikus di Karto nggenjot becak kang-
dapur. Paklik njepit tikus
go golk rejeki.
nang pawon.
gentar a 1 geter; kedher; 2 dre-
tergencet kejepit
deg
gendang n kendhang
Tentara Indonesia tidak gentar
Bapak senang bermain gendang
melawan penjajah. Tentara
di rumah. Bapak seneng dolan-
Indonesia ora kedher ngla-
an kendhang ing ngomah.
wan penjajah.
gendut a gendhut, njemblug,
mblendhug; lemu;

52
gentinggerigi

genting a gawat; mbebayani; gerayang, menggerayangi v gra-


ndrawasi yang-grayang, nggrayangi;
Persoalan kenakalan remaja itu Anak itu menggerayangi
genting. Bab ndugal nom- pundaknya. Bocah iku nggra-
noman kuwi mbebayani. yangi pundhak.
gerabah n grabah gerayangan grayangan
Hobi ayahku membuat gera- gerbang n gapura; lawang
bah. Senengan bapakku (pager ngarep omah)
nggaw grabah. Gerbang rumahnya pak pre-
geraham n bam; siden besar sekali. Gapura
Geraham adik sudah tumbuh. omah pak presiden gedh
Bam adhik wis thukul. banget.
geraham bungsu bam wekas- gereget a greget, karep;
an Kakak punya gereget untuk
gerak v obah; menjadi juara kelas. Kakang
Gerak kipas angin itu sangat nduw karep dadi juwara
cepat. Obah kipas angin kelas.
kuwi cepet banget. geregetan gregetan, jngkl
bergerak obah; gergaji n graji;
menggerakkan ngobahak; Kayunya dipotong dengan
gerakan obah gergaji. Kayun dikethok
1
geram a gemes, jngkl, mang- nganggo graji.
kel banget menggergaji nggraji
Bapak itu geram dengan pen- gerhana n grahana;
curi sandal di masjid. Bapak Malam ini ada gerhana bulan.
kuwi jngkl karo maling Wengi iki ana grahana rem-
sendal nang mesjid.
2
bulan.
geram, menggeram v nggereng
gerhana bulan grahana
Harimau itu menggeram mem-
rembulan;
buatku takut. Macan kuwi
grahana matahari grahana
nggereng nggaw aku wedi.
srengng
gerangan adv sajak, ayak
gerigi n unton-unton (graji);
Siapa gerangan yang memin-
cringih-cringih, ringih-ringih;
jam buku saya? Sapa ya sajak
Gergaji itu mempunyai gerigi
sing nyilih bukuku?

53
gerimisgetar, bergetar (menggetar)

tajam. Graji kuwi duw gesa, tergesa-gesa a kesusu


cringih-cringih landhep. Tidak perlu tergesa-gesa, yang
bergerigi ana unton-unton; penting selamat. Ora usah ke-
cringih-cringih susu, sing penting slamet.
gerimis v grimis (udan) gesek, bergesek v nggsk,
Kemarin gerimis sampai pagi. nggrsk;
Wingi grimis nganti isuk. Dua benda saling bergesek akan
gerlap, gemerlap a kemerlap, menimbulkan panas. Barang
kemerlop loro yn nggsrk bisa mun-
Sinar lampu itu gemerlap. culak panas.
Cahya lampu iku kumer- menggesek nggsk;
lap. gesekan gsrkan
gerlip a kerlip; geser, bergeser v ingsed, ming-
Malam ini bintangnya terlihat sed, nginged
gerlip. Bengi iki lintang Antena TV bergeser setelah ter-
katon kerlip. kena angin. Antena TV ming-
menggerlip kerlip-kerlip, sed sakwis kena angin.
pating kerlip menggeser ngingsed;
gerogot, menggerogoti v nggro- menggeserkan ngingsed-
goti, ngrokoti ak, mindhahak
Rayap itu menggerogoti kayu getah n tlutuh, pulut;
di rumahku. Rayap iku nggro- Tangannya terkena getah
goti kayu ing omahku. nangka. Tangan kena tlutuh
gertak, menggertak v nggetak, nangka.
nyentak; bergetah nlutuh
Tidak perlu takut, dia hanya getar, bergetar (menggetar) v
menggertak. Ora usah wedi, geter, kedher, ndhredheg;
dhwk mung nggetak. Getar senar gitar menghasilkan
gertakan getakan, sentakan bunyi yang indah. Geter senar
gerutu, menggerutu v nggre- gitar ngasilak swara sing
sula, nggresah; sambat apik.
Jika ada PR tidak usah meng- menggetarkan 1 nggeter-
gerutu. Yn ana PR ora usah ak; 2 nyebabak rasa wedi;
nggresula. getaran geteran

54
getolgilas, menggilas

getol a mempeng, tekun gigis a gripis


Dia getol sehingga menjadi juara Giginya gigis karena malas
kelas. Dhwk tekun menyikat gigi. Untun gigis
sangga dadi juwara klas. amarga kesd sikatan.
giat a sregep, mempeng, taberi; gigit, menggigit v nyokot (nya-
Giat belajar membuatmu pin- kot);
tar. Sregep sinau ndadkak Nyamuk suka menggigit anak
kow pinter. yang tidak mandi. Lemut
bergiat taberi; seneng nyokot wong sing
menggiatkan nyregepak; ora adus.
kegiatan kagiyatan menggigiti nyokoti;
gidik, bergidik a mrinding tergigit kecokot
Saya bergidik melihat kejadian gila a dan, gemblung, gen-
itu. Aku mrinding meruhi dheng;
kedadyan kuwi. Orang itu gila sudah lama.
gigau, mengigau v nglindur Wong kuwi dan wis suwi.
Adik mengigau dengan ber- gila-gilaan dan-danan;
teriak-teriak. Adhik nglindur tergila-gila kranjingan, k-
bengok-bengok. danan
gigi n 1 untu, waja (Ki); 2 unton- gilang, gemilang a 1 men-
unton; corong; 2 lok banget
Gigi nenek tinggal dua. Waja- Yuni berhasil dengan gemi-
n simbah kari loro. lang. Yuni kasil kanthi lok
bergigi duw untu, ana untu- banget.
n gilap a gilap, sumorot; kinclong
gigih a mempeng Mobil itu dibersihkan sampai
gilap. Mobil kuwi diresiki
Paman bekerja dengan gigih.
nganti gilap.
Paman nyambutgaw kan-
menggilapkan nggilapak
thi mempeng.
gilas, menggilas v tlindhes,
gigil, menggigil v ndhredheg
nlindhes; nggiles;
Arum menggigil sebab ke-
Mobil itu menggilas buku saya
dinginan. Arum ndhredheg
yang jatuh. Mobil kuwi nlin-
sebab kadhemen.
dhes bukuku sing tiba.
tergilas ketlindhes

55
giling, menggilinggondol, menggondol

giling, menggiling v nggiling; bagus. Suweng ing talingan


Bapak sedang menggiling ibu katon apik.
gabah. Bapak lagi nggiling goda, menggoda v nggodha,
gabah. ngganggu, mbda;
tergiling kagiling Dia yang sering menggoda
gilir, menggilir v nggilir, genti saya. Dhwk sing asring
gentn; nggodha aku.
Bu guru menggilir siswanya tergoda kegodha, kaganggu;
menjaga perpustakaan. Bu godaan godhan, gangguan
guru nggilir murid njaga godog, menggodok v nggo-
perpustakaan. dhog;
giliran giliran, gentnan Ibu menggodok kacang. Ibu
girang a seneng, bungah; nggodhog kacang.
Kakak girang karena menjadi godokan godhogan, olahan
juara kelas. Mas bungah golak, bergolak v umob
amarga dadi juwara klas. Airnya sudah bergolak.
kegirangan kesenengen, Banyun wis umob.
bungah banget golek, bergolek v ngglthak,
giring, menggiring v nggiring gumlthak;
(kwan, bal) Adit tidur bergolek di tikar.
Orang itu menggiring itiknya Adit turu ngglthak ing
masuk ke kandang. Wong klasa.
kuwi nggiring bbk mlebu tergolek ngglthak, guml-
kandhang. thak
giur, menggiurkan v mng- golong, menggolongkan v
inak, gaw kepingin; neng- nglompokak;
semak; Pak guru menggolongkan
Bakso itu terlihat menggiur- buku berdasarkan abjad. Pak
kan. Bakso kuwi katon guru nglompokak buku
mnginak. adhedhasar abjad.
tergiur kesengsem, ke- tergolong kagolong, kalebu;
pngin golongan klompok, jinis
giwang n suweng gondol, menggondol v nggon-
Giwang di telinga ibu terlihat dhol

56
gonggong, menggonggonggrup

Kucing itu menggondol ikan. menggosokkan nggosok-


Kucing kuwi nggondhol ak, nyikatak, nggebegak;
iwak. menggosok-gosokkan
gonggong, menggonggong v nggosok-nggosokak
njegog (asu) got n kaln cilik
Anjing Crisno menggonggong Got itu baunya tak enak. Kaln
sepanjang malam. Asun cilik iku ambun ora nak.
Crisno njegog sawengi gotong, menggotong v nggo-
nutug. tong, ngangkat bebarengan
gontai a sempoyongan, gloyor- Mereka sedang menggotong
an kayu. Dhwk lagi nggo-
Banowati berjalan gontai se- tong kayu.
perti orang sakit. Banowati goyah v obah, ogak (untu);
mlaku sempoyongan kaya Gigi nenek goyah. Untu
wong lara. (waja) simbah) ogak.
gopoh, tergopoh-gopoh a gu- menggoyahkan ngobahak;
gup, kesusu tergoyahkan kaobahak,
Niza tergopoh-gopoh khawatir diobahak
terlambat ke sekolah. Niza goyang v obah, gonjing;
gugup kuwatir kasep budhal Lampu itu goyang ketika ada
sekolah. angin besar. Lampu kuwi obah
gores, menggores nggors, nalika ana angin gedh.
nggarit; bergoyang 1 gonjing; 2 obah;
Paku itu menggores kaca menggoyang ngobahak;
cendela. Paku kuwi nggarit tergoyang kobah
kaca cendhla. gratis n ora mbayar
menggoreskan nggaritak Anda mau makanan gratis?
tergores kegarit, kegors; Kow gelem mangan ora
goresan garitan, gorsan bayar?
gosok, menggosok v nggosok, grup n rombongan, klompok
nyikat; Sekolah kami memiliki grup
Yuni menggosok gigi dua kali musik. Sekolahku duw
setiap hari. Yuni nyikat untu klompok musik.
kaping pindho saben dina.

57
gubris, menggubrisgumul, bergumul

gubris, menggubris v ngga- gul wedhus.


tkak, merduli, nggubris menggulai nggul
Tidak perlu menggubris guling, berguling v guling,
omongan tidak baik. Ora perlu ngglundhung;
nggatkak omongan ora Ali berguling akibat terpeleset.
apik. Ali ngglundhung sebab ke-
gudang n gudhang; plst.
Barang-barang yang tidak di- menggulingkan ngglun-
pakai disimpan di gudang saja. dhungak;
Barang-barang sing ora terguling keglundhung
kanggo disimpen ing gu- gulita, gelap gulita a peteng
dhang wa. ndhedhet
menggudangkan nggu- Malam ini gelap gulita. Bengi
dhangak iki peteng ndhendhet.
gugah, menggugah v nggugah, gulung, bergulung v nggulung;
nangkak; gulungan
Ibu menggugah Ani agar be- Inayah membawa kertas ber-
lajar. Ibu nggugah Ani su- gulung. Inayah nggawa dlu-
paya sinau. wang gulungan marang
tergugah kagugah aku.
gugup a bingung, kesusu-susu menggulung 1 nggulung; 2
Waktu menjawab pertanyaan nglempit
guru, Kiki gugup. Nalika gumpal, bergumpal v mrong-
njawab pitakon guru, Kiki kol, mrongkal;
bingung. Tanah yang bergumpal itu
gugur v 1 gogrog (godhong); 2 pecah terkena hujan. Lemah
mati (ing paprangan);
sing mrongkal kuwi wis am-
Daunnya pada gugur pada
byar merga udan.
musim kemarau. Godhong
menggumpal mrongkol;
gogrog ing wayah ketiga.
gumpalan prongkolan
menggugurkan nggogrog-
gumul, bergumul v 1 gelut; 2
ak;
gulet, ora pisah
gulai n gul;
Kucing bergumul dengan anjing.
Aku suka makan gulai kam-
Kucing gelut karo asu.
bing. Aku seneng mangan

58
gunaguyur, mengguyur

guna n guna, padah, piguna, Setiap bertemu temannya Rizki


mumpangat; selalu bergurau. Saben ke-
Latihan berenang pasti ada temu kancan Rizki tansah
gunanya. Latihan nglangi geguyon.
mesti ana gunan. senda gurau gegojgan,
berguna ana gunan, ana guyonan
padah, ana mampangat; gurun n ara-ara;
menggunakan nggunakak, Panasnya seperti di gurun pasir.
migunakak Panas kaya nang ara-ara
guncang, berguncang v 1 obah- wedhi.
obah, horeg; 2 kuwatir, ora gurun pasir ara-ara wedhi;
jenjem (ati); segara wedhi
Karena terjadi gempa rumah- gusar a muring-muring, nesu
rumah berguncang. Amarga Guru itu gusar mendapati
ana lindhu omah-omah paha muridnya terlambat datang.
obah. Guru iku duka (nesu) ne-
mengguncangkan ngobah- moni murid kasp teka.
ak gusur, menggusur v nggusur;
gunjing, bergunjing v ngra- Pemerintah menggusur ba-
sani; ngunan liar itu. Pamarintah
Jangan suka bergunjing. Aja nggusur bangunan liyar iku.
seneng ngrasani. tergusur kegusur
menggunjingkan ngrasani guyur, mengguyur v nyiram;
guntur n gludhug, bledhg nggebyur
Suara guntur kemarin seperti Ibu mengguyur bunga di pot.
bom. Swara gludhuk wingi Ibu nyiram kembang nang
kaya bom. pot.
gurau, bergurau v gegojgan, terguyur kesiram
geguyon;

59
H
habis adv 1 entk; 2 rampung; hadir v teka; ana;
lbar; Semua siswa hadir pada hari
Sudah habis pelajaran hari ini! ini. Kabh murid teka ing
Wis entk piwulangan dina dina iki.
iki! hadirin kabh wong kang
menghabisi mungkasi; teka;
menghabiskan ngrampung- menghadiri nekani;
ak; menghadirkan nekakak
kehabisan kentkan hafal a apal;
hadap, berhadapan v adu arep; Anak itu sudah hafal nama-
arep-arepan; nama tokoh pahlawan nasional.
Saya dan bu guru duduk ber- Bocah kuwi wis apal jeneng-
hadapan. Aku lan bu guru jeneng tokoh pahlawan
lungguh arep-arepan. nasional.
menghadap madhep; menghafalkan ngapalak:
menghadapi ngadhepi; hafalan apalan
menghadapkan ngadhep- hak a 1 hak; wenang; 2 duw;
ak darbk; 3 bener;
hadiah n 1 hadhiyah; pawwh; berhak nduwni hak
bebungah; 2 ganjaran; Dia berhak mendapat hadiah.
Karena naik kelas, dia men- Dhwk nduwni hak ntuk
dapatkan hadiah sepatu baru bebungah.
dari ayahnya. Amarga mung- hal n 1 bab; prakara; 2 ngenani
gah kelas, dhwk ntuk Membaca menjadi hal yang
hadhiyah sepatu anyar saka sangat penting. Maca iku dadi
bapak. prakara sing wigati banget.
1
berhadiah ana hadhiyah; halaman n latar; plataran
menghadiahkan mnhi Halaman rumahnya sangat
hadhiyah, ngadhiyahak luas.Latar omah jembar
banget.

60
2
halamanhampa

2
halaman n kaca buku; rain sandika;
buku lsp. Dia menjadi hamba raja sudah
Hal menulis cerita ada pada lama. Dhwk dadi abdi
halaman tujuh. Bab nulis raja wis suwi.
crita ana ing kaca pitu. berhamba v ngabdi; suwita
halang, menghalang v alang; hambar a cemplang; kemba
malang; Sayur itu rasanya hambar. Ja-
Tiang listrik yg rebah itu meng- ngan kuwi rasan cmplang.
halang di tengah jalan. Cagak hambat, menghambat v alang,
listrik sing ambruk kuwi ngalang-alangi; nyegati; me-
malang ing tengah dalan. peti;
berhalangan ana alangan; Jangan menghambat orang
ana rubda; lewat. Aja ngalang-alangi
menghalangi malangi wong liwat.
halau, menghalau v gusah; terhambat kalang-kalangan
nggusah; hambatan pepalang
Anton menghalau burung hambur, berhamburan v sebar;
yang memakan padi di sawah. sumebar; pating slebar;
Anton nggusah manuk sing Kertas-kertas berhamburan ter-
mangan pari ana ing sawah. tiup angin. Dluwang-dlu-
halilintar n kilat; thathit wang pating slebar kesebul
Karena mulai musim hujan, angin.
banyak halilintar. Krana menghambur-hamburkan 1
wiwit rendeng, akh kilat nyebar; 2 boros
(thathit). hamil v meteng; ngandhut (K);
halus a alus; mbobot (Ki)
Baju itu dibuat dari bahan yang
Kambingnya Asmawi sedang
halus. Klambi kuwi digaw
hamil. Wedus Asmawi
saka bahan sing alus.
lagi meteng.
menghaluskan ngalusak
menghamili metegi
hama n ama
hampa a kothong; kopong
Tanaman ini diserang hama.
Nelayan itu pulang dengan
Tanduran iki diserang ama.
tangan hampa. Nelayan kuwi
hamba n 1 abdi; abdi dalem; 2
bali kanthi tangan kothong.
kula; kawula; 3 sendika;

61
hampirhari

hampir adv mh; terkena banjir. Saprangan


Saya hampir lupa kalau ada omah kli dning banjir.
tugas dari guru. Aku mh lali menghanyut nglkak;
menawa ana tugas saka guru. ngntirak
hampir-hampir mh wa; hapus, menghapus v busek, bu-
menghampiri nyerak; nye- sak; mbusek, mbusak; nyetip;
dhaki Dia menghapus tulisan yg
hampar, menghampar v gelar; mengotori tembok rumahnya.
gumelar Dhwk mbusek tulisan
Karpet merah menghampar di sing ngregeti tmbok omah.
aula sekolah. Karpet abang menghapuskan ngilangi;
gumelar ing aula sekolah. penghapus piranti kanggo
hancur a ajur; remuk; lebur; mbusak
Gelas yg jatuh dari atas meja itu harap adv prayogan; supaya;
hancur. Gelas sing tiba saka Harap sabar menunggu. Su-
ndhuwur meja iku remuk. paya sabar nunggu.
menghancurkan ngajurak; berharap ngajap;
ngremukak; ngleburak; harapan pangarep-arep
kehancuran n kerusakan hardik, menghardik v getak;
hangat a anget nggetak
Nasinya masih hangat. Ibu tidak pernah menghardik
Segan isih anget. saya. Ibu ora tau nggetak aku
hangus a gosong; kobong nganti harga n rega; aji; pengaji;
entk; Hari ini ada potongan harga
Rumah itu hangus dimakan buku. Dino iki ana potongan
api. Omah kuwi kobong rega buku.
nganti entk dning geni.
berharga ana regan; ana aji-
menghanguskan nggosong-
n;
ak
menghargai ngregani; nga-
hanya adv mung
jni;
Dia hanya bertanya bukan
penghargaan pakurmatan
membantah. Dhwk mung
hari n dina;
takon dudu mbantah.
Hari Minggu kita akan ber-
hanyut v kli; kntir;
tamasya ke Candi Prambanan.
Beberapa rumah telah hanyut

62
harkathasut, menghasut

Dino Minggu kita arep pik- mlathi iku ambun wangi


nik menyang Candi Pram- banget.
banan. mengharumkan ngarumak
berhari-hari pirang-pirang harus adv kudu;
dina; Murid harus menghormati
harian dinan; saben dina; guru. Murid kudu ngurmati
seharian sedina muput; guru.
sehari-hari saben dina mengharuskan ngudokak;
harkat n 1 martabat; pangkat; 2 keharusan kewajiban;
tenaga; kekuwatan seharusnya kudun; mesthi-
Gigih dapat mengangkat har- n
kat orang tuanya. Gigih bisa hasil n asil; pametu; olh-olh-
ngangkat martabat wong an;
tuwan. Panen tahun ini hasilnya
harmonis a laras; cocog; sangat banyak. Pann taun iki
Keluarga itu harmonis sekali. asil akh banget.
Kaluwarga iku laras ba- berhasil kasil; olh asil; ka-
nget. sembadan;
keharmonisan kasalarasan keberhasilan kaanan kasil;
harta n bandha; raja brana; olh-olhan usaha;
Wajib menyedekahkan sebagian menghasilkan ngasilak;
harta kita. Wajib nyedhekah penghasilan pametu; kasil
ak sabagian bondo kita. hasrat n pepnginan; kekarepan;
berharta sugih; karep;
hartawan sugih banget Dia mempunyai hasrat ingin
haru a trenyuh; ke luar negeri. Dhwk
Saya terharu mendengar cerita
duwni pepnginan me-
anak yatim itu. Aku trenyuh
nyang luar negeri.
krungu critan bocah yatim
berhasrat pngin; duw
kuwi.
karep
mengharukan nrenyuhak;
hasut, menghasut v ojok-ojok,
terharu trenyuh
ngojok-ojoki; ngajani ala;
harum a arum; wangi
nggegasah; ngompori;
Bunga melati itu aromanya
Jangan mudah dihasut oleh
sangat harum. Kembang

63
hatihenti, berhenti

teman-teman kamu. Ojo gam- Kuda itu menghela pedati.


pang diojok-ojoki marang Jaran kuwi nggrt dokar.
konco-konco. penghela sing nyrt; sing
terhasut kegosok; kena pe- nggrt
ngojok; klu ing ojok-ojok; helai n lembar;
penghasut wong sing ngo- Dani mengambil tiga helai daun
jok-ojoki untuk contoh. Dani njupuk
1
hati n ati; telung lembar godhong
Membaca dalam hati. Maca kanggo conto.
sajron ati. sehelai selembar
sehati akur; setuju; cocog hemat a gemi;
2
hati, hati-hati v ngati-ati; Kita harus hemat dalam peng-
Hati-hati kalau mengendarai gunaan air. Kita kudu gemi
sepeda di jalan raya. Ngati-ati ing ndalem panganggon
menawa numpaki pit ing banyu.
dalan gedh. menghemat nggemni;
memperhatikan nggatk- penghematan nggemni
ak; hendak adv arep; nedya;
perhatian kawigatn Ayah hendak pergi ke kantor.
haus a ngelak; Bapak arep tindak menyang
Karena lari-lari, Warsi terasa kantor.
haus. Krana mlayu-mlayu, menghendaki kepngin;
Warsi krasa ngelak. kehendak karep; sedya;
kehausan kengelaken pepnginan;
heboh a ggr; berkehendak duw karep;
Orang-orang di pasar heboh kepngin
karena ada kebakaran. Wong- hening a bening; ening; wening;
wong ing pasar ggr amarga Suasananya hening sekali.
ana kobongan. Swasanan wening banget.
menghebohkan ngggr- mengheningkan ngening-
ak; ak;
kehebohan ggran; ontran- keheningan kaweningan;
ontran keantengan
hela, menghela v srt, grt; henti, berhenti v mandheg;
nyrt, nggrt; lrn;

64
heranhimpun, berhimpun

Kegiatannya berhenti pada pu- pista mngeti dina lairku


kul dua belas. Kagiyatan l- prasaja banget.
rn jam rolas. hidung n irung
menghentikan ngendheg, Hidung orang Indonesia kecil-
nyetop; kecil. Irung wong Indonesia
memberhentikan ngen- cilik-cilik.
dhegak; nglrni; hidup v 1 urip; 2 mapan;
terhenti kandheg; manggon ing;
heran a gumun; anh; gawok; Ali hidup bersama dengan ne-
Saya merasa heran, mengapa neknya. Ali manggon bareng
tingkah lakunya berubah. Aku karo simbah.
krasa gumun, ngapa tumin- menghidupi nguripi; ngo-
dak bda. pni;
mengherankan nggumun- menghidupkan nguripak;
ak; penghidupan panguripan;
keheranan gumun banget kehidupan panguripan
hewan n kwan; sato; hijau a ijo; ijem (K)
Dia memelihara hewan buas. Daun pisang itu berwarna
Dhwk ngingu kwan hijau. Godhong pisang kuwi
galak. warnan ijo.
hias, berhias v macak, dandan; hilang v ilang; musna; mati;
Anak itu sedang berhias di de- Tiba-tiba orang itu hilang dari
pan cermin. Bocah iku lagi pandanganku. Ujug-ujug wong
dandan ing ngarep kaca. iku ilang saka pandelengku.
hiasan 1 rerenggan; 2 pacak- menghilang ngilang;
an; menghilangkan ngilangak;
perhiasan pacakan kehilangan klangan
hibur, menghibur v lipur, himpun, berhimpun v kumpul;
nglipur; nglumpuk;
terhibur kelipur; Anak-anak berhimpun di ha-
hiburan sesenengan laman sekolah. Bocah-bocah
hidang, hidangan n suguhan kumpul ing latar sekolah.
Hidangan pesta ulang tahunku menghimpun ngumpulak;
sangat sederhana. Suguhan nglumpukak;

65
hinahubung, berhubung

himpunan kumpulan; klum- hitam a ireng; cemeng (K)


pukan Bajunya warna hitam. Klambi-
hina a ina; asor; nistha; n werno ireng.
menghina 1 ngina; 2 menghitam dadi ireng;
nisthakak menghitamkan ngirengak;
Kita tidak boleh menghina kehitam-hitaman semu ireng;
teman. Kita ora olh ngina rada ireng
kanca. hitung, berhitung v tung;
hinaan pangina nggarap tungan;
hindar, menghindar v singkir; Murid-murid sedang ber-
ndha; nyingkiri; ngndha- hitung. Murid-murid lagi
ni; nggarap tungan.
Anak itu berusaha menghindar menghitung ngtung;
dari sengatan lebah. Bocah menghitungkan ngtung-
kuwi nyingkiri saka entupan ak;
tawon. terhitung keptung;
terhindar luput saka hitungan tungan;
hingga n nganti; tekan; perhitungan tung-tungan
Pelajarannya hingga pukul hobi n kesenengan;
13.00. Piwulangan tekan Anak itu mempunyai hobi ber-
jam 13.00. main bola. Bocah kuwi duw
terhingga winates; diwatesi kesenengan bal-balan.
hinggap v mncok hormat a 1 kurmat; urmat; 2
Burung itu terbang, kemudian ngajni; 3 sopan;
hinggap di jendela. Manuk Murid wajib menghormati
kuwi mabur, banjur mncok guru. Murid wajib ngajni
nang cendhla. guru.
hirau, menghiraukan v malu; menghormati ngurmati; nga-
mraduli; nggatkak jni;
Ia tidak menghiraukan nasihat hormat-menghormati kur-
orang tuanya. Dhwk ora mat-kinurmatan; ajn-ajnan;
mraduli (nggatkak) pi- terhormat kajn kringan
tutur wong tuwan. hubung, berhubung v 1 gan-
dhng; gegandhngan; ge-

66
hujanhuyung, terhuyung-huyung

gayutan; magepokan; 2 awit wong sing seneng guyon.


saka iku; jalaran; huni, berhuni v nggon, ana sing
Berhubung bu guru sedang ada manggon, ana sing ngenggoni;
tugas, para siswa disuruh ke Rumah itu sudah berhuni.
perpustakaan. Gandhng bu Omah kuwi wis ana sing
guru lagi ana tugas, para mu- manggon.
rid dikongkon nang perpus- menghuni ngenggoni;
takaan. hunian papan panggonan;
menghubungi ngubungi; penghuni sing manggoni
menghubungkan nggathuk- hunus, menghunus v ngunus;
ak; nglolos; ndudut;
hubungan sesambungan; Prajurit itu sudah menghunus
sehubungan gegandhngan senjatanya. Prajurit kuwi wis
(karo) ngunus gegaman.
hujan n udan; terhunus ligan
Hari ini hujan sangat deras. huruf n hurup, aksara;
Dino iki udan deres banget. Para siswa TK sedang belajar
hujan-hujanan udan-udan- menulis huruf. Para murid
an; TK lagi sinau nulis aksara.
kehujanan kodanan berhuruf nganggo aksara
hukum n hukum; wewaton; hutan n alas, wana (Ki)
angger-angger; Petani itu mencari kayu di
Negara ini merupakan negara hutan. Petani iku golk kayu
hukum. Negara iki awujud menyang alas.
negara hukum. huyung, terhuyung-huyung a
humor a lucu, lelucon gloyor; gloyoran; sem-
Dia sedang menyaksikan acara poyongan; senggoyoran
humor di TV. Dhwk lagi Nenek berjalan terhuyung-hu-
nonton acara lelucon nang
yung menyambut kedatangan-
TV.
ku. Simbah mlaku sempoyong-
humoris n seneng guyonan
an mapag tekaku.
Parto seorang humoris. Parto

67
I
ia pron dhwk duw panemu apik, nanging
Dia sangat rajin belajarnya. angl dilakoni.
Dhwk sregep banget ideal a pas; cocog
anggon sinau. Anak itu sangat ideal untuk
ialah p yaiku menjadi murid teladan. Bocah
Yang perlu dikerjakan sekarang iku cocog banget kanggo
ialah membaca buku. Sing dadi murid teladan.
prelu ditindakak saiki yaiku identik a padha; persis;
maca buku. Keputusan rapat tidak harus
iba a trenyuh; selalu identik dg kepentingan
Hatiku iba melihat anak itu. anggota. Putusan rapat ora
Atiku trenyuh weruh bocah kudu tansah persis padha
iku. karo kepentingan anggota.
mengibakan nrenyuhak; mengidentikkan madhak-
keibaan (hati) rasa trenyuh ak
ibarat n 1 ibarat; umpama; 2 identitas n ciri, cirnan; tetenger
kaya dn; Identitas pencuri itu sudah
Mengajarkan ilmu kepada anak diketahui polisi. Ciri maling
kuwi wis dingertni polisi.
ibarat mengukir di atas batu.
idola n pujan, pepujan
Mulangak nglmu marang
Karena kepanaiannya, Nurul
anak kaya dn ngukir ana
menjadi idola bagi teman-
ing watu.
temannya. Krana kepinter-
mengibaratkan ngibaratak
an, Nurul dadi pepujan kan-
ibu n ibu, simbok, biyung;
ca-kancan.
Sekarang ibu sedang mengajari
igau, mengigau v lindur, nglin-
adik. Saiki ibu lagi muruki
dur;
adhik.
Hampir setiap malam ia mengi-
ide n gagasan; panemu
gau. Mh saben wengi dh-
Ia mempunyai ide bagus, tetapi wk nglindur.
sukar dilaksanakan. Dhwk mengigaukan nglindurak;

68
ikanindah

ikan n iwak pinter


Budi memancing Ikan di sungai. imbau, mengimbau v ajak,
Budi mancing iwak nang ngajak; kongkon;
kali. imbauan ajakan
ikat n tali; jiret Pak guru selalu mengimbau
Ikat rambut ini milik Ani. Tali agar rajin membaca. dilahirkan.
rambut iki duwek Ani. Pak guru tansah ngajak
mengikat njiret supaya sregep maca.
mengikatkan njiretak imitasi n 1 tiron; 2 palsu
terikat kejiret Cincin yang dipakainya imi-
ikrar n 1 janji, prajanji; 2 sumpah; tasi meskipun warnanya me-
Ia menghafalkan ikrar Sumpah nyerupai emas. Ali-ali sing di-
Pemuda. Dhwk ngapal- enggo tiron sanadyan werna-
ak janji Sumpah Pemuda. n kaya emas.
berikrar janji; sumpah; inap, menginap v inep, nginep;
mengikrarkan neguhak Sudah tiga hari mereka me-
janji nginap di rumahku. Wis te-
ikut v mlu; ngtut; nurut; ma- lung dina dhwk kabh
nut; nginep ing ngomahku.
Dia ikut bertamasya keluarga- menginapkan nginepak;
nya. Dhwk mlu piknik penginapan panginepan
keluargan. incar, mengincar v incer, ngin-
ikut-ikutan mlu-mlu; cer; inceng, nginceng
niru-niru; Kucing itu mengincar ikan
mengikuti ngtut; mlu; asin di meja makan. Kucing
mengikutkan nglokak; kuwi ngincer gerh ono mja
pengikut panganut pangan.
ilmu n nglmu; kawruh; se- indah a ndah, di; becik; apik;
surupan; Halaman sekolahnya terlihat
Senang sekali mempunyai teman indah. Latar sekolah ketok
yang mempunyai banyak ilmu. ndah (di).
Seneng banget duw kanca memperindah ngapik-apik:
sing duw nglmu akh. keindahan kandahan
berilmu 1 duw nglmu; 2 induk n 1 babon; embok; 2

69
ingatinti

sing pokok ingusan umbelen, umbel-


Seperti anak ayam kehilangan umbelen
induknya. Kaya anak pitik ini p iki
klangan babon. Buku ini bagus. Buku iki
ingat v ling; apik.
Saya masih ingat nama anak injak, menginjak n idak, meng-
itu. Aku isih ling jeneng injak;
bocah iku. Ketika berdiri berdesak-desakan,
mengingat nglingi; kakiku menginjak katak. Na-
mengingatkan nglingak; lika ngadeg suk-sukan, sikil-
memperingati mngeti; ku ngidak kodhok.
teringat klingan; menginjakkan ngidakak;
peringatan pling napakak;
ingin a kepngin; karep; menginjak-injak ngidak-
Dia ingin mencoba makanan idak
yang baru. Dhwk ke- terinjak kepidak
pngin nyoba panganan sing insaf a insap; tobat
anyar.
Syukurlah ia kini telah insaf
berkeinginan duw pe-
dan tidak nakal lagi. Sukur
pnginan;
dhwk saiki wis insap lan
menginginkan kepngin;
ora nakal menh.
ngesiri;
intai, mengintai v injen, ngin-
keinginan pepnginan
jen; intip, ngintip; dingkik;
ingkar v 1 slak, mukir; 2 nglir-
ndingkik;
wakak; ora netepi; ora
Polisi sedang mengintai pen-
nuhoni;
judi di dalam rumah itu. Polisi
Jangan suka ingkar janji, itu
lagi ndingkik wong sing main
tidak baik. Ojo seneng slak
janji, iku ora becik. ing jero ngomah iku.
mengingkari nylaki; mung- pengintaian anggon nding-
kiri kik
ingus n umbel; inti n pokok; wos
Anak itu hidungnya keluar Bahasa itu termasuk pelajaran
ingus. Bocah kuwi irung inti. Basa iku klebu piwulang-
metu umbel. an pokok.

70
introspeksiizin

introspeksi n mawas dhiri; istri n bojo (wadon), garwa


Kita harus introspeksi sebelum (garwa)
mengkritik orang lain. Kita Paman memperkenalkan istri-
kudu mawas dhiri sa- nya kepada kami. Paklik nge-
durung ngritik wong liya. nalak bojon marang aku
berintropeksi mawas dhiri kabh.
iri a iri; mri isyarat n isarat, sasmita;
Jangan iri kalau teman-teman Ia memberi isyarat kepada
mendapat kesenangan. Aja anaknya agar pulang lebih
mri menawa kanca-kanca dahulu. Dhwk mnhi
antuk kasenengan. isarat marang anak supaya
isak n kesesegen; bali luwih dhisik.
Dia kelihatan menahan isak mengisyaratkan ngisarat-
tangisnya. Dhwk ketara ak; nyasmitakak
ngampet kesesegen tangis. itu p iku; ka; kuwi
terisak-isak kamisesegen Buku di atas meja itu milik
isap, mengisap v isep, ngisep; saya. Buku neng nduwur
Adik saya senang mengisap mjo kuwi duwkku.
permen. Adiku seneng ngi- iuran n iyuran; urunan
sep permn. Siswa-siswi kelas lima iuran
istimewa a ram, ngramak; untuk membeli jam dinding.
mirunggan; Murid-murid kelas limo
Di kota itu ia mendapat sam- padha urunan kanggo tuku
butan istimewa. Ing kutha jam dinding.
iku dhwk antuk tanggap- izin n idi, idin; palilah;
an sing ngramak. Orang tuanya telah memberikan
mengistimewakan mligk-
izin untuk ikut les karawitan.
ak;
Wong tuwan wis mnhi
teristimewa paling utama;
idin kanggo mlu wulangan
keistimewaan kautaman
tambahan karawitan.
istirahat, beristirahat v ngaso,
mengizinkan ngidinak
lrn, sigeg (K)
Siswasiswi kelas dua sedang
beristirahat. Siswa-siswi
kelas loro lagi ngaso.

71
J
jabar, menjabarkan v jlntrh, berjaga jaga, tunggu;
njlntrhak; nerangak; berjaga-jaga jaga-jaga;
Ia mencoba menjabarkan menjagakan nunggokak;
persoalan itu. Dhwk nyo- terjaga tangi; nglilir
ba njlntrhak prakara iku. jahat a jahat; culika;
jabaran katrangan; andhar- Jangan suka berbuat jahat. Aja
an seneng tumindak culika.
jabat, menjabat v 1 jabat, njabat; penjahat durjana (maling,
2 nyekel panguwasa; kcu, lsp);
Sudah 10 tahun ibu menjabat kejahatan tumindak ala;
sebagai kepala sekolah. Wis 10 sipat jahat
taun ibu njabat kepala se- jahit, menjahit v njait; ndon-
kolah. dom;
jabatan jabatan; kalungguh- Ibu suka menjahit. Ibu se-
an; neng ndondom.
pejabat pajabat; pangarsa; jahitan jaitan; dondoman;
jabat tangan salaman penjahit tukang jait
jadi v 1 dadi; 2 sida; jaja, menjajakan v ider, ngider-
Pekerjaan saya sudah jadi. ak
Gawyanku wis dadi. Pedagang itu menjajakan
menjadi dadi; makanan. Bakul iku ngider-
menjadikan ndadkak; ak panganan.
menjadi-jadi saya ndadi; jajar n larik; jjr;
terjadi 1 dumadi; 2 kedad- Anak-anak disuruh berdiri
yan berjajar. Bocah-bocah di-
jaga v jaga, tunggu; kongkon ngadeg jjr.
Rumah ini harus ada yang berjajar jjr; tharik-tharik;
jaga. Omah iki kudu ana menjajarkan njjrak;
sing jaga. jajaran larikan;
sejajar salarik; sajjr

72
jalanjangkau, menjangkau

jalan n 1 dalan; 2 laku; cara; jaminan tanggungan;


Dia menyingkirkan batu yang terjamin kajamin, katang-
ada di tengah jalan. Dhwk gung
nyingkirak watu sing ana jamu, menjamu n suguh, nyu-
nang tengah dalan. guh (tamu);
berjalan-jalan mlaku-mlaku; jamuan suguhan;
menjalani nglakoni; perjamuan pista; pasamu-
menjalankan nglakokak, wan
nindakak; jangan adv aja; ampun;
perjalanan mlakun; lakon; Jangan suka meniru kebiasaan
sejalan 1 sadalan; 2 sajajar jelek. Aja seneng niru adat
jalar, menjalar v rambat, mram- sing lk.
bat; jangan-jangan aja-aja; gk-
Pohon gadung itu menjalar gk; mengko gk;
pada pohon duku. Wit ga- jangankan apa manh
dhung iku mrambat ing wit janggal a 1 wagu; ora laras; 2
dhuku. anh;
jalin, menjalin v sambung, Drama ini alurnya janggal.
nyambung; gandhng, nggan- Sandiwara iki alur wagu.
dhng; kejanggalan kaanhan
Kita harus menjalin tali sila- jangka n jarak; wektu; tmpo;
turahmi dengan baik. Kita Pembayaran buku ini diberi
kudu nyambung tali sila- jangka satu bulan. Pem-
turahmi kanthi apik. bayaran buku iki diwnhi
terjalin kasambung; kagan- wektu sesasi.
dhng; berjangka kanthi wektu
jalinan gandhngan; sam- jangkau, menjangkau v 1 rang-
bungan gh; ngranggh; 2 gayuh;
jamin, menjamin v jamin, nja- nggayuh; 3 tekan;
min, nanggung; Tangannya tidak sampai men-
Wahid menjamin bahwa tem- jangkau tas yang ada di atas
pat itu aman. Wahid nang- lemari. Tangan ora tekan
gung menawa papan kuwi ngranggh tas sing ana ing
aman. ndhuwur lemari.

73
jangkit, berjangkitjatuh

terjangkau 1 keranggh; 2 jarang-jarang arang-arang;


kagayuh; menjarangkan ngarangak
jangkauan kagayuhan jari n driji;
jangkit, berjangkit v 1 tular, Menghitung dengan jari.
nular; rmbt, mrmbt; 2 Ngtung nganggo driji.
wabah; jari-jari ruji
Sekarang sedang berjangkit jarum n 1 dom; 2 jarum (ing
demam berdarah. Saiki lagi jam);
wabah demam berdarah. Jarinya tertusuk jarum ketika
menjangkiti nulari; dia memasang kancing baju.
kejangkitan ketularan; Drijin kecoblos dom nalika
terjangkit ketularan dhwk masang benik.
jantan n lanang menjarum dondom
Pak Marjo memelihara kambing jasa n jasa; lelabuhan;
jantan. Pak Marjo ngingu Kita tidak akan melupakan jasa
wedhus lanang. para pahlawan. Kita ora arep
jarah, menjarah v jarah, njarah; nglalkak lelabuhan (jasa)
ngrampas; para pahlawan.
Dilarang menjarah barang berjasa duw jasa
milik siapa pun. Dilarang jatah n jatah; pinta;
ngrampas barang darbk Anak itu sudah diberi jatah
sapa wa. sesuai dengan haknya. Bocah
jarahan jarahan; rampasan kuwi wis diwnhi jasa
jarak n doh; let; (pinta) padha karo hak.
Jarak rumahku dengan sekolah penjatahan njatahak
lima kilo meter (km). Doh jatuh v 1 tiba; gigol; rigol;
ngomahku karo sekolah iku ceblok; 2 medhun (reregan
limang kilo mter (km). lsp); 3 pas (wektu);
berjarak doh; let Karena tidak hati-hati dalam
jarang a 1 arang; 2 langka; bersepeda, dia jatuh. Amarga
Akhir-akhir ini ia jarang main ora ngati-ati anggon num-
karena mau ujian. Akir-akir pak pit, dhwk tiba.
iki dhwk arang dolan berjatuhan padha tiba;
amarga arep ujian. menjatuhi nibani;

74
jauhjelas

menjatuhkan nibakak; iku dipanggoni bujang karo


terjatuh tiba; biyung.
kejatuhan ketiban jejal, berjejal (-jejal) v jejel; sek-
jauh a adoh, tebih (K) sekan; suk-sukan;
Rumahnya jauh dari sekolah. Orang-orang berjejal-jejal
Omah adoh saka sekolah. ingin masuk. Wong-wong
berjauhan adoh-adohan; suk-sukan pngin mlebu.
menjauh ngadoh; menjejali njejeli;
menjauhi ngadohi; menjejalkan njejelak
menjauhkan ngadohak; jelajah, menjelajah v jajah;
kejauhan kadohan; njajah;
sejauh adoh Sejak kecil dia berkeinginan
jawab, menjawab v njawab; untuk menjelajah ke berbagai
mangsuli; wangsulan; tempat. Kawit cilik dhwk
Rita dapat menjawab semua kepngin njajah ing ngendi-
pertanyaan dengan benar. Rita endi.
bisa mangsuli kabh pita- menjelajahi njajahi;
konan kanthi bener. penjelajahan panjajahan
jawaban wangsulan jelang, menjelang v 1 mh; 2
jaya a jaya; hbat; menang; ngadhepi; 3 tumuju
berjaya jaya; menang; Menjelang lebaran banyak toko
Nadin selalu berjaya setiap memberikan diskon. Ngadhepi
mengikuti lomba. Nadin tan- bada akh toko mnhi po-
sah menang saben mlu le- tongan rega.
lomban. jelas a 1 tetla; gamblang; cetha;
kejayaan kamulyan 2 tegas; ora miyar-miyur;
jejak n tapak; tipak; Guru sedang menjelaskan
Jejak kaki ini bisa dijadikan
tentang jenis karangan. Guru
bukti pencurian. Tipak sikil
lagi mratlakak babagan
iki biso didadhkak bukti
jinis karangan.
kemalingan.
menjelaskan mratlakak;
menjejakkan ngidakak
ngandharak;
jejaka n jaka; bujang
memperjelas nggamblang-
Rumah itu dihuni seorang je-
ak;
jaka bersama ibunya. Omah

75
jelekjenguk, menjenguk

penjelasan katerangan; menjemukan mboseni; nje-


kejelasan kagamblangan lhi
jelek a lk; ala; asor; nistha; jemur, berjemur v pp; pm;
Tidak jujur itu perbuatan yang dhdh;
sangat jelek. Ora jujur iku Berjemur di pagi hari bagus
tumindak sing lk banget. untuk kesehatan. Dhdh wa-
menjelekkan nglkak; yah suk apik kanggo ka-
menjelek-jelekan ngala-ala; sarasan.
nglk-lk; menjemur mp, mm;
terjelek paling ala; paling terjemur kemm; kepp;
lk jemuran pammyan;
jeli a 1 taliti; 2 awas (mata); jenak, sejenak a sedhla
Kita harus benar-benar jeli ke- Dia istirahat sejenak. Dh-
tika membaca soal itu. Awak wk lrn sedhla.
dhw kudu bener-bener jenaka a lucu;
taliti nalika maca soal iku. Tingkahnya yang jenaka mem-
kejelian katalitian buat orang tertawa. Polah
jembatan n kreteg; sing lucu ndadkak wong
Untuk memudahkan orang me- padha ngguyu.
nyeberang sungai itu dibangun- jendela n cendhla
lah jembatan besi. Kanggo Tolong bukakan jendela itu.
nggampangak wong nye- Tulung bukakak cendhla
brang kali iku digaw kreteg iku.
wesi. jengkal n kilan;
menjembatani nglantarak Panjang tali itu dua jengkal.
jemput; menjemput v pethuk, Dawan tali iku rong kilan.
methuk; papag, mapag menjengkali ngilani;
Arya menjemput ibunya di sejengkal sekilan
stasiun. Arya methuk ibun jenguk, menjenguk v 1 inguk;
ing stasiun. nginguk; 2 niliki
jemu a bosen; jelh; Cuci tanganlah setelah men-
Tidak jemu aku memandang- jenguk orang sakit di rumah
nya. Ora jelh aku ndelok- sakit. Wisuha sabubar niliki
ak. wong lara ing rumah sakit.

76
jenisjinak

jenis n 1 jinis; 2 werna; Air sungai itu jernih. Banyu


berjenis-jenis werna-werna; kali iku bening.
mankawarna; menjernihkan 1 mbening-
sejenis sawerna; sajinis ak (banyu); 2 ngrampung-
jenuh a jelh; bosen; ak (prakara); 3 ngeningak
Anak itu sudah mulai jenuh (pikiran)
berada di tempat ini. Bocah iku jerumus, terjerumus v 1 ke-
wis wiwit bosen ana ing pang- jlungup; 2 keblasuk; 3 ke-
gonan iki. jeglong
jera a jinja; kapok; Jangan sampai terjerumus di
Hukuman untuk orang itu sungai itu. Ojo nganti ke-
dilakukan agar jera. Ukuman jlungup ning kali iku.
kanggo wong kuwi ditin- jidat n bathuk; palarapan
dakak supaya kapok. Orang itu menepuk jidat ka-
menjerakan ngapokak rena ada yang terlupakan. Wong
jerat n jiret; iku nepuk bathuk amarga
Dia memasang jerat untuk me- ana sing klaln.
nangkap hewan itu. Dhwk jika p yn; manawa
masang jiret kanggo nyekel Jika rajin belajar, pasti kamu
kwan iku. bisa mengerjakan soal ini. Yn
menjerat ngala; njiret; sregep sinau, kow mesti
terjerat kajiret bisa nggarap soal iki.
jerembap, terjerembap v krung- jikalau p yn, manawa
kep; Maaf jikalau aku telah berbuat
Karena tidak hati-hati ia jatuh salah. Ngapuran menawa
terjerembap. Amarga ora aku wis tumindak salah.
ngati-ati dhwk tiba jilat, menjilat v dilat, ndilat
krungkep. Kucing itu suka menjilat ba-
jerit, menjerit v njerit; dannya. Kucing kuwi seneng
Tiba-tiba Yuni menjerit. ndilat awak.
Ujug-ujug Yuni njerit. jinak a tutut, lulut; cumbu;
jeritan n panjerit Kucing itu sudah jinak.
jernih a 1 bening; resik (banyu); Kucing iku wis cumbu.
2 sumringah (polatan); menjinakkan nglulutak

77
jinjing, menjinjingjuga

jinjing, menjinjing v cangking, Anak itu merapikan kamarnya


nyangking agar tidak terlihat jorok. Bo-
Ibu menjinjing barang belanja- cah iku nata kamar supaya
annya. Ibu nyangking ba- ora katon kemproh.
rang blanjan. penjorok 1 wong sing se-
jinjingan cangkingan neng saru; 2 pangreged;
jitu a pas, pener kejorokan keregedan
Tendangannya jitu. Ten- jual v dol, dodol, adol;
dhangan pas. Jual saja sepedamu itu. Dol
jiwa n jiwa; roh; nyawa; wa pitmu kuwi.
Dia berkorban jiwa dan raga. menjual adol;
Dhwk ngorbanak jiwa menjualkan ngedolak;
lan raga. terjual kedol;
berjiwa ana nyawan; jualan dodolan
menjiwai ngrasuk jual beli dol-tinuku
jodoh n jodho; cocog; jubel, berjubel v suk, suk-
Itu sudah menjadi jodohnya. sukan; sesek
Kuwi wis dadi jodhon. Orang-orang berjubel saling
menjodohkan njodhokak; berebut tempat. Wong-wong
penjodohan bab jejodhohan; suk-sukan padha rebutan
sejodoh sejodho enggon.
jongkok, berjongkok v dho- judul n judhul; irah-irahan (ka-
dhok, ndhodhok rangan lsp.);
Karena tidak ada kursi, anak- Judul karangan ini sangat baik.
anak banyak yang jongkok. Judhul karangan iki apik
Amarga ora ana kursi, bo- banget.
cah-bocah akh sing ndho- berjudul kanthi irah-irahan
dhok. juga adv uga, semono uga; meng-
1
jorok, menjorok v poncol; kono uga
lonjok; moncol; nglonjok; Selain membeli buku bahasa
menjorokkan moncolak; Indonesia dia juga membeli
nglonjokak kamus. Saliyan tuku buku
2
jorok a 1 kemproh; reged; bahasa Indonesia dhwk
kotor; 2 saru; uga tuku kamus.

78
jumlahjumpa, berjumpa

jumlah n jumlah; gunggung; nggunggungak;


akh; sejumlah sejumlah; akh
Jumlah siswa yang ikut lomba jumpa, berjumpa v temu, ke-
ada sepuluh. Akh siswa temu; pethuk, kepethuk;
sing mlu lelomban ana se- Senang rasanya bisa berjumpa
puluh. dengan dirimu. Seneng rasa-
berjumlah jumlah; akh; n bisa kepethuk karo kow.
menjumlah njumlah, nggung- menjumpai nemoni, methuki;
gung; perjumpaan patemon
menjumlahkan njumlahak,

79
K
kabar n kabar, warta, pawarta; Kakek membaca koran memakai
Temanku membawa kabar ten- kacamata. Simbah maca
tang kampung halamannya. koran nganggo tesmak.
Kancaku nggawa pawarta berkacamata nganggo belor;
bab dsa asal. nganggo tesmak
mengabarkan ngabarak; kacau a kuwur; kisruh; bingung;
martakak; Hatinya kacau mendengar berita
mengabari ngabari duka. Atin bingung krunggu
kabur a blawur, bruwet; pawarta lelayu.
mengaburkan mblawurak mengacaukan ngisruhak;
(mblaburak) pengacau pengisruh
Kabut itu mengaburkan pan- kadang adv kadhang-kadhang,
dangan sopir bus. Pedut iku kala-kala, sok-sok;
mbruwetak pandeleng utawa Kadang-kadang ia tidak ma-
sesawangan sopir bus. suk sekolah karena belum sehat
kabut n pedhut, ampak-ampak betul. Kadhang-kadhang
Pada pagi hari di lereng gunung dhwk ora mlebu sekolah
itu sering muncul kabut. Ing sebab durung waras tenan.
kadang-kadang kadhang-
wayah suk ing rng-rng-
kadhang; kadhang kala; sok-
an gunung iku asring ana
sok;
pedhut.
terkadang kala-kala
kaca n 1 kaca; 2 pengilon;
kaidah n wewaton, pathokan
Kaca mobil itu pecah. Kaca
Dia sedang belajar kaidah
mobil iku pecah.
bahasa Arab. Dhwk lagi
berkaca ngaca;
sinau wewaton basa Arab.
berkaca-kaca kembeng-kem-
kais, mengais v ckr-ckr,
beng;
ceckr
mengaca ngilo, ngaca
Ayam itu sedang mengais di
kacamata n kacamata, belor, tempat sampah. Pitik iku lagi
tesmak; cker ing pawuhan.

80
kaitkandung, mengandung

kait n 1 gthl; 2 gayut; perkalian ping-pingan;


Ia mengambil mangga dengan sekali sepisan, ping pisan
kait bertangkai. Dhwk nju- kamar n ruwang, senthong
puk pelem nganggo gthl Hasil panennya disimpan di
sing ana cekelan. kamar belakang. Asil pe-
berkaitan gegayutan; panenan disimpen ana sen-
terkait gegayutan thong mburi.
kala n mangsa, wektu, wayah; kambuh n kumat
Kala teman-temannya ber- Penyakitnya kambuh lagi
maian, Amran asyik membaca karena tidak mau minum obat.
buku. Wektu kanca-kancan Lelaran kumat manh se-
dolanan, Amir asik maca bab ora gelem ngomb obat.
buku. kami pron aku kabh; aku sa-
berkala ana wektun kanca
kalau p yn, manawa; Kami berasal dari desa. Aku
Kalau tidak masuk sekolah kabh asal saka dsa.
diwajibkan minta izin. Ma- kamu pron kow
nawa ora mlebu sekolah di- Saya mencari kamu sejak tadi.
wajibak njaluk idin. Aku nggoleki kow kawit
mau.
kalau-kalau bokmanawa;
kamus n bausastra, kamus
kalaupun senajan, senadyan
Kemarin Adi membeli kamus di
kalender n pananggalan
toko buku. Wingi Adi tuku
Hari pasaran hanya ditemukan
kamus ing toko buku.
pada kalender Jawa. Dina pa-
kanan n tengen
saran mung bisa golki ana
Kita makan harus menggukan
penanggalan Jawa.
tangan kanan. Kita mangan
kali n kaping, ping, tikel;
kudu nganggo tangan te-
Dia sudah dua kali datang ke
ngen.
rumahku. Dhwk wis ka-
kandung, mengandung v ngan-
ping pindho teka ing omah- dhut, meteng, mbobot (K);
ku. Kakak sedang mengandung
berkali-kali makaping-ka- anak yang kedua. Mbakyu lagi
ping; bola-bali; ngandhut anak sing kaping
mengalikan ngepingak; pindho.

81
kapurkelas

terkandung kaandhut; mengatakan ngandhakak;


kandungan kandhutan perkataan omongan
kapur n kapur, gamping; katak n kodhok
Di Gunungkidul banyak batu Seperti katak dalam tem-
kapur. Ing Gunungkidul purung. Kaya kodhok ing
akh watu gamping. njero bathok.
mengapur nglabur kawasan n wilayah, tlatah
karakter n watak, kalakuwan, Tempat ini akan dibangun se-
tabiat bagai kawasan industri. Pa-
Karakter orang itu keras. Wa- pan iki arep didadkak
tak wong iku atos. kanggo wilayah industri.
karena p sebab; amarga; merga; kebal a kalis ing lelara;
lantaran Anak-anak mendapat imunisasi
Amir tidak masuk sekolah ka- agar kebal terhadap semua
rena sakit. Amir ora mlebu penyakit menular. Bocah-
sekolah amarga lara. bocah olh imunisasi supaya
karib a raket; kenthel kalis ing lelara nular.
Ia sebagai teman karib Dodi. kebun n kebon;
Dhwk minangga kanca Di kebun itu banyak ditumbuhi
raket Dodi. rumput. Ing kebon iku akh
karya n karya, riptan, karangan; thukulan suket.
Di Bawah Lindungan Kakbah berkebun nenandur (ing
karya terkenal Buya Hamka. kebon)
Di Bawah Lindungan Kak- kecoak n coro
bah riptan kondhang Buya Kamar yang kotor itu banyak
Hamka. kecoak. Kamar sing reget
berkarya makarya iku akh coron.
kata n tembung, wicara; kecuali p kajaba, sak liyan
Dia berbicara dengan kata yang Kami bertiga kakak beradik
indah. Dhwk guneman kecuali yang satu ini. Aku
kanthi tembung sing apik. kabh wong telu kakang
berkata kandha; omong; adhi kajaba sing siji iki.
berkata-kata cecaturan; ke- kelas n klas
kandhan; omong-omongan; Adik saya naik ke kelas dua.

82
kelirukental

Adiku munggah nang klas ketiga akh tanduran kem-


loro. bang sing alum.
keliru a kliru, klru, luput, salah; kemari v mrn
Jawabannya keliru. Jawaban Dia menuju kemari. Dh-
klru. wk (mara) mrn.
kekeliruan kesalahan, ka- kemarin n wingi
luputan Sejak kemarin Yati tidak ma-
kelola, mengelola v ngurusi (be- suk sekolah. Awit wingi Yati
badan lsp); ngendhalni; ora mlebu sekolah.
Ia dipercaya mengelola per- kemudian n banjur; temb mbu-
usahaan orang tuanya. Dh- rin
wk dipercaya ngurusi per- Ia pulang dari sekolah, ke-
usahaan wong tuwan. mudian membantu ayahnya di
pengelola pangelola; toko. Dhwk mulih saka
pengelolaan pangurusan sekolah banjur mbiyantu ba-
kelompok n klompok; golongan; pak ing toko.
impunan; kendati p najan, sanajan, na-
Para siswa yang mengikuti ujian dyan, sanadyan
praktik dibagi dalam beberapa Kendati sakit, ia tetap berang-
kelompok. Murid-murid kat ke sekolah. Sanadyan lara,
sing mlu ujian praktk di- dhwk tetep budhal me-
dum dadi pirang-pirang nyang sekolah.
klompok. kening n bathuk
berkelompok keklompokan; Kening anak itu luka karena
mengelompokkan nglom- terjatuh. Bathuk bocah iku
pokak; nggolongak tatu amarga tiba.
kelopak n tlakupan; kental a kenthel;
Kelopak matanya gatal karena Minyak goreng itu menjadi
digigit nyamuk. Tlapukan kental karena dimasukkan ke
mripat gatel amarga di- kulkas. Lenga gorng iku
cokot lemud. dadi kenthel marga dilebok-
kemarau n (mangsa) ketiga ak ing kulkas.
Pada musim kemarau banyak mengental ngenthel
bunga yang layu. Ing mangsa

83
kepada 2ketam

kepada p marang, kanggo kereta api n sepur


Surat itu dialamatkan kepada Kereta api jurusan Surabaya
kepala sekolah. Layang iku telah diberangkatkan. Sepur
ditujokak marang kepala jurusan Surabaya wis di-
sekolah. budhalake.
kepala n 1 endhas, sirah (K); 2 kering, mengeringkan v ga-
pimpinan, kepala, pangarep; ring, nggaringak;
Bapak saya menjadi kepala Mereka mengeringkan ikan di
sekolah. Bapakku dadi kepala tepi pantai untuk dijadikan
sekolah. ikan asin. Dhwk ngga-
mengepalai ngepalani, mim- ringak iwak ing pinggir
pin, ngesuhi kali kanggo gaw gerh.
keping, kepingan n lmpngan kekeringan kegaringan
Ada beberapa keping uang kuna kerja n kerja, karya; nyambut
yang ditemukan Ali. Ana pi- gaw;
rang-pirang lmpngan dhu- Dia sekolah sambil kerja.
wit kuno sing ditemokak Dhwk sekolah nyambi
kerja.
Ali.
bekerja makarya, nyambut
kera n kethk, munyuk
gaw
Kebun binatang itu memelihara
kertas n dluwang, dlancang (K)
banyak jenis kera. Kebon k-
Dia menulis di kertas yang ada
wan iku ngingu pirang-pi-
di meja. Dhwk nulis ing
rang jinis munyuk.
dluwang sing nang mja.
kerak n kerak, intip; 1
ketam n ani-ani;
Saya senang makan kerak.
Para petani memanen padinya
Aku senang mangan intip.
dengan ketam. Para tani ma-
berkerak ngerak
nn parin nganggo ani-ani.
kerangka n rangka; ragangan mengetam ngenni
Ditemukan kerangka hewan 2
ketam n pasah;
purba di sepanjang sungai Be- Untuk menghaluskan permuka-
ngawan Solo. Ditemokak an kayu itu dengan ketam.
rangka kwan kuna ing sa- Kanggo ngalusak rainan
dawan kali Bengawan kayu nganggo pasah.
Solo. mengetam masah

84
3
ketamkomedi

3
ketam n yuyu pandai. Saya suw saya
Ketam adalah jeneis binatang tambah pinter.
yang dapat hidup di air dan di sekian samn
darat. Yuyu mujudak k- kias n sanpa;
wan sing bisa urip ana ing Orang itu sering berkata dengan
banyu lan entasan. disisipi kata-kata kias. Wong
ketika n wektu, nalika iku asring ngomong ngang-
Ia datang ketika aku tidak ada go tembung-tembung sanpa.
di rumah. Dhwk teka na- kiasan ibarat
lika aku ora ana ing omah. kini n saiki
ketua n ketuwa, pangarsa (K); Kini sudah banyak gedung
Anak itu menjadi ketua kelas. bertingkat di daerah yang sepi
Bocah iku dadi ketuwa itu. Saiki wis akh gedhung
klas. tingkat ing dharah kang
mengetuai ngetuwani, nge- sepi iku.
palani, mimpin kira, mengira v ngira, nyangka,
khatam v tamat; rampung nduga;
Dia telah khatam Alquran. Saya mengira orang itu akan
Dhwk wis rampung datang lagi. Aku ngira wong
(maca) Alquran. iku arep teka manh.
khotbah, berkhotbah v sesorah, kira-kira kira-kira;
kutbah mengira-ira ngira-ira
Ketika khotbah dimulai semua kiri n kiwa
jamaah diam. Nalika kutbah Jangan gunakan tangan kiri
wiwit kabh jamaah me- ketika makan. Aja nganggo
neng. tangan kiwa nalikan maem.
kode n tandha, aba-aba, kodhe
khusus a mligi, mirunggan
Setelah mendapat kode, dia lan-
Ruangan yang bagus itu di-
tas naik panggung. Sawus
sediakan khusus untuk kamu.
olh aba-aba, dhwk ban-
Ruwangan kang apik iku di-
jur munggah panggung.
cawisak mligi kanggo
komedi n dhagelan
kow.
Banyak orang yang suka ko-
kian n sangsaya, saya;
medi. Akh wong sing se-
Kian lama kian bertambah
neng dhagelan.

85
kompakkuantitas

kompak a guyub, manunggal, koreksi, mengoreksi v korksi,


nyawiji ngorksi, niti priksa
Kita tetap kompak meski sudah Pak guru sedang mengoreksi
tertinggal. Awak dhw hasil ulangan. Pak guru lagi
tetep guyub sanadyan wis niti priksa kasil wulangan.
ketinggalan. kosong a kothong, kosong, su-
kompetisi n tetandhingan; le- wung;
lomban Gudang ini sudah lama kosong
Kompetisi sepak bola nasional sehingga banyak sarang laba-
diselenggarakan di Jakarta. laba. Gudhang iki wis suw
Tetandhingan bal-balan kosong sangga akh susuh
nasional dianakak ing kalamangga.
Jakarta. mengosongkan ngosongak
kompleks n komplks; klompok kreatif a kreatip; daya ripta
Ia tinggal di kompleks pe- Murid yang kreatif lebih kaya
rumahan itu sudah 10 tahun. pengalaman. Murid kang
Dhwk mapan ing kratip (daya ripta) luwih
komplks perumahan iku akh pengalaman.
wis 10 taun. kreativitas n pangrka daya
komunikasi n sesrawungan; Murid itu harus mempunyai
omong-omongan kreativitas. Murid kuwi kudu
Komunikasi tetap berjalan lan- duw pangkrka daya.
car meskipun berjauhan. Sesra- kritik n kritik, panyaruw,
wungan tetep mlaku apik Pak guru mendapat kritik dari
sanajan adoh. muridnya. Pak guru ntuk
kontrol n pangawasaan; pa- kritik seka murid.
mriksaan
mengkritik ngritik
Kontrol perlu dilakukan kepada
kualitas n kwalitt; mutu
setiap anak. Pangawasan
Murid di sekolah ini tinggi kua-
perlu ditindakak marang
litasnya. Murid ing sekolah
saben-saben bocah.
iki dhuwur mutun.
koran n koran; layang kabar
kuantitas n cacah
Bapak sedang membaca koran.
Kuantitas itu penting, tetapi
Bapak lagi maca layang
kualitas lebih penting. Cacah
kabar.

86
kuasakutuk

iku penting, nanging mutu ngukuhak;


iku luwih penting. penguat pikuwat
kuasa n 1 kuwasa; kuwaos (K); kutip, mengutip v ngutip,
2 kuwat nyuplik; nyathet;
Dia lebih kuasa daripada bapak Ia mengutip kalimat dari koran.
saya. Dhwk luwih Dhwk ngutip (nyuplik)
kuwasa tinimbang bapakku. ukara saka koran.
menguasai nguwasani; kutipan kutipan, cuplikan
penguasa panguwasa; kutuk n laknat, sumpah;
kekuasaan kakuwasan Mereka tidak berani berbuat
kuat a kuwat, kiyat (K), rosa; jahat karena takut kena kutuk.
kukuh; santosa; Dhwk ora wani tumin-
Meskipun kurus, kuda itu kuat dak jahat sebab wedi kena
menarik delman. Sanadyan sumpah.
kuru, jaran iku kuwat ngg- mengutuk nyumpahi, nglak-
rd dhlman. nat;
kekuatan kakuwatan, ke- terkutuk kasumpah;
kukuhan, kasantosan; kutukan sumpah, laknat
menguatkan nguwatak,

87
L
laba n bathi lagu n 1 lagu; 2 tembang;
Pedagang buku itu memperoleh Ia menyanyikan lagu perjuang-
laba banyak. Bakul buku iku an dan lagu keroncong asli.
olh bathi akh. Dhwk nembangak lagu
label, melabeli v nglabli, niketi, perjuwangan lan lagu kron-
mreki cong asli.
Dia sedang melabeli barang melagukan nembangak,
dagangannya. Dhwk lagi nyanykak
nglabli barang dagangan. lahap a 1 dhokoh; 2 dremba;
laci n laci, slorokan Sapi itu sangat lahap memakan
Ayahku selalu mengunci laci rumput yang hijau. Sapi kuwi
mejanya sebelum ke kantor. Ba- dhokoh banget anngon ma-
pakku tansah ngunci laci ngan suket sing ijo.
mjan sadurung menyang melahap mangan
kantor. lahir n lair, muncul; ana;
ladang n ladhang; tegal; Ahmad lahir di Banyumas
Sekitar kampungku terdapat la- tahun 2010. Ahmad lair ing
dang jagung. Sakiwa tengen Banyumas taun 2010.
dsaku akh tegal jagung.
melahirkan nglairak; mun-
berladang negal
culak;
lagak n tingkah, polah;
terlahir lair; kawetu;
Lagaknya seperti anak orang
kelahiran kalairan;
kaya. Tingkah kaya anak
lain a bda; liya;
wong sugih.
Ia selalu menghargai pendapat
berlagak 1 umuk; 2 thok-
orang lain. Dhwk tansah
thok; mmba-mmba
ngregani panemun wong
lagi adv 1 manh; 2 lagi, agi;
liya.
Jangan ribut adik lagi tidur.
berlainan bda, kack
Aja ram adhik lagi turu.
lagi-lagi manh-manh; laju a lakun, playun;
selagi nalikan, salagin Mobil balap warna merah itu

88
lajurlama

lajunya cepat sekali. Mobil laku. Pit (sepdha) sing


balap werna abang iku playu- didol iku wis payu.
n cepet banget. berlaku lumaku;
melaju mlaku banter; melakukan nindakak, nga-
lajur n lajur, larikan; yahi;
Lima lajur buku-buku baru ter- pelaku paraga;
susun rapi di rak itu. Limang kelakuan kalakuwan
lajur buku-buku anyar lalai a klaln;
kasusun rapi ing rak iku. Ia kecopetan karena lalai men-
berlajur larik-larik jaga barang-barangnya. Dh-
laki, laki-laki n lanang, priya, wk kecoptan sebab kla-
kakung (K) ln njaga barang-barang.
Murid kelas 2 terdiri atas 20 melalaikan nglalkak
orang perempuan dan 10 orang lalat n laler
laki-laki. Siswa kelas 2 ka- Di tempat sampah itu banyak
prang saka wong wadon 20 lalat. Ing pawuhan iku akh
lan wong lanang 10. laler.
1
laksana p kaya, pindha; lalu v liwat, kliwat;
Wajah anak kembar itu lak- Sambil lalu ia menepuk pundak
sana pinang dibelah dua. Rai temannya. Karo liwat dh-
bocah kembar iku kaya jam- wk nepuk pundhak kan-
b sinigar dadi loro. can.
2
laksana, melaksanakan v ngla- melalui ngliwati;
kokak, nindakak; terlalui keliwatan;
Pada hari Senin kita melak- keterlaluan keliwatan banget
sanakan upacara bendera. Ing lama a 1 suw; 2 kuno, lawas;
dina Senin kita nindakak Sudah lama saya menunggu di
upacara gendra. tempat ini. Wis suw aku
terlaksana klakon; wis di- nunggu ing papan iki.
lakoni; lama-lama sangsaya suw,
pelaksana kang nindakak; suw-suw;
pelaksanaan tumindak lama-kelamaan suw-suw;
laku n 1 payu; 2 laku, tindak; selama salawas; sasuwn;
Sepeda yang dijual itu sudah kelamaan kesuwn

89
lambai, melambaikanlanggan, langganan

lambai, melambaikan v ngaw- lampu n lampu, damar, suluh;


aw, nglebetak; Halaman sekolah kami kelihatan
Orang itu memberi aba-aba de- terang karena sudah diberi lam-
ngan cara melambaikan ta- pu. Plataran sekolahku katon
ngannya. Wong iku mnhi padhang sebab wis diw-
aba-aba kanthi ngaw-aw. nhi lampu.
melambai-lambai kemlbt; berlampu ana lampun, nga-
melambai-lambaikan ngl- nggo lampu
bt-nglbtak; lamun, melamun v ngalamun,
lambaian lembyan nglamun;
lambang n lambang; tandha; Belajarlah dengan rajin, jangan
Warna merah merupakan lam- melamun saja. Sinaua kanthi
bang keberanian. Werna abang sregep, aja ngalamun wa.
mujudak tandha wani. lamunan angen-angen, pang-
melambangkan minangka angen-angen
lambang lancar a lancar, gangsar, pasih;
lambat a lelet, alon; Baru berumur lima tahun, te-
Mobil itu berjalannya sangat tapi sudah lancar membaca.
lambat. Mobil iku mlakun Lagi umur limang taun, tapi
lelet banget. wis lancar maca.
lambat laun suw-suw; melancarkan nglancarak;
sangsaya suw; landas, landasan n 1 lelandhes-
terlambat telat an; slemk; 2 wewaton;
lampau adv biyn, embn Kardus itu dapat dijadikan lan-
Pada masa lampau tempat ini dasan duduk. Kardus kuwi
masih berupa hutan. Ing jaman bisa didadkak lelandhes-
biyn papan iki isih wujud an (slmk) lunggguh.
alas. berlandaskan landhesan
lampau, melampaui v ngliwati; langgan, langganan v leng-
ngluwihi; klwat; ganan, abunemen;
Jangan bercanda melampui Ayah berlangganan surat
batas. Aja guyon klwat kabar. Bapak lengganan la-
wates. yang kabar.
terlampau kebangeten; kliwat berlangganan lengganan

90
langkahlapor, melapor

langkah n langkah, jangkah; lantang a bantas, sora


Dia masuk dengan langkah Suaranya lantang ketika mem-
santai. Dhwk mlebu beri aba-aba kepada pasukannya.
kanthi langkah sant. Swaran sora (bantas)
melangkahi nglangkahi; nalika awh prntah marang
ngliwati; pasukan.
selangkah sajangkah, sa- lantas adv terus, langsung, ban-
tindak jur
langsing a langsing; merit; len- Lantas apa yang terjadi setelah
cir; peristiwa itu. Terus apa kang
Badan peragawati itu langsing, kadadyan sawis prastawa
Awak peragawati iku lang- iku.
sing. lapang a jembar, amba, longgar;
melangsingkan nglangsiak bawera
langsung adv 1 langsung, terus; Halaman sekolahnya sangat
2 sida; banjur lapang. Latar sekolah jem-
Setelah dari Jakarta para bar banget.
wisatawan itu langsung ke Bali. lapangan alun-alun
Sawis saka Jakarta para lapar a ngelih, luw;
wisatawan iku terus me- Anak itu merasa lapar karena
nyang Bali. berpuasa. Bocah iku ngelih
berlangsung terus lumaku; sebab pasa.
melangsungkan nerusak kelaparan kengelihen, ke-
lanjut, berlanjut a terus, bacut; luwn
Acaranya berlanjut hingga lapis n lapis, sap;
pukul 12.00. Acaran terus Lapis tanah yang di bawah itu
nganti tekan jam 12.00.
pasir. Sap lemah kang ngisor
melanjutkan nerusak, mba-
iku pasir.
cutak; nutugak; ngaram-
melapisi nglapisi;
pungak;
lapisan lapisan, sap-sapan
lanjutan terus
lapor, melapor v lapuran, ngla-
lantai n jogan, jrambah
pur;
Ia bermain di lantai yang ber-
Dia sudah melapor kepada ke-
sih. Dhwk lagi dolanan
pala sekolah. Dhwk wis
ing jogan sing resik.

91
larang, melaranglayan, melayani

lapuran marang kepala se- laut n segara, samodra;


kolah. Mata pencaharian masyarakat
laporan lapuran; di sini adalah mencari ikan di
melaporkan nglapurak; laut. Pengasilan (pangurip-
ngrpotak an) masyarakat ing kn ya-
larang, melarang v menging, iku golk iwak ing segara.
nglarang; melaut lelayaran;
Ibu melarang adik agar jangan lautan samodra
bermain layang-layang di lawak a lucu;
jalanan. Ibu menging adhik Orang itu suka sekali dengan
supaya aja dolanan layangan lawak. Wong iku seneng
ing dalan. banget karo lucu.
larangan larangan pelawak badhut
lari v mlayu; lawan n mungsuh, satru, lawan;
Anak itu lari ketakutan men- Amir memang tidak mem-
dengar anjing menggonggong. punyai lawan. Amir pancn
Bocah iku mlayu kewedn ora duw mungsuh.
krungu asu njegog. melawan nglawan
berlari mlayu; lawat, melawat v 1 lelungan; 2
berlari-lari playon layat
latih, berlatih v latihan, gladhn Linda akan melawat ke Belanda
Anak-anak sedang berlatih untuk tugas belajar. Linda
sepak bola. Bocah-bocah lagi arep lelungan menyang Wa-
gladhn bal-balan. landa kanggo tugas belajar.
melatih nglatih, ngulinak- layak a pantes, layak;
ak; Anak yatim itu mendapat san-
tunan yang layak dari seorang
latihan latihan
dermawan. Bocah yatim iku
lauk n lawuh;
olh bantuan kang pantes
Hanya dengan lauk ikan asin
saka salah sawijing darma-
anak itu makan dengan lahap.
wan.
Mung kanthi lawuh gerh
selayaknya sabecik, sa-
bocah iku mangan kanthi
patut
dhokoh.
layan, melayani v nglayani,
lauk pauk lelawuhan
ngladni;

92
layang, layang-layanglega

Pak guru melayani pertanyaan lebih a 1 luwih, turah;


muridnya dengan baik. Pak Panjang tali itu lebih dari 100
guru ngladni pitakon m. Dawa tali iku luwih saka
murid kanthi apik. 100 m.
pelayan paladn, babu lebih-lebih luwih-luwih;
layang, layang-layang n la- melebihi ngluwihi;
yangan; terlebih luwih-luwih;
Adik saya sedang main layang- kelebihan kaluwihan
layang di sawah. Adiku lagi lebur a lebur, ancur;
dolanan layangan ing Logam itu lebur karena suhu
sawah. panas yang tinggi sekali. Lo-
layangan layangan gam (barang pelikan) iku an-
layu a alum cur sebab suhu kang panas
Bunga mawar itu layu karena banget.
tidak pernah disiram. Kem- melebur nglebur;
bang mawar iku alum sebab meleburkan ngluluhak,
ora prenah (tau) disiram. ngancurak
lazim a umum, lumrah lecet a mlct
Sekarang sudah lazim wanita Ia berjalan pincang karena
menjadi pimpinan. Saiki wis kakinya lecet. Dhwk mla-
lumrah wanita dadi pang- ku pincang sebab sikil ml-
arsa. ct.
lebar a amba, jembar; ledak, meledak v njeblug, mble-
Ruang tamu kantor itu cukup dhos, pecah;
lebar. Ruwang tamu kantor Adik sangat kaget ketika balon-
iku cukup amba. nya meledak. Adhik kagt
melebar saya amba; banget nalika plembungan
melebarkan ngambakak, njeblug.
njembarak meledakkan mbledhosak,
lebat a 1 ndadi; mbiyut; 2 kan- njeblugak;
del; 3 deres ledakan bledhosan, jeblug-
Pohon jambu di rumahku lebat an
buahnya. Wit jambu ing lega a lega; marem, senang;
omahku ndadi woh. Setelah diterima di sekolah itu

93
leherlempar, melempari

ia merasa lega hatinya. Sawis ngisor wit ngrembaka kanggo


ditampa ing sekolah iku dh- ngilangak kesel.
wk marem (lega) atin. melelahkan ngeselak;
melegakan nglegakak; kelelahan kekeselen, ke-
maremak sayahan
leher n gulu, jangga (Ki); lelap v pules;
Leher jerapah itu sangat pan- Orang itu tidurnya lelap. Wong
jang. Gulu jerapah iku dawa kuwi turun pules.
banget. terlelap keturon
leher baju gulon, iker-iker leleh v llh, ajr;
lejit, melejit v mlejit, mlesat Es itu sudah leleh. s iku wis
Setelah juara sains, namanya ajr (llh).
melejit. Sawis juwara sains, meleleh nyuwr, ndldk
jeneng mlejit (mlesat). leluasa a 1 longgar; 2 bebas,
lekas adv nggal, cepet, ag; saseneng
Dia rajin minum obat sehingga Ia sangat leluasa melakukan
sakitnya lekas sembuh. Dh- apa saja. Dhwk bebas nin-
wk sregep ngomb obat, dakak apa wa.
sangga laran nggal mari. lemah a lemes, tanpa daya
lekas-lekas cepet-cepet, ng- Badannya masih lemah karena
gal-nggal, ag-ag baru sembuh dari sakit. Awak
lekat, melekat nmplk; isih lemes sebab lagi mari la-
melekatkan nmplk, kra- ran (bar lara).
ket, nmplkak; lemak n gajih;
Dia melekatkan secarik kertas Minyak samin terbuat dari le-
pada botol obat itu. Dhwk mak unta. Lenga samin di-
nmplkak sasuwk dlu- gaw saka gajih unta.
wang ing gendul (botol) obat berlemak nggajih
iku. lemas a lemes
lelah a kesel, sayah; Badanya lemas karena sakit.
Ia duduk di bawah pohon yang Awak lemes amarga lara.
rindang untuk melepaskan le- lempar, melempari v sambit,
lah. Dhwk lungguh ing nyambit; balang, mbalang
Anak-anak nakal itu melempar

94
lena, terlenalentik

anjing dengan batu. Bocah- lenggang, melenggang v lm-


bocah nakal iku mbalang asu byan tangan
nganggo watu. Orang itu berjalan dengan me-
lena, terlena v ketungkul, klaln lenggang. Wong iku mlaku
Karena terlena nonton sepak karo lambyan tangan.
bola sehingga ia lupa makan. lengkap a pepak; kumplit;
Jalaran ketungkul nonton Anggota dan pengurus leng-
bal-balan nganti dhwk kap menghadiri rapat itu.
lali mangan. Anggota lan pengurus kum-
lenceng, melenceng v mlncng plit nekani rapat iku.
Tendangan bolanya melenceng melengkapi ngumpliti
mengenai tiang gawang. Ten- lengket a kraket; pliket;
dhangan bal mlncng nge- Kue kacang ini lengket pada
nani saka gawang. kaleng karena gulanya meleleh.
lendir n yiyit, lendhir Ku kacang iki kraket ing
Ikan lele itu banyak lendirnya. kalng sebab gulan ajr
Iwak ll iku akh yiyit. (llh).
lengah a wya, klaln; lengkung, melengkung v
Dia sedang lengah ketika pen- plengkung, mlengkung
copet itu mengambil dompet- Bentuk jembatan itu meleng-
nya. Dhwk lagi wya na- kung seperti pelangi. Wangun
lika copt iku njupuk dhom- utawa bentuk kretek iku
pet. mlengkung kaya kluwung.
terlengah klaln, ketungkul lentang, menelentang v mlu-
lengan n lengen mah, lumah-lumah;
Lengan kanannya bengkak Anak itu suka tidur menelen-
karena terjatuh dari motor. tang. Bocah iku seneng turu
Lengen tengen abuh krana mlumah.
tiba saka montor. terlentang mlumah
lengang a sepi; mamring lentik a njlirit;
Apabila malam tiba, suasana di Bulu mata anak kecil itu pan-
desa menjadi lengang. Ma- jang dan lentik. Idep bocah
nawa (wis) wengi, swasana cilik iku dawa lan njlirit.
ing dsa dadi sepi. melentik njlirit

95
lenyaplicin

lenyap v ilang; musna; letus, meletus v njeblug, mble-


Gundukan pasir yang dibuat dhos;
anak-anak lenyap disapu om- Ban mobil itu metetus. Ban
bak. Gundhukan pasir kang mobil iku mbledhos.
digaw bocah-bocah musnah letusan jeblugan, bledhosan
disapu ombak. lezat a lezat, nak; mirasa
melenyapkan musnak Roti buatan ibunya lezat sekali.
lepas a 1 ucul, uwal; 2 ha copot, Roti gawan ibun nak
lepas; banget.
Kambingnya yang dikaitkan di liang n lng, rong, bolongan
bawah pohon itu sudah lepas. Ular itu masuk ke liang di
Wedhus sing dicancang ing bawah pohon. Ula iku mlebu
(ngisor) wit iku wis ucul. lng ing ngisor kayu.
melepaskan ngeculak, nyo- liar a alasan
potak; Di daerah hutan itu terdapat
terlepas ucul, uwal kuda liar. Ing wilayah alas
lereng n prng, bambing iku ana jaran alasan.
Lereng gunung itu sangat libur n libur, pri;
curam. Pereng gunung iku Anak sekolah libur lima hari.
njuleg banget. Bocah sekolah libur limang
letak n dunung, papan, pang- dino.
gonan; berlibur prn;
Di mana letak sekolah itu? meliburkan ngliburak,
Ana ing ngendi papan se- mrkak;
kolahan iku? liburan prn, liburan
meletakkan mapanak, ny- licik a urik, licik
lhk, ndokokak; Anak yang licik tidak punya
terletak mapan, dumunung teman. Bocak sing urik ora
letih a kesel, sayah; duw kanca.
Badannya letih setelah berjalan licin a 1 lunyu; 2 alus;
kaki selama satu jam. Awak Mahmud terpeleset ketika me-
sayah sawis mlaku suwn lalui jalan yang licin itu.
sak jam. Mahmud keplst nalika
keletihan kekeselen, ke- liwat dalan kang lunyu iku.
sayahan melicinkan nglunyokak

96
lidahlindung, berlindung

lidah n ilat, lidah (K) limit n wates; entk


Anjing itu berjalan sambil men- Waktunya sudah limit. Wektu-
julurkan lidah. Asu iku mla- n wis entk.
ku karo ngetokak ilat. limpah, melimpah v lubr,
lidi n sada mlubr, mblbr, mbludak;
Kegunaan lidi banyak sekali, Air di dalam bak itu sampai
antara lain, untuk dibuat sapu melimpah. Banyu ing jeron
dan keranjang. Mumpangat bak iku nganti mbludak
sada akh banget, kayata, (metu).
digaw (kanggo) sapu lan melimpah-limpah mblbr-
kranjang. mblbr;
lihai a pinter, trampil; melimpahkan nglubrak,
Orang itu lihai sekali mengen- nganugrahi
darai sepeda. Wong iku tram- linang, berlinang-(linang) v
pil banget numpaki sepdha. mbrebes mili, nts dl-
kelihaian kapinteran; ka- wran
prigelan Air matanya berlinang mem-
lihat, melihat v nonton; nde- basahi pipinya. Luh nts
leng; ndelok; dlwran nelesi pipin.
Mereka pergi melihat buku- lincah a trengginas, cekatan
buku baru di toko itu. Dh- Anak kecil ini lincah dan sehat.
wk kabh nonton buku- Bocah cilik iki trengginas
buku anyar ing toko iku. lan sehat.
melihat-lihat ndeleng-nde- lindas, melindas v lindhes,
leng; mlindhes; nggiles
memperlihatkan nuduhak; Truk itu melindas tumpukan
kayu di jalan. Trek iku mlin-
ngtokak; mamrak;
dhes tumpukan kayu ing
terlihat ktok, katon;
dalan.
lilit, melilit v nggubet; mlilit;
lindung, berlindung v 1 ng-
Ia melihat seekor ular melilit di
yub; 2 ngayom;
dahan pohon mangga. Dh-
Ketika hujan Any berlindung
wkn weruh ula nggubet
di bawah pohon ringin. Nalika
ing pang wit pelem.
udan Any ngyub ning ngisor
melilitkan nggubetak
wit ringin.

97
lintang, melintanglubang

melindungi 1 ngyubi; 2 loncat, meloncat v mluncat;


ngayomi; Kucing itu meloncat dari meja.
terlindung kayoman Kucing kuwi mluncat saka
lintang, melintang v malang mja.
Ada pohon roboh melintang di berloncatan mluncat-mlun-
jalan. Ana wit rubuh malang cat
nang dalan. longgar a lega; longgar; sela;
liur n iler; Baju ini enak dipakainya karena
Liur anjing itu menyijikkan. cukup longgar. Klambi iki ke-
Iler asu kuwi njelhi. pnak dianggo sebab cukup
berliur ngiler longgar.
lokasi n panggonan, papan; melonggarkan nglonggar-
Panitia sudah menyiapkan ak
lokasi lomba. Panitiya wis luap, meluap v lubr, mbludag;
nyawisak (nyedhiyakak) Air sungai di kota meluap
papan. karena hujan lebat. Banyu kali
berlokasi manggon, papan ing kutha mbludag sebab
lolos v ucul, owal; udan deres.
Burung itu lolos dari terkaman luapan lubran
kucing. Manuk kuwi owal luar n njaba
saka tahanan (kunjara). Ia berdiri di luar rumah me-
meloloskan nguculak, nunggu temannya yang akan
mbbasak datang. Dhwk ngadeg
lomba n lelomban, sayembara; ing njaba omah nunggu kan-
Dia mengikuti lomba lari yang can sing arep teka.
diadakan di sekolahnya. Dh- luas a jembar, amba;
wk mlu sayembara mlayu Di belakang rumahnya terdapat
kang dianakak ing sekolah.
halaman yang luas. Ing buri
perlombaan lelomban
omah ana plataran kang
lompat, melompat v mlumpat;
amba.
Andy bisa melompat tiga
meluas saya amba, saya jem-
meter. Andy bisa mlumpat
bar
telung meter.
lubang n bolongan; jugangan;
lompatan lumpatan
jeglongan;

98
ludah, meludahlutut

Di lubang itulah ia menanam lunas a lunas, sah;


pohon mangga. Ing jugangan Utangnya kepadaku lunas bulan
iku dhwk nandur wit ini. Utang marang aku sah
pelem. sasi iki.
berlubang bolong, njeglong; melunasi ngesahi, nglunasi
melubangi mbolongi lupa v lali
ludah, meludah v idu; Dia lupa mengunci pintu ketika
Anak-anak tidak boleh meludah keluar rumah. Dhwk lali
di sembarang tempat. Bocah- ngunci lawang nalika metu
bocah ora olh idu ing sa- ngomah.
mubarang panggonan. lurus a lempeng, lenceng
meludahi ngidoni Jalan di samping rumahnya
luka n tatu; lurus tanpa belokan. Dalan
Kakinya luka ketika terjatuh nang sanding omah lem-
dari sepeda. Sikil tatu nalika peng tanpa nggok-nggok-
tiba saka sepdha. an.
lukis, melukis v nggambar, lusa n sesuk, embn
nglukis; Lusa neneknya akan datang ke
Adiknya selalu menjuarai lomba rumahnya. Ssuk yang
melukis. Adhin tansah arep rawuh menyang omah-
juwara lomba nglukis. ku.
melukiskan nggambarak; lusuh a kumel, lungset
lukisan gambaran Dengan baju yang lusuh pe-
lumpur n lendhut, blethok; ngemis itu meminta-minta ke-
Ketika banjir sungai itu lumpur- pada orang yang ditemui.
nya meluap. Nalika banjir, Nganggo klambi kumel
kali iku lendhut mbludag. wong ngemis njaluk-njaluk
berlumpur lendhuten marang wong kang ditemo-
lunak a empuk; ni.
Agar menjadi lunak daging itu lutut n dhengkul
harus direbus agak lama. Su- Anak itu sakit di bagian lutut
paya dadi empuk daging iku karena jatuh. Bocak iku lara
kudu digodhog rada suw. ing bagian dhengkul amarga
melunakkan ngempukak tiba.

99
M
maaf n apura, ngapura, panga- mahir a pinter, trampil;
pura, pangapunten (K) Dia sudah mahir bermain
Jika merasa salah segera minta piano. Dhwk wis trampil
maaf. Manawa krasa salah main piano
nggal njaluk ngapura. kemahiran kapinteran; ka-
bermaaf-maafan apura ing trampilan
apuran; ngapuran-nga- main v main, dolan;
puranan Anak itu kerjanya hanya main
memaafkan ngapura, ngam- saja. Bocah iku gawan
puni; mung dolan wa.
maaf-memaafkan apura- bermain dolanan;
ingapuran bermain-main dolanan;
mabuk v mendem; puyeng; memainkan mainak;
Orang itu mabuk karena ke- pemain paraga;
banyakan makan gadung. permainan mainan, dolanan
Wong iku puyeng merga majalah n majalah, kalawarta,
kakhan mangan gadhung. kalawarti
memabukkan muyengak Ahmad sedang membaca ma-
macam n jinis, werna jalah. Ahmad lagi maca
Ada tiga macam barang yang majalah.
dibutuhkan. Ana telung werna maju a maju, mangarep;
barang sing diperlokak. Murid itu maju untuk mem-
macam-macam werna-werna; bacakan sajak. Murid iku maju
bermacam-macam manka saperlu macakak sajak.
werna, werna-werna; memajukan ngajokak;
semacam sawerna; sajinis kemajuan kamajuan
mahal a larang maka p mulan, mula
Sekarang harga buku tidak ma- Toni sakit maka ia tidak masuk
hal. Saiki rega buku ora la- sekolah. Toni lara mula dh-
rang. wk ora mlebu sekolah.

100
makammalam

makam n makam, kuburan, jarat- Anak kecil itu terlihat makin


an; gemuk. Bocah cilik iku katon
Murid-murid mengantarkan sangsaya lemu.
jenazah teman sekelasnya ke makna n makna, teges, arti;
makam. Murid-murid nge- Setiap kata mempunyai makna.
terak jenazah kanca kelas Saben-saben tembung ndu-
menyang kuburan. wni teges.
memakamkan ngubur, nya- bermakna teges, artin;
rkak (K); memaknai negesi, ngartni
pemakaman kuburan, jarat- maksimal a maksimal, paling
an akh
makan v 1 madhang, nedha (K), Satu kelas maksimal 30 siswa.
dahar (Ki); mangan; Sakelas paling akh 30 siswa.
Nenek makan pisang goreng. maksimum n saakh-akh
Simbah/yang dahar pisang Satu bus dinaiki maksimum 25
gorng. siswa. Sabis ditumpangi sa-
makan-makan mangan-ma- akh-akh murid selaw.
ngan; pista; andrawina; maksud n maksud, arti, teges;
memakan mangan; Mereka datang ke desa itu
makanan pangan, panganan dengan maksud baik. Dh-
makhluk n makluk, titah wk teka ing dsa iku kan-
Manusia adalah makhluk ber- thi maksud apik;
akal budi. Manungsa yaiku bermaksud maksud; karep;
titah nduweni akal budi. teges
maki v pisuh, misuhi; maktub, termaktub v katulis,
Jangan engkau maki pengemis sinerat
itu. Aja kok pisuhi wong Ketentuan itu termaktub da-
ngemis iku. lam undang-undang. Katentu-
maki-maki misuh-misuh, an itu katulis ana ing un-
misuhi; ngunk-unk; dang-undang
memaki misuhi, muni-muni; malam n wengi (bengi), dalu
makian pisuhan (K);
makin adv saya; sangsaya, tan- Kemarin saya belajar sampai
saya malam. Wingi aku sinau

101
1
malangmancanegara

nganti wengi. memalukan ngisin-ngisin-


bermalam nginep; ak;
kemalaman kawengn; pemalu isinan, clingus
semalam 1 sawengi; 2 mau mampu a bisa, saguh, kuwat;
bengi Ia tidak mampu membayar
1
malang a 1 cilaka; 2 rekasa biaya sekolah anaknya. Dh-
Anak itu malang hidupnya. wk ora saguh mbayar ba
Bocah iku sangsara urip. sekolah anak.
2
malang a alang, malang; sla- berkemampuan duw ka-
dhang; bisan;
Kayu itu dipasang malang agar kemampuan kasaguhan,
dapat digunakan sebagai jembat- kabisan, kakuwatan;
an. Kayu kuwi dialangak semampunya sabisan, sa-
supaya bisa kanggo nguwot. kuwat
memalangi malangi mana pro endi, ing ngendi
malapetaka n musibah, kasang- Sepeda mana yang akan dijual?
saran, kacilakan Pit endi sing arep diedol?
Jika kita mendapat malapetaka manakala adv lamun, yn, me-
harus bersabar. Menawa kita nawa
kena musibah kudu sabar. Teman saya pura-pura tidak
malas a kesd, males, wegahan: mendengar manakala dipang-
Engkau jangan menjadi anak gil pak guru. Kancaku ethok-
yang malas! Kow aja dadi ethok ora bisa krungu me-
bocah sing kesd. nawa diundang pak guru.
bermalas-malasan wegah- manalagi p endi manh
wegahan, males-malesan; Baju manalagi yang kau
pemalas kesdan, wong inginkan? Klambi endi ma-
kesd nh sing ndak pengini?
malu a isin, lingsem (Ki) mancanegara n manca nagara,
Adik merasa malu karena tidak luwar negeri, negara liya
naik kelas.Adhik ngrasa isin Barang itu berasal dari man-
marga ora munggah anggo- canegara. Barang iku asal
n sekolah. saka luwar negeri.
malu-malu isin-isin, rada isin;

102
mancungmanusiawi

mancung a mbangir manjur a manjur, mandi, mu-


Hidung teman saya sangat jarab
mancung. Irung kancaku Obat itu sangat manjur. Obat
mbangir banget. kuwi mandi banget.
mandi v adus, siram (K); mantan n manten, bekas, tilas
Ia sedang mandi ketika saya Orang itu mantan lurah desa
datang ke rumahnya. Dh- saya. Wong iku mantan lurah
wk lagi adus nalika aku dsa.
teka menyang omah. mantap a mantep, ajeg;
memandikan ngedusi; Dia bicara dengan suara yang
pemandian padusan mantap di depan para guru
manfaat n mumpangat, man- Dhwk omong kanthi
pangat, piguna; suwara sing mantep nalika
Alat-alat pertanian itu banyak ing ngarep para guru.
manfaatnya bagi para petani. memantapkan ngajegak,
Piranti tetann iku akh mum- mantepak;
pangat kanggo para tani. pemantapan mantepak,
bermanfaat ana manpang- ngajegak;
at; kemantapan kamantepan
memanfaatkan manpangat- mantra n mantra, japa;
ak; nggunakak; Sang dukun itu sedang memberi
pemanfaatan caran man- matra kepada pasien. Si dhu-
pangatak kun iku lagi mnhi mantra
manis a 1 legi; 2 lok, ndah; marang pasien.
Kue itu rasanya manis. Roti memantrai mantrani, njapani
iku rasan legi. manusia n manungsa;
kemanisan kelegn Kita adalah hanyalah manusia
manja a kadingalem, ugungan biasa. Awak dhw iku
Walaupun anak bungsu, ia tidak mung manungsa biyasa.
manja. Sanadyan bocah ragil, memanusiakan nguwong-
dhwk ora ugungan. ak;
bermanja-manja kading- kemanusiaan kamanungsan
alem marang; manusiawi a sipat kamanungsan
memanjakan ngugungak Perkara itu temasuk masalah

103
marahmaslahat

yang manusiawi. Prakara masalah n masalah, soal; bab;


kuwi kalebu masalah asipat Mereka sedang membicarakan
kamanungsan. masalah berkebun di halaman
marah a nesu, duka (Ki) sekolah. Dhwk lagi ngrem-
Dia marah mendengar makian bug soal nggaw kebun di
itu. Dhwk nesu krungu pekarangan sekolah.
pisuhan iku. memasalahkan masalahak,
marah-marah nesu-nesu; nyoalak;
memarahi nesoni; mempermasalahkan nda-
pemarah neson dkak masalah
mari adv ayo; mangga (K) masam a kecut;
Mari, saya antar ke rumahmu. Mangga itu rasanya masam
Ayo, tak terak nang ngo- karena masih muda. Pelem iku
mahmu. rasan kecut marga isih enom.
masa n wektu, mangsa; masih adv isih;
Lagu itu terkenal di sepanjang Barangnya masih tersimpan di
masa. Lagu kuwi misuwur gudang sekolah. Barang isih
ing wektu sing suw. disimpen ing gudhang se-
semasa rikala, nalika, sa- kolah.
mangsa masing-masing pron dhw-
1
masak a mateng, mangsak dhw:
Ibu melarang saya memetik Keempat sahabat itu kembali ke
mangga yang belum masak. rumahnya masing-masing.
Ibu menging aku methik Kanca papat iku bali me-
pelem sing durung mateng. nyang omah dhw-dh-
2
masak v mangsak, olah-olah; w.
Bibi sedang masak gulai di maslahat n padah, piguna;
dapur. Bibi lagi mangsak Perbaikan jalan itu membawa
gul ing pawon. maslakat kepada masyarakat.
memasak mangsak; Dandan-dandan dalan iku
memasakkan mangsakak; nggawa padah kanggo
masakan mangsakan, olahan masyarakat.
kemaslahatan piguna; man-
pangat

104
masukmau

masuk v 1 mlebu: 2 kagolong, sehingga dapat melihat benda-


klebu: benda kecil. Miprat bocah
Ibu masuk ke kamar adik. Ibu iku awas banget mula bisa
mlebu menyang kamar weruh barang-barang sing
adhiku; cilik.
memasuki ngleboni; bermata ana mripat; duw
memasukkan nglebokak; mripat;
termasuk 1 klebu; 2 ka- semata-mata mung, mlulu
golong; matahari n srengng
kemasukan klebon Setiap pagi matahari terbit dari
masyarakat n masyarakat, be- timur. Saben suk srengng
brayan agung; njedhul ing arah wtan.
Para pendidik itu termasuk ke matang a mateng;
dalam golongan masyarakat Buah mangga ini manis sekali
terpelajar. Para pendhidhik karena matang di pohon. Woh
iku kalebu golongan masa- pelem iku legi banget marga
rakat terpelajar (pinter) mateng ing uwit.
bermasyarakat srawung ing mematangkan matengak;
masyarakat; kematangan kematengen
memasyarakatkan masya- mati adv mati, pejah (K), sda
rakatak; (Ki);
kemasyarakatan bab masya- Burung itu mati karena diter-
rakat kam kucing. Manuk kuwi
masyhur a kondhang, misuwur, mati amarga ditubruk kucing.
kawentar; mematikan matni; matk-
Candi Borobudur sangat ma- ak;
syhur di luar negeri.Candhi mati-matian mati-matian;
Borobudur kondhang banget tenanan;
ing manca negara. kematian kepatn, kesripah-
memasyhurkan misuwurak- an
e, ngondhangak; mau adv gelem, bakal, pingin;
termasyhur kondhang; Ia mau datang kalau dijemput.
kemasyhuran kondhang Dhwk gelem teka yn di-
mata n mripat; mata; netra (K); pethuk.
Mata anak itu sangat tajam kemauan pepinginan

105
maupunmerah

maupun p uga menantu n mantu:


Baik hujan maupun panas, Ali Pak Amir dapat menantu dari
tetap berangkat sekolah. Kanan Bantul. Pak Amir ntuk
udan uga panas, Ali tetep mantu seka Bantul.
mangkat sekolah. bermenantukan duw man-
medan n medhan, papan, wila- tu
yah mengapa pron ngapa, gna
Walaupun medannya naik Mengapa ia tidak masuk?
turun, Ali bisa naik sepeda. Ngapa dhwk ora mlebu?
Sanadyan wilayah mung- mengerti v ngerti, mangertni;
gah medhun, Ali bisa nung- paham
gang pit. Orang itu tidak mengerti bahwa
megah a njenggereng, nge- anaknya telah pergi. Wong
ngreng; kuwi ora ngerti menawa
Rumahnya sangat besar dan anak wis lunga.
1
megah. Omah gedh ba- mental v mbalik
nget tur ngengreng. Bola itu mental setelah mem-
mekar v megar, mekrok; bentur tembok. Bal kuwi mbalik
Bunga melati itu mekar. Kem- sawis mbentur tmbok.
2
bang mlathi iku megar. mental n mntal; wewatekan;
memekarkan ngegarak Setiap murid harus mempunyai
melulu adv mung, gur mental yang kuat. Saben mu-
Setiap hari lauknya tempe rid kudu duw wewatekan
melulu. Saben dina lawuh sing kuwat.
mung tmp. mental baja mntal waja
memang adv pancn, sabener: merah a abang;
Memang pendapatmu yang Anak itu memakai baju ber-
benar. Pancn panemumu warna merah. Bocah iku nga-
sing bener. nggo klambi werna abang.
mempelai n pengantn. memerah dadi abang;
Mempelai putri sangat cantik. memerahkan ngabangak;
Penganten putrin ayu kemerah-merahan semu
banget. abang

106
meranaminta

merana a nelangsa wk ngimpi dioyak wong


Hatinya merana semenjak ke- dan.
pergian temannya. Atin ne- memimpikan ngimpkak
langsa wiwit ditinggal kan- minat n kekarepan; krenteg;
can. Minatnya pada olahraga besar
mereka pron dhwk kabh: sekali. Kekarepan marang
Mereka pergi ke toko buku. olahraga gedh banget.
Dhwk kabh lunga me- berminat duw kekarepan;
nyang toko buku. duw krenteg
meriah a regeng; ram minder a cilik ati
Pesta itu meriah sekali. Pista Jangan merasa minder jika ber-
iku regeng banget. temu orang kota. Aja ngrasa
mertua n mara tuwa, mertuwa cilik ati nalika ketemu wong
Orang itu sebagai mertua kakak kuta.
saya. Wong kuwi dadi mara minimal a sathithik-thithik;
tuwa kangmasku. sakurang-kurang;
meski, meskipun p sanadyan, Untuk masuk SD disyaratkan
sanajan, nadyan; arepa minimal berumur enam tahun.
Meski sakit, ia berangkat ke Kanggo mlebu SD sarad
sekolah. Sanadyan lara, dh- sakurang-kurang umur nem
wk mangkat sekolah. taun.
mewah a mwah; lok, ndah minimum n paling cilik; paling
Bapak menginap di hotel yang cendhk
mewah. Bapak nginep nang Perusahaan itu menetapkan
hotl sing mwah. upah minimum bagi karyawan-
milik n darbk; duwk; nya. Perusahaan iku netep-
Buku itu milik Ani.Buku iku ak opah paling endhk
duwk Ani kanggo karyawan.
memiliki ndarbki; nduw; minta v njaluk;
pemilik sing darb (duw) Gadis kecil itu merengek-rengek
mimpi n ngimpi minta dibelikan boneka. Kenya
bermimpi ngimpi; cilik iku ngedrl njaluk te-
Semalam ia bermimpi dikejar rus-terusan ditukokak bo-
orang gila. Mau bengi dh- nka.

107
minummohon

permintaan panyuwun; pan- mbantu wong-wong kesra-


jaluk kat (mlarat).
minum v ngomb, ngunjuk (K); kemiskinan kemlaratan
Setiap pagi adik minum susu. mitra n mitra, kanca; sahabat
Saben suk adhiku ngomb Sebagai mitra dagang kita
susu. harus jujur. Minangka mitra
minuman ombn-ombn dagang kita kudu jujur.
minyak n lenga; modal n modhal, kapital
Adik disuruh Ibu membelikan Koperasi Sejahtera mempunyai
minyak. Adhik dikonkon modal yang banyak. Koprasi
Ibu tuku lenga. Sejahtera duw kapital sing
minyak tanah lenga patra; akh.
berminyak nglenga moga, moga-moga adv muga-
mirip a mirib; mmper muga, mugi-mugi (K);
Wajah kedua anak kembar itu Moga-moga ia cepat sembuh .
mirip sekali. Rupan bocah Muga-muga dhwk cepet
(loro) kembar iku rupan mari.
mmper banget. semoga muga-muga, mugi-
misal n umpama; mugi (K)
Banyak barang yang dijual di mogok a macet
koperasi sekolah, misalnya buku Mobil Amir mogok di tengah
tulis, pensil, dan mistar. Akh jalan. Mobil Amir macet ing
barang sing didol ing ko- tengah dalan.
prasi sekolah, umpaman mohon v njaluk, nyuwun;
buku tulis, potlot, lan garis- Ia mohon agar diberi kering-
an. anan uang SPP. Dhwk
memisalkan ngumpamak- njaluk supaya diwnhi pa-
ak; ngnthng-nthng dhuwit
semisal saupama SPP.
miskin a mlarat, kesrakat; memohon nyuwun, nye-
Para mahasiswa melakukan nyuwun;
kegiatan membantu orang- permohonan panjaluk, pa-
orang miskin. Para maha- nyuwun
siswa nindakak pagawyan

108
mondar-mandirmula, bermula

1
mondar-mandir v wira-wiri mudah a gampang, mayar;
Anak itu mondar-mandir di Tarian muda-mudi itu mudah.
depan sekolahan. Bocah kuwi Tarian mudha-mudhi iku
wira-wiri nang ngarep se- gampang.
kolahan. memudahkan nggampang-
moral n moral; wewatekan ak
2
Pendidikan moral sudah di- mudah, mudah-mudahan adv
mulai sejak dini. Pendhidhik- muga-muga, mugi-mugi (K)
an wewatekan wis diwiwiti Mudah-mudahan hari ini tidak
seka awal. hujan. Muga-muga dina iki
mual a mungkug-mungkug; mu- ora udan.
neg-muneg; mujarab a manjur, mandi
Karena masuk angin, Yani te- Obat tradisional itu sangat mu-
rasa mual. Krana masuk jarab. Obat tradhisioanl
angina, Yani krasa muneg- kuwi mandi banget.
muneg. muka a praupan; pasuryan; rai;
muat v ngemot; kamot; Mukanya mirip sekali dengan
Bus itu muat lima puluh orang. ibunya. Rain mirib banget
Bus iku ngemot wong seket. karo ibun.
memuat ngemot; bermuka nganggo rai; ana
bermuatan diemoti; rain;
memuatkan momotak; pemuka pemimpin
muatan momotan mukim, bermukim v mapan,
mubazir a mubadir, muspra manggon; dedunung;
Banyak makanan yang disedia- Ayah saya pernah bermukim di
kan mubazir. Akh pangan- Kalimantan. Bapakku tau
an sing disedhiyakak mus- mapan ana ing Kalimantan.
pra. memukimkan mapanak,
muda a enom; manggonak;
Bapaknya masih muda. Bapak permukiman pepanggonan
isih enom. mula, bermula v wiwitan, wi-
muda-mudi nom-noman; witan; mula bukan; awal
termuda enom dhw: mulan;
pemuda pemudha; nom- Peristiwa itu bermula dari per-
noman tengkaran kecil saja. Prastawa

109
muliamusnah

itu wiwitan mung padudon kemungkinan mbok me-


wa. nawa
permulaan awal mulan; mula muram a mrengut; besengut
bukan; Wajahnya tetap muram walau-
pemula kang kawitan; kang pun sudah dihibur oleh teman-
sepisanan nya. Pran tetep besengut
mulia a mulya; sanadyan wis dihibur kanca-
Ia dipandang oleh rakyat se- n.
bagai orang yang mulia. Dh- murka v nesu, duka (K)
wk dianggep dening rak- Dia sangat murka ketika hati-
yat minangka wong sing nya tersinggung. Dhwk
mulya. nesu banget nalika atin ke-
memuliakan mulyakak; singgung.
kemuliaan kamulyan kemurkaan kanepson; ka-
mulut n cangkem; tutuk (K); dukan
Ia tidak mau bicara karena murni a tuln; asli;
mulutnya terkena sariawan. Cincin ini terbuat dari emas
Dhwk ora bisa ngomong murni. Ali-ali iki digaw
sebab tutuk lara sariawan. saka emas asli.
muncul v nyembul; men- musibah n musibah; kacilakan;
thungul; mencungul; alangan
Tiba-tiba binatang itu muncul Ia mengalami musibah yang
dari air. Ujug-ujug kwan iku berat. Dhwk ngalami mu-
menthungul saka banyu. sibah sing abot.
memunculkan menthungul- musim n mangsa; wektu; wayah;
ak; mencungulak; Pada musim hujan banyak
bermunculan pating pen- nyamuk. Ing mangsa udan
cengul akh lemut.
mungkin adv sajak, ayak, musiman mangsan
bokmenawa; musnah v musna; ilang; lebur
Dia keluar mungkin membeli Ikan yang di kolam itu musnah
makanan. Dhwk metu dilanda banjir. Iwak sing
bokmanawa tuku pangan- nang kolam iku musna di-
an. terjang banjir.

110
mustahilmutu

memusnahkan musnakak; musyawarah n rundhingan,


ngilangak pirembagan;
mustahil a nglengkara, mokal, Untuk menyelesaikan masalah
sengara, ora bakal itu perlu musyawarah.
Cerita yang dituliskannya be- Kanggo ngrampungak ma-
nar-benar mustahil. Crita salah iku prelu musawarah.
sing ditulis dening dhwk bermusyawarah rundhing-
bener-bener mokal. an, rembugan;
musuh n mungsuh, satru; memusyawarahkan ngrun-
Musuh mulai menyusup ke dhingak; ngrembug
pedalaman. Mungsuh wiwit mutu n kwalitt
nyusup menyang wilayah Mutu kayu jati ini bagus sekali.
alas. Kwalitt kayu jati iki apik
bermusuhan memungsuhan; banget.
memusuhi mungsuhi

111
N
naas a naas; apes nakal a nakal; ndugal; ala tumin-
Pada hari naas itu, ia mengena- dak;
kan saragam sekolah. Ing dina Anak yang nakal itu dijauhi
apes iku, dhwk nganggo teman-temannya. Bocah sing
sragam sekolah. nakal iku didohi kanca-kan-
nadi n bebayu can.
Anak itu urat nadinya ke- nalar n nalar; akal budi; daya-
lihatan biru-biru. Bocah kuwi ning pikir
bebayun katon biru-biru. Untuk menyelasaikan masalah
nafsu 1 nepsu, hawa nepsu; itu gunakan nalar yang sehat.
pepinginan; 2 nesu Kanggo ngrampungak per-
Karena sakit, nafsu makan anak kara iku gunakna nalar sing
itu berkurang. Marga lara, shat.
pepinginan mangan bocah nama n jeneng; aran; jejuluk;
kuwi suda. Nama kamu siapa? Jeneng-
naik v 1 munggah; 2 mundhak; mu sapa?
3 numpak, nunggang nama diri aran; jeneng; se-
Any baru saja naik ke lantai butan;
dua. Any lagi wa munggah nama samaran sesinglon;
nang lant loro. alias;
menaiki ngunggahi; mnk; menamai njenengi; mnhi
menaikkan 1 ngunggahak; jeneng (aran); ngarani
2 ndhuwurak; 3 ngundhak- namun p ananging; nanging
ak (rega, lsp) Sekarang hari libur namun kita
najis a najis; rereged; jijik; jem- harus belajar sendiri. Saiki dina
ber;
prn nanging kita kudu
Anjing termasuk binatang yang
sinau dhw.
najis. Asu klebu kewan sing
nan p kang
najis.
Pemandangan nan indah. Se-
najis besar tinja;
sawangan kang ndah.
najis kecil uyuh

112
1
nantinegara

1
nanti n 1 mengko; 2 tundhon; nasib n nangsib; pepesthn;
temahan; pepunton; meng- takdir;
kon; Nasib orang tidak ada yang
Nanti malam dia datang. mengetahui. Nangsib me-
Mengko bengi dhwk nungsa ora ana sing ngerti.
teka. senasib padha nasib
2
nanti v tunggu; entni; nasihat n nashat, pitutur; we-
Ia sedang mandi nantilah se- warah;
bentar.Dhwke lagi adus, Jangan menyepelekan nasihat
mula entnana sedhla. orang tua. Aja nyeplkak
menanti ngentni; nunggu pitutur wong tuwa.
napas, bernapas v ambegan; menasihati mituturi; nuturi;
Orang yang hidup pasti ber- penasihat paranpara; pa-
napas. Wong urip mesthi rampara
ambegan. naung, bernaung v ngyub;
narapidana n wong ukuman ngayom;
Narapidana itu hari ini sudah Warih bernaung di bawah
bbas. Wong ukuman iku pohon jambu. Warih ngyub
dina iki wis bebas. nang ngisor wit jambu.
nasabah n nasabah; langganan; menaungi ngayubi; ngyubi;
Ana itu menjadi nasabah bank. ngayomi;
Ana kuwi dadi nasabah naungan pangayoman
bank. nazar n nadar; kaul;
nasi n sega; Ia mempunyai nazar, kalau
Dia membeli nasi dan lauk lulus akan puasa tiga hari.
untuk makan siang. Dhwk Dhwk duw kaul, me-
tuku sega lan lawuh kanggo nawa lulus arep pasa telung
mangan awan. dina.
nasi kuning sega punar; bernazar kaulan;
sega mas; negara n nagara; negara;
nasi liwet sega liwet; Negara itu letaknya di seme-
nasi uduk sega wuduk; nanjung Afrika. Nagara iku
sega gurih dumunung ing semenanjung
Afrika.

113
negerinisan

negeri n 1 negri; nagara; 2 nian a temenan; banget


tanah, papan, wilayah Cantik nian gadis itu. Ayu
Ia bersekolah di SMP negeri. temenan bocah wadon iku.
Dhwke sekolah ing SMP niat n niyat; sedya, karep; mak-
negri. sud
nekat a nkad; njarag Mudah-mudahan niat baikmu
Rendi nekat hujan-hujanan. terlaksana. Muga-muga niyat
Rendi nkad (njarag) udan- apikmu kalakon.
udanan. berniat nyedya; duw karep
nenek n embah, simbah wadon nihil a 1 nihil; kothong; 2 ora
Hal itu sudah ada sejak zaman kasil
nenek kita dahulu. Babagan Walaupun ia berusaha keras,
iku wis ana wiwit jaman hasilnya tetap nihil. Ambak-
simbah dhw ndhisik. na dhwk ngupaya kanthi
nganga, menganga v 1 mangap tenanan, tetep ora kasil.
(tmr cangkem); mlompong; nikah, menikah v ningkahan;
2 bolong amba kawin; rabi;
Mulutnya terlihat menganga Dia akan menikah setelah
karena terkejut. Cangkem selesai kuliah. Dhwk arep
katon mangap amarga kagt. rabi sawis rampung anggo-
ngeri a miris; giris; n kuliyah.
Ngeri saya melihatnya. Miris menikahi ningkahi; ngra-
aku ndelengak. bni;
mengerikan nggegirisi; menikahkan ningkahak;
gaw miris ngrabkak
ngilu a linu nilai n 1 biji; 2 aji (dhuwit); 3
Badanku terasa ngilu. Awak- rega
ku krasa linu. Nilai matematika sangat bagus.
niaga, berniaga v dedagangan; Bijin matematika apik
laku dagang; bebakulan; banget.
Kakaknya berniaga buah- nisan n majan, kijing
buahan. Kakang bebakulan Di atas makam itu dipasang batu
woh-wohan. nisan. Ing dhuwur kubur-
perniagaan dedagangan an iku dipasang kijing.

114
nistanyaring

nista a nistha; ina; rmh; nyala, menyalakan v 1 ngu-


Mencuri itu perbuatan yang rubak; 2 nguripak,
sangat nista. Nyolong iku Dia menyalakan lampu mi-
panggaw sing ina banget. nyak untuk menerangi rumah-
menistakan nisthakake; nya. Dhwk nguripak
ngrmhak diyan kanggo madhangi
nobat, menobatkan v misudha; omah.
Setelah raja wafat, rakyat me- menyala 1 murub; 2 katon
nobatkan putra mahkota se- mencorong
bagai raja. Sawis raja sda, nyaman a pnak; kepnak;
para kawula misudha putra nglaras;
makutha dadi raja. Suaranya nyaman didengar.
penobatan pamisudha Swaran kepnak dirungok-
noda n 1 nodha; reregedan; 2 ak.
cacad; wirang; kenyamanan kapnakan;
Noda hitam menempel di baju- kahanan seger sumyah
nya. Nodha ireng nmpl nyamuk n lemut
ing klambin. Kulitnya merah-merah karena
bernoda ana reged; ana digigit nyamuk. Kulite pa-
cacad; ting krabing merga dicokot
menodai ngregedi; lemut.
nomor n nomer; angka; nyanyi, bernyanyi v nyanyi;
Dia mendapatkan kaos yang nembang;
bernomor punggung delapan. Anak-anak itu dilatih ber-
Dhwk ntuk kaos sing nyanyi.Bocah-bocah iku
mawa nomer mburi wolu. lagi dilatih nyanyi.
bernomor nganggo nomer; menyanyi nyanyi, nembang
ana nomer; mawa nomer; nyanyian nyanyian; tem-
menomori nomeri; masang bangan
nomer penyanyi bidhuwan
norma n paugeran; aturan nyaring a sora, laras dhuwur
Kita hidup harus sesuai dengan (tmr swara)
norma agama. Kita urip kudu Dia memanggil anaknya dengan
trep karo paugeran agama. suara yang nyaring. Dh-

115
nyarisnyonya

wk ngundang anak kan- bernyawa ana nyawan;


thi swara kang sora. duw nyawa; urip;
nyaris adv mh nyenyak a angler
Teman saya nyaris tertabrak Anak kecil itu tidur nyenyak
mobil. Kancaku mh wa di pangkuan ibunya. Bocah
ketabrak montor. iku turun angler ing pangko-
nyata a nyata; kabuktn; n ibun.
Sudah nyata kalau Any anak nyiur n klapa, krambil
yang pandai. Wis kabuktn Di pantai itu banyak pohon
nek Any bocah sing pinter. nyiur. Ing pantai iku akh
menyatakan nyatakak; wit klapa.
mratlakak (nilakak); nyonya n 1 nyonyah; 2 bojo
ternyata tetla; pranyata; (wadon)
nyatan; Tuan dan nyonya kami per-
kenyataan kanyatan; nyata silakan duduk di tempat yang
(n); bukti(n) sudah disediakan. Tuwan lan
nyawa n nyawa; roh; nyonyah diaturi lungguh
Nyawa itu tidak dapat dilihat. ana papan kang wis dicawis-
Nyawa iku ora bisa dide- ak.
leng.

116
O
obat n obat; tamba; oleh p 1 dnng; 2 sabab; jalar-
berobat tetamba; mertamba; an; karana; akibat;
Dia sudah berobat ke mana- Buku ini disobek oleh adik.
mana. Dhwk wis mer- Buku ki disuwek dnng
tamba nang ngendi-ngendi. adhik.
mengobati ngobati; nambani beroleh olh; entuk;
pangobatan caran ngobati memperoleh olh; ntuk
obeng n obng; dri; oleh-oleh n olh-olh:
Dengan obeng pencuri itu Anak-anak merasakan oleh-
mencongkel jendela sekolah. oleh dari Bandung. Bocah-
Nganggo dri maling iku bocah ngrasakak olh-olh
nyungkil jendla sekolah. saka Bandung.
oceh, mengoceh v oceh, ngoceh; oles, mengoleskan v ngolsak;
Burung itu mulai mengoceh. ngosrak; mborhak;
Manuk kuwi wiwit ngoch. Ia mengoleskan minyak kayu
olah, mengolah v ngolah; mang- putih pada tangan adik yang
sak; digigit nyamuk. Dhwk
Ibu sedang mengolah gulai. ngolsak lenga kayu putih
Ibu lagi mangsak gul. ing tangan adik sing di-
seolah-olah adv kaya-kaya cokot lemut.
Jalannya semakin cepat seolah- ombak n ombak; alun;
olah ada yang mengejarnya. Anak itu sedang menikmati
Mlakun saya cepet kaya- ombak di pantai. Bocah iku
kaya ana sing ngoyak. lagi nikmati ombak ing pe-
olahraga, berolahraga v olah sisir.
raga, gerak badan; mengombak 1 ngombak;
Berolahraga sangat baik untuk ngalun; 2 ngandhan-andhan
kesehatan tubuh. Gerak badan (rambut)
apik banget kanggo sehat
awak.

117
ombang-ambing, mengombang-ambingkanoyong

ombang-ambing, mengombang- oper, mengoper v ngoper;


ambingkan v ngompal- Ia tidak mau mengoper tugas
ampulak; ngontang-anting; adiknya. Dhwk ora gelem
Gelombang besar mengom- ngoper tugas adhin.
bang-ambingkan kapal ikan mengoperkan ngoperak;
itu. Ombak gedh ngon- operan operan
tang-antingak prau iwak orang n wong;
iku. Saya pernah berbicara dengan
terombang-ambing kompal- orang itu. Aku tau guneman
kampul karo wong kuwi.
onar n ggr; ribut; ontran- orang-orangan wong-wong-
ontran; an;
Pengumuman kelulusan itu perorangan saben wong;
menimbulkan onar. Wara- wong ijn;
wara kalulusan iku ndadk- seorang 1 wong siji; 2 dh-
ak ggr. wk dhw
keonaran ggran; ribut- seorang diri dhwkan; ijn:
ribut seseorang sawijining wong
onggok n tumpuk; otak n 1 utak; polo; 2 pikiran;
Di kebun itu terdapat banyak akal;
onggok sampah. Ing kebon Rasa otak ayam itu sangat
iku akh tumpukan uwuh. gurih. Rasan polo pitik iku
onggokan tumpukan gurih banget.
ongkos n 1 ongkos, wragad, berotak 1 duw utek; 2 duw
opah; 2 blanja; akal; pinter
Ongkos kirim paket ini Rp oyong n oyong; gambas
20.000,00. Wragad kirim Ibu hari ini memasak sayur
pakt iki Rp20.000,00. oyong. Ibu dina iki njangan
mengongkosi ngongkosi; gambas.
ngragadi

118
P
pada p ing; ana ing berpadu wis nyawiji; ma-
Pada keesokan harinya mereka nunggal;
pergi. Ing wektu suk wong- memadukan njumbuhak,
wong kabh pada lunga. manunggalak; nglarasak
padahal p mangka; kamangka pagar n pager;
Ia pura-pura benci padahal Ia menunggu di depan pagar.
sebenarnya sayang. Dhwk Dhwk nunggu ing sang-
thok-thok sengit kamang- arep pager.
ka sabener trsna. memagari mageri
padam a 1 mati (tmr geni); 2 pagi n suk, njing (K)
lerem; sarh; adhem; Ia bekerja dari pagi hingga sore.
Api itu sudah padam. Geni Dhwk nyambut gaw
iku wis mati. saka suk nganti sor.
memadamkan matni; nyi- pagi-pagi suk-suk, suk
rep banget;
padat n 1 padhet; 2 kebak, sesak; pagi buta suk umun-umun;
3 jejel; rengket; paha n pupu:
Acaranya sangat padat. Acara- Pahanya membiru karena
n padhet banget. terbentur besi. Pupun dadi
memadati ngebaki, nganti biru sebab kena wesi.
padhet pahala n pahala, ganjaran;
padi n pari, pantun (K) Berbuat baik akan mendapat
Hasil bertanam padi sangat pahala. Tumindak becik
bagus. Asil nandur pari apik bakal olh ganjaran Allah.
banget. berpahala ana pahalan; ana
padu a 1 nyawiji; manunggal; 2 ganjaran
padhet, jejel; paham v 1 paham, ngerti, mu-
dheng; 2 aliran; ajaran;
Rakyat bersatu padu melawan
Ia paham tentang pelajaran
penjajah. Rakyat manunggal
kimia. Dhwk paham utawa
nglawan penjajah.
ngerti bab pelajaran kimia.

119
pahatpalsu

memahami mahami; me- memakai 1 nganggo; 2


maklumi nggunakak;
pahat n tatah; terpakai kanggo;
memahat natah; pakaian sandhangan;
Seniman itu sedang memahat paket n 1 pakt; kiriman; 2
kayu untuk dijadikan arca. sajumlah barang;
Seniman iku lagi natah kayu Satu paket buku pelajaran SD
kanggo gaw reca. harganya Rp250.000,00. Sa-
pemahat tukang natah; juru pakt buku pelajaran (wu-
tatah langan) SD regan Rp 250.
pahit a pait 000,00.
Ia minum jamu yang pahit paksa v peksa; peksan;
rasanya.Dhwk ngomb Rumah itu dibongkar paksa.
jamu sing pait rasan. Omah iku dibungkar peksa.
pailit a pailit; bangkrut memaksa 1 meksa; 2 tu-
Perusahaan itu pailit karena mindak kanthi peksa;
salah pengelolaan. Pabrik iku terpaksa kapeksa
1
bangkrut amarga salah ang- paling, berpaling v 1 nolh; 2
gon ngurus. mlngos;
pajak n pajeg Pemuda itu berpaling ke kiri
Orang bijak taat pajak. Wong ke kanan. Pemudha iku nolh
pinter taat (setya) mbayar mangiwa manengen.
pejeg. memalingkan nulhak;
pajang, memajang v 1 majang; ngenggokak
2
2 nata arep paling adv banget; dhw
Pelayan toko itu memajang Dialah anak yang paling pan-
dagangannya. Playan toko dai di kelas itu. Dhwk bo-
iku nata arep mamerake cah sing pinter banget ing
dagangane. klas iku.
pakai v 1 nganggo; nggunakak; palsu a palsu; tiron; gadhungan;
2 numpak, nunggang Penyanyi itu memakai rambut
Pak guru pergi pakai sepeda palsu. Penyanyi iku nganggo
motor. Bapak tindak ngang- rambut tiron.
go (numpak) pit montor. memalsukan malsokak

120
pamerpangkas, memangkas

pamer v pamr; umuk pandang n pandeng, ndeleng;


Dia tidak pamer kekayaan. Dia pandang foto itu lama se-
Dheweke ora pamer ka- kali. Dhwk pandeng poto
sugihane. kuwi suwi banget.
memamerkan mamerak; berpandangan pandeng-
ngumukak pandengan;
pamit v pamit, idin; permisi; memandang mandeng, nde-
Sebelum pergi ke sekolah, adik leng;
pamit kepada ibu. Sadurung pemandangan sesawangan
budhal sekolah, adhik pamit panen n pann; ngundhuh asil;
marang ibu. oleh bebathn akh
berpamitan pamitan, njaluk; Bapak sangat bersyukur karena
idin pamit panen kali ini berlimpah. Ba-
pancang n pathok pak ngaturak puji sukur
Darsono menambatkan perahu amarga pann wektu iki
pada pancang. Darsono nen- akh.
cang praun ing pathok. panggil, memanggil v nyeluk;
pancar, memancar v 1 muncrat; ngundang; nyebut;
mancur; 2 sumorot, su- Dia yang memanggil aku ke
munar; mari. Dhwk sing nyeluk
Air memancar dari lereng aku (supaya) mrn.
gunung. Banyu mancur saka panggilan 1 ajakan; 2 un-
bambing gunung. dangan
memancarkan 1 muncrat- pangkal n pok, bongkot;
ak; 2 nyunarak; nyorot- Pangkal pohon itu besar.
ak; 3 nggiyarak Bongkot wit iku gedh.
pandai a 1 pinter; 2 wasis; tram- pangkalan papan mandheg
pil; 3 sanggup, bisa; 4 sugih pangkas, memangkas v cukur,
nglmu, pangalaman; nyukur; motong;
Dia seorang anak yang pandai. Ayah selalu memangkas ram-
Dhwk bocah sing pinter. butnya dengan teratur. Bapak
kepandaian kapinteran; ka- tansah nyukur rikman kan-
wasisan thi tratur (ajeg).

121
pangkatpapas, berpapasan

pangkat n pangkat; drajat; ka- pantang n sirikan; pantang


lungguhan Kacang-kacangan pantang
Ia sudah naik pangkat dari bagi penderita asam urat. Jinis
mayor menjadi kolonel. Dh- kacang-kacangan iku sirikan
wk wis munggah pangkat kanggo wong sing lara asam
saka mayor dadi kolonl. urat.
panik a bingung; gugup; berpantang sesirik; man-
kuwatir tang;
Dia panik ketika mendengar memantang 1 nyirik; 2 nam-
berita itu. Dhwk bingung pik;
nalika krungu pawarta iku. pantangan sirikan
panjang a 1 dawa; 2 adoh; 3 pantas a pantes; layak; cocok;
suw; wangun; patut;
Pensilnya masih panjang. Pemuda itu memang pantas
Potlot isih dawa. menjadi juara. Remaja iku
memanjang dadi dawa; pancn pantes dadi juwara.
memanjangkan ndawak- sepantasnya sapatut, sa-
ake; pantas
kepanjangan kedawan pantat n bokong
panjar n panjer, persekot Bisulnya ada di pantat. Wu-
Sebagai tanda jadi, pihak pen- dun ana ing bokong.
jual minta panjar 5%. Mi- pantul, memantul v mendat,
nangka tandha sida (dadi lan mbalik;
oran), pihak sing dodol Bola mengenai dinding me-
njaluk panjer 5%. mantul dan mengenai badan-
panjat, memanjat v mnk; nya. Bal ngenani tmbok
Orang itu disuruh memanjat mendat lan ngenani awak.
pohon kelapa. Wong iku di- memantulkan mbalikak;
kongkon mnk wit klapa. mantulak
pantai n pasisir; papas, berpapasan v sliringan;
Pantai laut selatan itu indah. pethukan
Pesisir segara kidul iku Dia berpapasan dengan ayah-
ndah. nya. Dhwk sliringan karo
bapak.

122
parahpasti

parah a nemen; pas a cocok; persis; pas


Dia sakit cukup parah, Dh- Sasaran anak panahnya pas
wk lara nemen. benar. Sasaran panah pas
paras n rai; praupan bener.
Wanita itu parasnya sangat pasak n pantk; paku kayu
cantik. Wanita iku praupan Sambungan tiang itu supaya
ayu banget. kuat diberi pasak. Sambung-
parau a serak; gerok an balok iku supaya kuwat
Karena berteriak-teriak, suara- diwenehi pantk.
nya parau.Amarga bengak- pasang v rab;
bengok, swaran serak. Air laut sedang pasang.Banyu
parit n slokan; kalenan; wa- segara lagi rab.
ngang pasang, memasang v 1 masang;
Parit itu air sanagt jernih. Ka- ngnggokak; 2 nmplk-
lnan iku banyun bening ak; ngrakit, nyetl;
banget. Dia memasang topi pada
pariwisata n mlancongan; ple- boneka itu.Dhwk masang
siran: topi ing bonka iku.
Gunungkidul banyak tempat terpasang kapasang, wis di-
pariwisata. Gunungkidul pasang
akeh papan plesiran. pasang n 1 pasang (lanang lan
berpariwisata plesiran; mlan- wadon); jodho; 2 kembaran;
cong Ia mempunyai dua pasang bu-
1
paruh n cucuk; rung dara. Dhwk nduw
Paruh burung itu tajam. Cu- rong pasang manuk dara.
cuk manuk iku landhep. sepasang sapasang; sajodho,
memaruh nyucuk; notholi satangkep; sasetel
2
paruh, memaruh v maro, pasir n wedhi
ngedum dadi loro; Anak-anak bermain pasir.
Dia memaruh rotinya untuk Bocah-bocah padha dolanan
diberikan kepada adiknya. Dh- wedhi.
wk maro rotin kanggo pasti a tamtu; mesthi, tenan:
diwnhak marang adhin. Hari ini dia pasti datang. Dina
separuh separo; setengah iki dhwk mesthi teka.

123
pasuk, pasukanpedih

memastikan mesthkak; patut n 1 patut, layak, pantes; 2


nentokak; cocok, trep bener; imbang
kepastian katemtuan, ke- Tidak patut seorang murid me-
pasthian lawan gurunya. Ora patut
pasuk, pasukan n 1 grombolan, murid nglawan gurun.
kumpulan; 2 laskar; regu pawai n paw; arak-arakan
Kami melihat satu pasukan Sekolah mengadakan pawai
kuda di padang luas itu. Aku sepeda hias. Sekolah nganak-
kabh weruh sapasukan/sa- ak arak-arakan sepdha
kumpulan jaran ing bulak hias.
amba iku. payah a 1 sayah, kesel; 2 ka-
patah a putung; tugel; susahan; rekasa
Ranting yang patah itu jatuh Kalau sudah payah boleh
di jalan. Pang sing tugel iku istrahat sebentar. Manawa wis
tiba nang dalan. sayah ntuk ngaso sedhla.
mematahkan mutungake; pecat, memecat v mecat; ngle-
nugelak rni
patuh a nurut, taat, manut; Pimpinan memecat pegawai-
Murid harus selalu patuh nya yang tidak disiplin. Pim-
kepada gurunya. Murid kudu pinan nglrni pegawn
tansah taat marang gurun. sing ora disiplin.
mematuhi manut marang, peci n pcis, kopyah
taat marang Udin memakai peci warna
patuk, mematuk v nothol, nyu- putih. Udin nganggo pcis
cuk werna putih.
Ayam itu mematuk biji ja- pedas a pedhes
gung. Pitik iku nothol wiji Rasa sambal itu pedas. Rasa
jagung. sambel iku pedhes.
patung n reca; golk pedati n grobak
Muhtar terkenal sebagai pe- Petani itu menggunakan pe-
mahat patung. Muhtar ka- dati. Wong tani iku nggunak-
wentar minangka wong sing ak grobak.
nggaw reca. pedih a perih
Matanya merasa pedih terkena

124
pedomanpelbagai

lombok. Mripat krasa perih pejam, memejamkan v merem,


kena lombok. ngeremak, meremak (mri-
memedihkan merihak pat)
pedoman n 1 pandom; pau- Anisa berbaring sambil
geran; 2 pathokan memejamkan matanya karena
Bintang itu sebagai pedoman lelah. Anisa klkaran karo
para nelayan pada malam hari. ngeremak mripat amarga
Lintang kanggo nuduhak kesel.
ener para nelayan nalika pekan n minggu
mbengi. Nenek akan datang pekan ini.
peduli v perduli; nggatkak; Simbah arep rawuh minggu
Anak itu tidak peduli pada iki.
kendaraan yang lalu lalang. pekerti n pakerti, watak, ting-
Bocah iku ora perduli marang kah laku
montor-montor sing sliwer- Pendidikan budi pekerti itu
an. penting. Piwulang (wulang-
pegal a pegel, rasa kaku an) budi pekerti iku penting
Setelah lari kakinya terasa pe- banget.
gal dan nyeri. Sawis mlayu pekik n jerit, bengok; surak
sikil krasa pegel lan linu. Terdengar pekik tangis orang
pegang, berpegang v cekelan; di gedung itu. Keprungu jerit
gockan; tangis wong ing gedhong
Salmah selalu berpegang pada iku.
tali yang disediakan. Salmah pelan a alon, alon-alon; rindhik
tansah nyekeli tali sing di- Anak-anak berjalan pelan.
sedhiakak. Bocah-bocah mlaku alon-
berpegangan cekelan; alon).
memegang nyekel pelangi n kluwung, tja;
pegawai n pegaw; karyawan Pada hari itu hujan rintik-rintik
Marsudi diterima sebagai pe- dan tampak pelangi. Ing dina
gawai di sekolah. Marsudi di- iku udan grimis lan katon
tampa (pinangka) pegaw kluwung.
ing sekolah. pelbagai num 1 pirang-pirang; 2
manka warna, warna-warna

125
pelepahpena

Di pelbagai tempat banyak manpangantak kalodhang-


orang berkerumun melihat pawai. an sing ana kanggo sinau.
Ing saenggon-enggon pa- peluh n kringet
pan katon wong nglumpuk Mereka bekerja keras hingga
nonton paw. mengeluarkan peluh yang ber-
pelepah n papah; bongkok cucuran. Wong-wong ka
Jangan memegang pelepah pi- nyambut gaw kanthi temen
sang nanti kena getah. Aja nye- sangga ngetokak kringet
kel papah gedhang mengko sing dlwran.
kena tlutuh. peluit n sempritan
pelihara, memelihara v 1 njaga; Wasit meniup peluit panjang
ngrumat, ngopni; 2 ngingu; tanda pertandingan akan di-
Kita harus memelihara ke- mulai. Wasit nyemprit dawa
sehatan badan. Kita kudu tandha tandhingan arep
njaga kasarasan badan. diwiwiti.
terpelihara kopn peluk, berpeluk v ngrangkul,
pelipis n pilingan nyikep;
Pelipis petinju itu berdarah Ia duduk sambil berpeluk lu-
sebab kena pukulan. Pilingan tut. Dhwk lungguh kan-
petinju iku metu getih thi nyikep dhengkul.
sebab kena jotosan. memeluk 1 ngrangkul, nyi-
pelita n lampu, diyan kep; 2 nganut
Desa itu agak gelap, sebab hanya pelupuk n tlapukan:
diterangi oleh pelita. Dsa iku Safira pelupuk matanya sakit.
rada peteng amarga mung Safira tlapukan mripat
dipadhangi nganggo diyan . lara.
pelosok n plosok; dsa kluthuk peluru n mimis; plor
Anak itu datang dari pelosok. Karena tembakan peluru itu,
Bocah iku teka saka dsa tangan ayahnya harus dioperasi.
kluthuk. Amarga kena tmbakan pe-
peluang n kalodhangan; wektu lor iku, astan bapak kudu
kang mikolh; dioperasi.
Mia memenfaatkan peluang pena n pn
yang ada untuk belajar. Mia Pada tahun 1960 -an guru dan

126
penatpengaruh

siswa menulis dengan pena. pendek a 1 cendhek ; 2 cupet; 3


Nalika taun 1960-an guru sadhla; 4 ringkes; singkat;
lan murid nulis nganggo Galah itu terlalu pendek. Gn-
pn. tr iku cendhek banget.
penat a kesel, sayah memendekkan 1 nyendhek-
Pak Wito duduk sebentar me- ak; 2 nyingkat; nyekak
lapaskan penat sesudah bekerja. kependekan singkatan, ring-
Pak Wito lungguh sadhla kesan
ngilangak sayah sawis penganan n panganan
nyambut gaw. Hari ini disajikan penganan
pencar, berpencar v nylebar; tradisional. Dina iki disuguh-
mencar; mlencar ak panganan tradhisional.
Dari atas bukit itu mereka dapat pengantin n pangantn, teman-
melihat rumah penduduk yang tn; mantn
berpencar. Saka ndhuwur Para tamu memberikan ucapan
gumuk iku wong-wong bisa selamat kepada pengantin.
weruh omah warga sing Para tamu mnhi ucapan
mlencar nylebar. slamet marang temantn.
pencil, memencil v mencil; pengap a sumpeg; sesek
ndhw; ngedoh Ruang itu pengap karena tidak
Kedua orang itu berdiri agak me- berjendela.Kamar iku sumpeg
mencil. Wong sakloron iku amarga ora ana jendhlan.
ngadeg rada mencil. pengaruh n pangaruh; daya
terpencil kapencil pangaribawa;
pendam, memendam v 1 men- Besar sekali pengaruh ling-
dhem; 2 ngrendhem; nyim- kungan terhadap perilaku se-
pen; orang anak. Gedh banget
Orang itu memendam per- daya pangaribawa lingkung-
hiasannya di bawah pohon an marang tingkah laku bo-
mangga. Wong iku men- cah.
dhem mas-masan ing sak- mempengaruhi ndayani ma-
ngisor wit pelem. rang, mangaribawan marang;
kependam kependhem, su- ndayani pengaruh marang;
mimpen

127
penggalpepaya

terpengaruh kena pangaruh; Budi wis pensiun taun 1912


kena daya pangaribawa kang kapungkur.
penggal 1 v potong, tegor, ke- penting a 1 penting, pokok, uta-
thok; 2 bagan; perangan; ma; 2 aji banget
jilid; Ujian nasional penting untuk
Penggal saja pohon pisang itu. syarat masuk SLTA. Ujian na-
Kethok wa wit gedhang sional penting kanggo sarat
iku. mlebu SLTA.
memenggal 1 motong, nu- mementingkan menting-
gel, ngethok; 2 mrang ak, nengenak;
penghulu n kepala, ketua; kepentingan kaperluan
pangulu, pemimpin adat penuh a kebak;
Ayahnya dikenal sebagai peng- Truk penuh kayu itu berhenti
hulu kampung. Bapakn di- di jalan. Trek kebak kayu
kenal minangka kepala iku mandheg nang dalan.
kampong. memenuhi 1 ngebaki; 2 nyu-
pening a 1 mumet; 2 bingung kupi; 3 ngabulak;
Utomo pening ketika belajar. terpenuhi kacukupan; ka-
Utomo mumet nalika sinau. leksanan
penjara n kunjara, pakunjaran, penyok a pnyok
buwi; Mobil itu penyok bagian be-
Ngeri rasanya punya rumah lakangnya. Mobil iku pnyok
dekat penjara. Miris rasan ing (bagyan) mburin.
duw omah cedhak pakun- pepatah n paribasan
jaran (buwi). Dalam sambutannya pejabat itu
memenjarakan 1 ngunjarak- kadang-kadang menyisipkan
ak; 2 nyandhet hawa napsu pepatah. Ing pidhaton pe-
pensil n 1 potlot; 2 kuwas
jabat iku kadhang kala mi-
Muslimah menggambar dengan
gunakak paribasan.
pensil berwarna. Muslimah
pepaya n kats, tla gantung
nggambar nganggo potlot
Pedagang pepaya itu untung
manka werna .
besar. Bakul kats iku bathi
pensiun a pensiun, purna tugas
akh.
Ayah Budi sudah pensiun
tahun 1912 yang lalu. Bapak

128
pepet, memepetperanjat, terperanjat

pepet, memepet v mpt, ndhe- itu. Kanggo olh susu seger,


sek; dhwk meres susu sapi
Mobil itu memepet sepeda iku.
motor. Mobil iku mpt pit perahu n prau;
montor. Perau itu dibuat dari kayu
memepeti mpti ; karet. Prau iku digaw saka
memepetkan mptak; kayu kart.
nyedhakak; berperau mrau; numpak prau
terpepet kappt; kadhesak peran n paraga;
per p mbaka Dalam film itu Mas Seto sebagai
Anak-anak masuk kelas satu per peran utama. Ing pilem iku
satu. Bocah-bocah mlebu Mas Seto pinangka paraga
klas mbaka siji. utama.
per num saben berperan dadi paraga
Sepeda itu hanya mampu ber- perang v perang; kls;
jalan 15 km per jam. Pit iku Irak pernah perang dengan
mung bisa mlaku 15 km Iran. Irak tau kls karo Iran.
saben jam. memerangi 1 merangi; 2
per p wiwit; dhk; nalika mbrastha;
Sekolah itu berdiri per 1 Mei berperang 1 perang, maju
2001. Sekolah iku ngadeg perang; 2 mungsuhan;
wiwit 1 Mi 2010. peperangan mungsuhan; pa-
per n pr, pir prangan
Per arlojinya patah. Pir jam perangkap n kala, jeplakan;
tugel. Amir memasang perangkap
perabot n prabot; prabotan tikus di dapur. Amir masang
Meja, kursi, dan sebagainya, jeplakan tikus ing pawon.
adalah perabot rumah tangga. terperangkap 1 kejeplak; 2
Mja, kursi, lan sapanung- kajebak
gal minangka prabot kula- peranjat, terperanjat v kagt
warga. Ia terperanjat ketika ada petir.
perah, memerah v meres Dhwk kagt nalika ana
Untuk mendapatkan susu gludhug.
segar, dia memerah susu sapi

129
peras, memerasperinci, memerinci

peras, memeras v meres; pergi v lunga, budhal, ksah (K),


Bapak saya sedang memeras tindak (Ki);
susu sapi.Bapakku lagi me- Ari sedang pergi ke rumah
res susu sapi. neneknya. Ari lagi lunga ing
perawan n prawan; kenya dalem simbah.
Siti itu perawan cantik dari bepergian lelungan
desa. Siti iku prawan ayu pergok, memergoki v mergoki;
saka dsa. ngonangi;
perban n preban; blebet Polisi memergoki pencuri
Kakinya dibalut dengan per- sedang membuka pintu. Polisi
ban. Sikile diblebet nganggo ngonangi maling lagi mbu-
preban. kak lawang.
percaya v 1 pracaya, ngandel, perigi n sumur;
pitados (K); 2 yakin; Perigi itu airnya jernih. Su-
Saya percaya bahwa dia anak mur iku banyun bening
yang baik. Aku pracaya me- (jernih).
nawa dhwk bocah sing perihal n 1 bab; 2 mungguh
becik. Perihal ini dapat diselesaikan.
memercayakan mracayak- Bab iki bisa dirampungak.
ak; periksa, memeriksa v 1 mriksa;
kepercayaan kapracayan; naliti; 2 ngusut (prakara); 3
kayakinan ngontrol, ngawasi;
percik, memercik v nyiprat; Pak guru sedang memeriksa
Air itu memercik ke dinding. karangan murid-muridnya.
Banyu iku nyiprat ing tm- Pak guru lagi mriksa ka-
bok (gedhg). rangan murid-murid.
perilaku n kalakuan; tindak-
memercikkan nyipratak;
tanduk
terpercik kacipratan
Perilaku anak-anak perlu di-
perempuan n wanita, wadon;
awasi. Kalakuan bocah-
wdok
bocah perlu diawasi.
Di antara 35 siswa, 30 orang
perinci, memerinci v mrinci;
adalah perempuan. Ing antara-
Ia memerinci jawaban per-
n 35 murid, wong 30 yaiku
tanyaan itu. Dhwk mrinci
wong wadon.
jawaban pitakonan iku.

130
perisaipertama

terperinci kaprinci; kapilah perkasa a prakosa, gagah;


perintah 1 prntah, akon; 2 Tubuh atlet itu tampak per-
aba-aba, komandho; kasa. Badan atlit iku katon
memerintah mrntah, akon; prakosa.
memerintahkan mrntah- perlahan a alon; lirih
ak; Anita berjalan perlahan.
pemerintah pamarntah Anita mlaku alon.
perisai n tamng perlu adv 1 perlu; butuh; 2 kudu,
Pesilat itu memakai perisai. kedah (K); 3 penting;
Pesilat iku nganggo ta- Sekarang perlu uang untuk
mng. membayar sekolah. Saiki butuh
peristiwa n kadadyan, pras- dhuwit kanggo mbayar se-
tawa; kolah.
Peristiwa perkenalan siswa baru memerlukan mbutuhak;
perlu diperhatikan. Kadad- merlokak;
yan perkenalan (tetepungan) keperluan 1 kaperluan; 2 ka-
murid anyar perlu digatk- butuhan;
ak. seperlunya 1 saperlun; 2
periuk n kendhil sacukup
Ibu menanak nasi dengan pe- perosok, terperosok v keblusuk
riuk. Ibu ngliwet (adang) Anto terperosok ke dalam parit.
nganggo kedhil. Anto keblusuk ing kalnan.
perkakas n bekakas; persis a 1 temenan; 2 trep, pas; 3
Tinah membeli perkakas per- samper, mmper, serupa
tanian. Tinah tuku piranti Dia tahu persis jumlah murid
tetann. setiap sekolah. Dhwk ngerti
perkakas dapur bekakas pa- temenan jumlah murid
saben sekolah.
won
pertama num 1 kapisan, sapisan;
perkara n prakara, masalah, urus-
kawitan, wiwitan; 2 kang
an
utama; paling penting;
Ini perkara sekolah bukan anak.
Syarat pertama calon siswa
Iki masalah (urusan) se-
SD umur 6 tahun. Sarat sa-
kolah dudu bocah.
pisan bakal murid SD umur
6 taun.

131
perutpetir

pertama-tama sapisan, ka- pesona n daya pikat; kasengsem-


witan, paling dhisik; dhisik an;
dhw Lereng pegunungan itu penuh
perut n weteng, padharan (Ki); pesona. rng-rng gu-
Ani sakit perut. Ani lara nung iku sarwa nyengsem-
weteng.; ak.
perut besar 1 wadhuk; 2 meteng; mempesona nyengsemak;
mblendhuk terpesona kapincut; kapikat
pesan n 1 pesen, weling; 2 wekas, pesta n psta;
wasiyat, pitutur; Kepala sekolah mengadakan pesta
Pesan pak guru harus diper- karena mendapatkan rezeki.
hatikan. Weling pak guru Kepala sekolah nganakak
kudu digatkak. psta merga alh rejeki.
memesan pesen; berpesta psta
pesanan pesanan, welingan petak n kothakan; singgetan,
pesat a cepet banget; kanthi guthekan;
cepet Sawah itu memiliki delapan pe-
Toko yang didirikan maju pesat. tak. Sawah iku ana wolung
Toko kang diedegake maju kothak.
kanthi cepet. berpetak 1 singget-singget;
pesek a psk, dheps 2 kothak-kothak
Dia berhidung pesek. Dh- petang n sor, sonten (K);
wk irung psk (dhe- Latihan pramuka diakhiri pukul
ps). lima petang. Latihan pra-
pesiar v plesir; piknik muka dipungkasi jam lima
Sekolah kami pesiar ke Ding. sor.
petik, memetik v 1 methik; 2
Sekolahku plesir menyang
njupuk
Dieng.
Anisa memetik bunga mawar.
kapal pesiar kapal plesir
Anisa methik kembang
pesinden n sindhn, pesindhn;
mawar.
waranggana
petir n bledhg:
Astuti pesinden terkenal.
Langit mendung hitam petir
Astuti waranggana kon-
menyambar-nyambar. Langit
dhang (kuncara).

132
petuahpimpin, memimpin

mendhung ireng bledhg (manuk); 2 narik kekarepan


nylamber-nylamber. Utomo memikat burung per-
petuah n nasehat; pitutur kutut. Utomo mikat manuk
Petuah orang tua harus di- kutut.
patuhi. Pitutur wong tuwa piket n pikt; tugas; jaga
kudu dipatuhi. Pak Hadi piket malam. Pak
piara, memiara v ngingu, ngu- Hadi jaga bengi.
pakara; pikir, berpikir v mikir; ngira;
Paman memiara kambing eta- Saya berpikir kamu yang jadi
wa di desanya. Paman ngingu ketua kelas. Aku ngira kow
wedhus tawa ing dsan. sing dadi ketuwa klas.
piaraan ingon-ingon memikirkan 1 mikirak; 2
picik a cupet banget (pikiran), nggatkak;
cublok pikiran pikiran; gagasan
Pemikiranya sangat picik. piknik v plesir; mlancong
Panemun cupet banget. Besok Minggu sekolah kami
pidato n pidhato, sesorah; akan piknik ke Baron. Suk
Pak guru pidato di halaman (besuk) Minggu sekolah arep
sekolah. Pak guru sesorah ing plesir menyang Baron.
plataran sekolah. pilu a sedhih banget; trenyuh,
berpidato pidhato, sesorah ngeres;
pijak, berpijak v tumapak, Pilu hatinya mendengar anak
mapan; itu tidak sekolah.Sedhih
Kita berpijak di bumi Nusan- banget atin krungu bocah
tara. Kita mapan ing bumi iku ora sekolah.
Nusantara. memilukan nyedhihak;
memijakkan tumapak ing nrenyuhak
pijat, memijat v 1 mijet; dadah; pimpin, memimpin v 1 mimpin;
ngurut; 2 menct, menyt 2 ngetuwani; ngepalani;
Ibu memijat kakiku yang Pak Guru diberi tugas me-
keseleo. Ibu mijeti sikilku mimpin rapat. Pak guru di-
kang keslo. wnhi tugas mimpin rapat.
pikat, memikat v 1 mikat pemimpin sing mimpin

133
pindahpohon

pindah v pindhah, ngalih enggon; pintasan trobosan; panya-


Bu Anizah sudah pindah seko- brangan (tmr dalan);
lah lain. Ibu Anizah wis sepintas, sepintas lalu
pindhah sekolah liya. satleraman, sakeplasan
berpindah 1 ngalih; 2 tukar; pintu n 1 lawang; kori (K); 2
ganti; singgetan, guthegan
memindahkan mindhah- Pintu kelasnya rusak. Lawang
ak; ngalihak; klas rusak.
pindahan pindhahan pipih a tipis rata; gpng;
pinggang n bangkkan Penggaris itu sangat pipih.
Pak Alrazid sakit pinggang. Garisan kuwi tipis banget.
Pak Alrazid lara bangkk- memipihkan nggpngak;
an. ndadkak tipis
pingsan a semaput pisah, berpisah v 1 pegatan,
Waktu upacara tujuh belasan pisah; 2 ngadoh (ngedoh);
Tini pingsan. Nalika upa- Dia memang sudah berpisah.
cara pitulasan Tini semaput. Dhwk pancn wis pisah-
pinjam, meminjam v nyilih; an (pegatan).
Dinar meminjam buku kepada memisahkan 1 misah (wong
temannya. Dinar nyilih buku padudon); 2 nyingkirak; 3
marang kancan. mbedakak;
meminjamkan nyilihak memisah-misahkan misah-
pintar n pinter; wasis; wegig misahak;
Zurika termasuk anak yang perpisahan pepisahan
pintar di kelasnya. Zurika podium n mimbar; panggung
klebu bocah sing pinter ing Nita naik podium untuk ber-
klas. latih pidato. Nita munggah
pintas, memintas v 1 nyidhat, mimbar kanggo latihan se-
nrabas; 2 nugel; motong; sorah.
nyabrang; pohon n wit
Kita mengambil jalan pintas Pohon kelapa itu tinggi. Wit
supaya cepat sampai. Kita krambil iku dhuwur.
njupuk dalan nrabas supaya pepohanan wit-witan
cepet tekan.

134
pohon, memohonpotong-memotong

pohon, memohon v njaluk; blngkrah; kocar-kacr;


nyuwun (K); Karena angin puting beliung,
Kita memohon ampun kepada desa itu menjadi porak
Allah. Kita njaluk pangapura poranda. Amarga angin
marang Gusti Allah. lsus gedh, dsa kuwi dadi
pola n 1 blak; blat-blatan; 2 pating blngkrah.
corak; pos n 1 tangsi; 2 panjagan (pos
Kainnya sedang dibuatkan jaga)
pola. Jarike lagi digawk- Tentara berjaga di pos pagi itu.
ak blak. Tentara jaga ing tangsi suk
berpola duw corak iku.
polos a polos, sawarna, sarupa; posisi n 1 dunung, papan; 2
Rita suka baju polos. Rita kalungguhan, pangkat
seneng klambi polos. Sekarang posisi Pak Guru di
pompa n pompa; kompa; mana? Saiki dunung (papan)
Pompa sumur di sekolahku Pak Guru ing endi (pundi)?
rusak. Kompa sumur ing positif a 1 mesthi; tamtu; 2 apik
sekolahku rusak. Anak itu sudah positif terkena
memompa ngompa; mompa demam berdarah. Bocah kuwi
pondok n 1 gubug; 2 omah; 3 wis mesthi kena (sakit) de-
asrama, pondhok pesantrn mam berdarah.
Di sawah didirikan pondok potong, memotong v motong;
untuk istirahat. Ing sawah ngethok; nugel;
didegak gubug kanggo Dia sangat pandai dalam hal
ngaso. potong-memotong janur.
pontang-panting v montang- Dhwkpinter banget ing
manting babagan ngethoki janur.
Lintang berlari pontang- potong-memotong v motongi;
panting. Lintang mlayu ngethoki; ngguntingi
pontang-panting. memotongkan ngethokak;
berpontang-panting mon- terpotong 1 kakethok; 2 wis
tang-manting dikethok; kapotong;
porak-poranda a morat- pemotongan pamotongan;
marit; pating slebar; pating pangethokan, panugelan;

135
potretprotes

potret n poto, potrt: generasi sing seneng ngom-


Siwi potret dengan Iswandari. b ombn-ombn.
Siwi poto karo Iswandari. memprihatinkan mrihatin-
memotret moto ak, nyedhihak
prasangka n panyana, pangira, prinsip n dhasar, bebener, we-
panganggep; waton;
Pak guru memiliki prasangka Hidup itu harus mempunyai
baik terhadap siswa. Pak guru prinsip. Urip kuwi kudu
nduwni pangira becik ma- duw dhasar (wewaton).
rang murid. berprinsip dhedhasar
berprasangka panemu; pang- produksi n 1 asil; pametu; 2
anggep anggon gaw;
pria n lanang, jaler (K), kakung Sekolahku mengadakan pameran
(Ki) kerajinan produksi dalam
Di kelas duduk pria dan wanita negeri. Sekolahku nganak-
di pisah. Ing klas lungguh ak pamran kerajinan asil
lanang lan wadon dipisah. negara dhw.
pribadi n 1 pribadhi; 2 sipat; berproduksi ngasilak
watak; proses n 1 proses; olah; urut-
Kamu tidak usah ikutan urusan urutan (kadadyan): 2
pribadi orang lain. Kow ora tumindak, pangolahan asil;
usah mlu-mlu urusan Proses pengurusan surat di
pribadhi wong liya. kantor itu agak rumit. Urut-
kepribadian kapribaden urutan pengurusan layang
pribumi n 1 pendhudhuk asli; 2 ing kantor iku rada rumit.
wong asli berproses ngalami pross,
Kita ini sebagai pribumi. Kita urut-urutan;
iki pinangka pendhudhuk memroses nyedhiyakak
asli. (gaw, nyampurnak)
prihatin a 1 prihatin, prihatos protes n ora sarujuk, nyangkal;
(K); sedhih; 2 nahan dhiri; Para siswa protes kepada wasit
Kita merasa prihatin ada gene- guru olahraga.Murid-murid
rasi yang suka minuman keras. nyangkal marang wasit guru
Kita rumangsa sedhih ana olahraga.

136
puaspukul, memukul

memprotes nyatakak ora nyedhiyakak wragad kanggo


sarujuk, ora setuju, nyangkal ndandani candhi-candhi ing
puas a seneng, gambira, lega, Jawa Tengah.
marem; pemugaran ngapikak ma-
Anak-anak puas hatinya diajak nh, gaw becik manh
keliling Taman Mini. Bocah- puing n pecahan, remukan;
bocah seneng (marem) atin Puing pesawat Trigana ditemu-
diejak mubeng-mubeng kan di atas bukit. Pecahan
Taman Mini. pesawat Trigana ditemok
memuaskan n 1 nyenengak, ing dhuwur bukit.
nggaw seneng; 2 marem- puing-puing pecahan, re-
ak, nglegakak (ati); mukan;
sepuas-puasnya samarem- berpuing-puing remuk, ajur,
marem pecah
puasa v pasa puisi n geguritan
Anak-anak rajin puasa pada Siswa sedang belajar membaca
bulan Ramadhan.. Bocah- puisi. Murid-murid lagi
bocah sregep pasa ing wek- sinau maca geguritan.
tu sasi Pasa. puja, memuja v muja-muja, me-
pucat a pucet muji;
Tatik wajahnya pucat karena Mereka memuja menurut ke-
sakit. Tatik rain pucet sebab percayaannya. Dhwk me-
lara. muji miturut kapercayan.
memucat dadi pucet memuja-muja muja-muja,
pudar a 1 surem; 2 pucet, kabur; muji-muji
ora sumorot; puji n puji, pepuji;
Cahaya bulan pudar. Cahya Dia mengucapkan puji syukur
rembulan surem. kepada Tuhan. Dhwk
memudar dadi pucet, dadi ngucakak puji sukur ma-
surem rang Tuhan.
pugar, memugar v ndandani; memuji muji-muji;
Pemerintah menyediakan dana terpuji becik banget
untuk memugar candi-candi pukul, memukul v 1 nggebug,
di Jawa Tengah. Pamarintah njotos, menthung, ngantem;

137
pukulpunya

2 ngalahak; nyerang mung- pun p 1 uga, samono uga; 2 sa-


suh; nadyan, arepa, najan; 3 wa,
Petinju itu memukul lawan- ba
nya hingga roboh. Petinju Kalau engkau setuju, aku pun
kuwi njotos mungsuh ngan- setuju. Menawa kow sa-
ti rubuh. rujuk, aku uga sarujuk.
memukuli ngantemi, njo- punah a ilang musna, musna;
tosi; entk babar pisan, entk
memukulkan ngantemak, babar blas;
nuthukak Tanamannya punah terkena
pukul n jam; wektu; banjir. Tanduran entk
Sekolah masuk pukul tujuh babar pisan kena banjir;
pagi.Sekolah mlebu jam pitu memusnahkan musnakak
suk. puncak n pucuk; puncrit;
pula adv uga (samono uga); Regu penolong itu mulai naik
manh ke puncak gunung. Regu te-
Kemarin datang pagi sekarang tulung iku wiwit munggah
datang pagi pula. Wingi teka ing pucuk gunung.
suk, saiki teka suk manh. memuncak nuju pucuk
pulang v mulih, bali, balik; punggung n geger
Selama merantau baru sekali ia Punggung nenek membungguk.
pulang ke desanya. Sasuwn Geger simbah (yang)
ngumbara lagi sepisan wungkuk.
dhwk bali ing desan. pungut, memungut v 1 njupuk,
memulangkan mbalkak, mendhet (K); 2 nariki (wra-
ngulihak; gad), nariki sumbangan;
pemulangan mbalkak; Hari memungut pensilnya
sepulang sabalin, sawis yang jatuh di lantai. Hari
bali, samulih njupuk potlot sing tiba ing
pulas a angler, nglipus, pules lant (jogan).
(turu); pungutan tarikan
Karena lelah, Nita tertidur pulas. punya v duw, gadhah (K),
Amarga kesel, Nita turu kagungan (Ki), nduwni,
nglipus. darbeni;

138
pupuk putar, putar-putar

Buku matematika yang keting- dua. Adhiku duw unyeng-


galan punya saya. Buku ma- unyen loro.
tematika sing kri duwkku. berpusar muter, mubeng,
berpunya sugih; muser;
mempunyai duw, nduwni; pusar n puser, wudel;
kepunyaan duwk, darbk Adik saya pusarnya sakit.
pupuk n rabuk; Adhikku wudel lara.
Pupuk kandang itu baik jika pusara n kuburan; makam;
dibandingkan pupuk organik. Ayahku berdoa di pusara nenek.
Rabuk kandhang iku luwih Bapakku ndonga ing ma-
apik dibandhingak rabuk kam simbah.
organik. pusat n 1 puser, wudel; 2 tengah-
memupuk ngrabuk; tengah, punjer; 3 pokok,
pemupukkan anggon ngra- sumber;
buk Keraton Yogyakarta terletak di
pupur n wedhak; wedhak pupur; pusat kota Yogyakarta. Kra-
Sehabis mandi, Anita mengoles ton Ngayogyakarta mapan
wajahnya dengan pupur wangi. (ana) ing tengah kutha Nga-
Salebar adus, Anita ngolsi yogyakarta.
rain nganggo wedhak sing memusatkan 1 munjerake; 2
wangi. ngumpulak
pura-pura adv thok-thok; ora pusing v 1 mumet; 2 mubeng;
temenan; ora sanyatan; ngelu; 3 susah, sedhih;
Jangan pura-pura tidak tahu. Kepala Kiki pusing karena ke-
Aja thok-thok ora ngerti. panasan.Sirah Kiki mumet
berpura-pura thok-thok sebab kepanasen.
pusaka n warisan; memusingkan 1 mumetak,
Sawah dan ladang itu merupakan njalari buyer; 2 mbingung-
pusaka orang tuanya. Sawah ak, nyedhihak, nyusahak
lan tegalan iku mujudak putar, putar-putar v 1 mubeng-
warisan wong tuwan. mubeng; 2 muter-muter;
pusar n unyeng-unyeng, pa- mlaku-mlaku;
nengeran (K); Ia mengajak temannya putar-
Adik saya mempunyai pusar putar keliling kota. Dhwk

139
putus

ngajak kancan mlaku- 2 netepak, nemtokak; 3


mlaku mubeng kutha. nglrnak
berputar v 1 mubeng, muter; terputus 1kekethok; 2 ora
2 menggok, ganti ener utawa sambung; 3 kandheg, ora
tujuwan; 3 mubeng; lancar;
memutar muter; mubeng; terputus-putus 1 pedhot-
putaran ubengan, puteran pedhot, ketugel-tugel; 2
putus v 1 pedhot; 2 rampung; 3 kandheg;
ilang, entk atin; keputusan 1 kaputusan; 2
Tambang jemurannya putus. katetapan; 3 asil akir/pung-
Tampar mmyan pedhot. kasan papriksan
memutuskan 1 medhotak;

140
Q
qari n kori, pamaca Quran Quran n Quran, kitab suci agama
(kakung) Islam;
Amir terpilih sebagai qari ter- Dia membeli Quran yang besar.
baik. Amir kapilih minangka Dhwk tuku Quran kang
kori paling apik. gedh.
qariah n koriah, pamaca Quran
(putri)
Alquran dibaca oleh qariah
terbaik di daerahnya. Quran
diwaca dening koriah paling
apik ing dharah.

141
R
raba, meraba v 1 nggrayah; 2 1
raga n awak, badan
nduga, ngira-ira; Kita harus menjaga raga ini
Ia meraba lengannya yang agar selalu sehat. Kita kudu
masih luka. Dhwk nggra- njaga badan iki supaya shat
yah lengen sing isih tatu. terus.
meraba-raba nggrayah- 2
raga, memperagakan v ma-
nggrayah; gagap-gagap; 2 mrak (klambi, topi, se-
nduga-nduga, nerka patu, lsp)
Rabu n Rebo (dina) Para peragawati itu mempe-
Ujian dimulai hari Rabu. ragakan busana daerah. Para
Ujian diwiwiti dina Rebo. peragawati iku mamrak
rabuk n pupuk; lemn; busana dharah.
Tanah itu subur karena ditaburi ragu n ragu-ragu, gojak-gajek,
rabuk. Lemah iku subur
mangu-mangu;
sebab disebari pupuk.
Anak itu merasa ragu ketika
merabuk ngrabuki, ngle-
disuruh mengikuti lomba cerdas
mni (tanduran)
cermat. Bocah iku ngrasa
rabun a blawur, lamur
mangu-mangu nalika di-
Orang muda itu sudah rabun
tugasi mlu lomba cerdas
matanya. Wong enom iku
cermat.
wis blawur mripat.
1 ragu-ragu gojak-gajek, mangu-
radang, meradang a muring
mangu
banget, nesu banget, mang-
rahang n wang;
kel banget;
Dengan meradang dia pergi Pak guru sakit rahangnya.
meninggalkan kita. Kanthi Pak guru lara wang.
nesu banget dhwk lunga rahasia n wadi, wewadi;
ninggalak kita. Imam ingin tahu rahasia te-
2
radang n abuh mannya. Iman pingin ngerti
Kakinya radang karena jatuh. wadi kancan.
Sikile abuh amarga tiba.

142
rajinrambat, merambat

rajin a sregep; teberi; tememen raksasa n 1 raseksa; 2 gedh


Adik saya rajin belajar. Adiku banget
sregep sinau. Truk-truk raksasa meng-
rajut n 1 jaring; 2 rnda; hancurkan jalan yang baru
Nelayan itu menangkap ikan dibuat itu. Trek-trek gedh
dengan rajut. Nelayan iku ngancurak dalan kang lagi
nyekel iwak nganggo jaring. digaw iku.
merajut nggaw jaring, rakus a 1srakah, murka; 2 dho-
ngenam jaring; koh; dremba
dirajut dirnda; dienam Kucing itu makannya sangat
rak n rak; paga rakus. Kucing kuwi ma-
Simpanlah buku-buku itu di ngan dhokoh banget.
rak saja! Simpenen buku- ramah a gapyak, sumanak
buku kuwi ing rak wa! Ibunya ramah terhadap siapa
rakaat n rakangat pun. Ibun grapyak marang
Salat Subuh hanya dua rakaat. sapa wa.
Salat Subuh mung rong ramai a 1 ram, regeng; 2
rakangat. gupyuh, ribut;
1
rakit n gthk; Pesta itu sangat ramai. Pista
Orang itu menyeberang sungai iku ram banget;
menggunakan rakit. Wong beramai-ramai ram-ram;
iku nyebrang kali nganggo keramaian kraman;
gthk. meramaikan ngramkak
merakit nggthk ramal, meramal v ngramal; mbe-
2
rakit, merakit v ngrakit; ngga- dhk; nduga, ngira;
thuk-nggathukake Orang itu dapat meramal ke-
Mereka sedang merakit mesin adaan yang akan terjadi. Wong
penggiling padi. Dhwk iku bisa ngramal kahanan
kabh lagi nggathuk- ngga- kang bakal kadadyan.
thukak mesin panggilingan ramalan ramalan
pari. rambat, merambat v 1 mrambat;
dirakit digandhng-gan- 2 ngambra-ambra; nular
dhng; digathukake; Tumbuhan jipang itu meram-
bat di tembok tetangga. Wit

143
rampas, merampas 1 raut

jipang iku mrambat ing Sambil menangis dia me-


tmbok tangga. rangkul kakaknya. Karo na-
rampas, merampas v ngrampas; ngis dhwk ngrangkul
ngrebut; kakang.
Orang itu merampas tas milik berangkulan rangkulan
penumpang bus. Wong kuwi rangsum n catu; jatah;
ngrebut tas duwk pe- Para pekerja itu mendapat rang-
numpang bis. sum dari perusahaan. Wong-
rampasan rampasan wong myambut gaw iku
ramu, meramu v ngracik ntuk catu saka perusahaan.
Dia sedang meramu obat. merangsum njatah, nyatu
Dhwk lagi ngracik obat. rantau n negara liya;
rangkai, merangkai v ngrangke; Ayah saya bekerja di rantau
nggandng; orang. Bapaku nyambut
Adik berlatih merangkai bunga. gaw nang negara liya.
1
Adhik latihan ngrangk rapat a rengket; kerep; rapet;
kembang. Rumah-rumah di kota itu rapat
rangkaian rangkan; reron- sekali. Omah-omah ing
cn, rerntng; kutha itu rengket banget.
serangkai sarangk; sagan- merapat ngrapet; mpt
2
dhng rapat v rapat; pirembugan
rangkak, merangkak v mbrang- Seluruh guru sedang rapat.
kang; Kabh guru lagi rapat.
Adiknya baru bisa merangkak. ratap, meratap v pasambat;
Adhin lagi bisa mbrang- nggresah (nangis lsp);
kang. Dia meratap melihat keluarga-
rangkap n rangkep; dhobel nya mengalami musibah.
Ijazah itu difotokopi rangkap Dhwk nggresah weruh
dua. Ijazah iku dipotokopi keluwargan nandhang musi-
rangkep loro. bah.
1
merangkap ndhobel raut n pran; wujud (bentuk);
rangkul, merangkul v ngrang- Dengan raut pucat anak itu
kul; dibawa ke rumah sakit. Kanthi

144
2
raut, merautredup

pran pucet bocah iku di- rebah, merebahkan v ngrubuh-


gawa menyang rumah sakit. ak; ngambrukake;
raut muka wujud rai, wujud Adik merebahkan diri di
pasuryan (Ki) tempat tidur. Adhik ngam-
2
raut, meraut v nglancipi brugak awak ing paturon
Sebelum menulis, dia meraut (papan turu).
pensilnya. Sadurung nulis, rebus v godhog;
dhwk nglancipi potlot Kesukaan bapak saya makan
nganggo rautan ut pso bakmi rebus. Kasenengan
rawat, merawat v ngrawat; bapakku dhahar bakmi go-
njaga, ngurus, ngopni; dhog.
Mereka mendapat pelatihan cara merebus nggodhog
merawat tanaman. Dhwk rebut, berebut v rebutan; dhisik-
olh palatihan cara ngrawat dhisikan;
tanduran. Mereka berebut makanan.
terawat kopn, kurus (kau- Dhwk kabh rebutan
rus), dirawat, diurus panganan.;
raya a gedh; mulya merebut ngrebut; ngrampas
Jalan raya itu dibangun tiga reda v mendha; wis surut, wis
tahun yang akan datang. kurang
Dalan gedh iku dibangun Hujan lebat mulai reda. Udan
telung tahun manh. deres wiwit mendha.
merayakan maluyakak redam v 1 cegah; murungake; 2
rayap, merayap v nggremet; ajur, remuk;
mlaku nglongsor; Aparat berusaha redam tawur-
Tentara itu merayap men- an warga. Aparat mbudi
dekati markas musuh. Tentara daya murungak tawuran
iku mlaku nglongsor nye-
warga.
dhaki markas mungsuh.
meredam nyegah
rayu, merayu v ngarih-arih,
redup a 1 mendhung; surem; 2
nglelipur;
saya kurang; mlorot
Ia merayu ibunya supaya diberi
Siang itu matahari redup.
uang. Dhwk ngarih-arih
Dina awan iku srengng
ibun supaya diwnhi dhu-
peteng (surem).
wit.

145
regurenang, berenang

meredup dadi surem, dadi Krana isih suk gur ketara


rada peteng remeng-remeng.
regu n rombongan; klompok; remas, meremas v ngremek;
Regu satu sudah berangkat. ngremed
Rombongan siji wis mang- Ia meremas surat itu sambil
kat. menangis. Dhwk ngremek-
rekan n kanca; mitra remek layang iku karo
Saya mendapat rekan kerja dari nangis.
Yogyakarta. Aku ntuk kanca rembes, merembes v mresep,
nyambut gaw saka Yogya- mrembes
karta. Air hujan itu merembes sampai
rekat, merekat v kraket, tumm- mana-mana. Banyu udan iku
pl, tummplk; mrembes tekan ngendi-
Kertas ini dapat merekat pada endi.
papan apabila dilem. Kertas iki rembet, merembet v mrambat;
bisa kraket ing blabak ma- ngambra-ambra (bab geni)
nawa dilim. Kebakaran hutan itu merembet
reklame n wara-wara, iklan sampai perkampungan warga.
Reklame produk itu sangat Alas kobong iku mrambat
menarik hati. Iklan produk nganti papan panggonan
iku nyengsemak banget. warga.
rela v lila, legawa, iklas; rembulan n rembulan, mbulan
Aku harus merelakan kepergi- Sinar rembulan purnama itu
an temanku. Aku kudu ngli- sangat indah. Caya rembulan
lakak lungan kancaku. ndhadhari iku ndah banget.
merelakan ngklasak; ngli- remeh a sepl; tanpa aji;
lakak Mereka tidak biasa membicara-
remaja a mudha; taruna;
kan hal-hal yang remeh. Dh-
Usia remaja jangan disia-siakan.
wk ora biasa ngomongak
Umur mudha aja disiya-
bab-bab kang sepl.
siyakak.
meremehkan nyeplkak
remang, remang-remang a
renang, berenang v langi, nglangi
remeng-remeng, surem
Adik saya belajar berenang.
Karena masih pagi hanya
Adiku ajar nglangi.
kelihatan remang-remang.

146
rencanaresmi

rencana n rencana; senapan. Kaprungu swara


Rencana liburan ke Bali sudah bedhil kang terus-terusan.
dibicarakan. Rencana prn rentetan reroncn, gegan-
nang Bali wis dirembuk. dhngan; rnttan;
berencana ngrencana; ngren- renung, merenung v dheleg-
canak; dheleg (mikir);
merencanakan ngrencanak- Lama ia duduk merenung.
ak Suw dhwk lungguh
rendah a 1 endhep; 2 cendhek; dheleg-dheleg .
Pohon mangga itu masih ren- merenungi mikirak
dah. Wit pelem iku isih repot a 1 rpot; ribet; 2 angl;
cendhk. Ia sangat repot mengurus usaha
merendah ngendhep; mu- ayahnya. Dhwk rpot
dhun; banget ngurus usaha bapak.
merendahkan ngendhep- resah a ora jenjem; ora tentrem;
ak; ngedhunak ora anteng;
rendam, berendam v kum, Pengumuman itu meresahkan
kungkum; murid-murid kelas satu. Wara-
Ia berndam di sungai. Dh- wara iku nyebabak ora ten-
wk kungkum ing kali. trem murid-murid kelas siji.
merendam ngekum meresahkan nyebabak ora
renggang a 1 nggronggong, ana tentrem, ndadkak ora jen-
sela-selan; 2 ora rumaket jem;
Mereka berbaris agak renggang. resap, meresap v mresep, ngre-
Dhwk baris rada sela sep; mrembes mlebu
(ora rapet). Air itu meresap ke dalam ta-
rentang, merentang v men- nah. Banyu iku mresep
thang; njrng mlebu lemah.
Orang itu merentang kain resmi a resmi; sah;
terpal pembatas tenda. Wong Kakak saya sudah resmi jadi
iku njereng kain terpal wates pegawai negeri. Kakangku
tndha. wis resmi dadi pegaw
rentet n reroncn; gandhng; negri.
Terdengarlah rentetan suara

147
retakrindang

meresmikan ngresmkak, ricuh n 1 ribut, padudon, pa-


ngesahak, netepak; sulayan; 2 kaco, ora karuwan
peresmian paresmn Mereka ricuh hanya karena
retak a bentht; mlethk masalah sepele. Dhwk ka-
Piring ini sudah retak. Piring bh ribut (pasulayan) mung
iki wis bentht. sebab masalah sepl.
rewel a 1 rwl; 2 mrngkl rida a 1 lila; suka; 2 idin, palilah;
Anaknya sering rewel. Bocah Semoga kita mendapat rida
asring rwl. Tuhan yang Maha Esa. Muga-
rezeki n 1 rejeki; 2 panguripan, muga kita kabh pikantuk
pangupajiwa palilah Tuhan ingkang Maha
Dari pagi sampai sore orang itu Esa.
mencari rezeki yang halal. meridai mnhi idin;
Saka suk nganti surup riil n nyata, tenan-tenan
wongkui golk rejeki sing Jumlah pengungsi yang riil
kalal. hanya ada 27 orang saja. Jumlah
riang a seneng banget, seneng pangungsi sing nyata-nyata
atin; mung wong 27 wa.
Dengan riang kami menyam- rimba n alas gedh, alas gung
but Peringatan 17 Agustus. liwang-liwung;
Kanthi seneng banget ma- Kakak saya gedh ditugaskan
pag Prayaan 17 Agustus. di tengah rimba Kalimantan.
rias, berias v dandan, macak Kakangku ditugasak ing
(awak); tengah alas Kalimantan.
Ia berias sebelum pergi ke pesta. rimba raya alas gedh, alas
Dhwk macak sadurung blegedhgan
budhal menyang pista. rimbun a 1 nyum; 2 ketel (tmr
diriasi didandani, dipacaki;
rambut lsp)
merias ndandani, macaki
Pohon mangga di depan rumah-
ribu n wu;
ku sangat rimbun. Wit pelem
Berapa ribu harga sepeda itu?
ing ngarep omahku ngrem-
Pirang ewu regane pit iku?
buyung banget.
beribu-ribu mawu-wu;
rindang a ngrembuyung; ketel
pirang-pirang wu;
(pang lan godhong wit-witan);
seribu swu

148
rinduroboh

Kami berteduh di bawah pohon ngrintih marga keluwn.


yang rindang. Aku kabh rintihan sesambat
ngyub ing ngisor wit kang rintik n 1 titik; dlemok cilik; 2
ngrembuyung. tlethik
rindu a kangen; Rintik pada pipinya menye-
Anak itu sangat rindu kepada babkan dia merasa malu. Titik
ibunya. Bocah iku kangen cilik ana ing pipin njalari
banget marang ibun. dhwk rumangsa isin.
merindukan ngangenak rintik-rintik 1 titik-titik (co-
ringan a 1 nthng; 2 gampang rak); 2 tlethik-tlethik (udan
Barang itu ringan, tidak berat. grimis)
Barang kuwi nthng, ora risau a grinyahan; ora jenjem,
abot. ora tentrem;
meringankan ngnthngak Sekarang hatinya agak risau.
ringkas a ringkes; singkat; Saiki atin rada grinyahan.
cekak; riuh a ram; gayeng; ggran;
Buku-buku itu dikemas agar Suara penonton itu sangat riuh.
ringkas. Buku-buku iku di- Swara sing nonton iku ram
tata supaya ringkes. banget.
meringkaskan ngringkes- riuh rndah ram banget,
ak oreg
ringkasan ringkesan riwayat n kisah; crita
ringkuk, meringkuk v ngring- Riwayat berdirinya kerajaan
kuk; nyekukruk; Majapahit. Crita (kisah) se-
Dengan meringkuk adik ber- jarah ngadeg kerajaan
sembunyi di sudut kamar tidur. Majapahit.
Kanthi ngringkuk adik robek a suwk, bedhah
ndhelik ing pojok kamar Karena tercangkol paku, calana-
turu. ku sobek. Marga kecangkol
rintih, merintih v ngrintih, paku, kathokku suwk.
sesambat; nggriyeng merobek nyuwk, nyembrt
Pengemis itu merintih karena roboh a rubuh; ambrug; rungkat
kelaparan. Wong ngemis Gedung itu roboh. Gedhung
iku ambrug.

149
rombakrumah

rombak v rombak, bungkar; ruas n 1 ros, ros-rosan; 2 ba-


Petani terpaksa merombak gyan dalan;
tanaman padi karena diserang Ruas jalan tol di Jakarta sudah
hawa wereng. Petani kapeksa padat oleh kendaraan sepanjang
ngrombak tanduran pari hari. Bagyan dalan tol ing
amarga diserang hama we- Jakarta wis padhet dning
reng. tetumpakan (kendharaan)
merombak mbungkar; ngrom- sadawaning dalan saben
bak; dina.
perombakan caran ngrom- beruas duwe ros-rosan; ana
bak ros (ros-rosan);
rongga n gronggongan; bolong- beruas-ruas 1 ana ros-ros-
an an; 2 pirang-pirang ros
Rongga hidung anak kecil itu rugi a rugi, tuna;
kemasukan debu. Bolongan Pedagang bakso itu rugi karena
irung bocah cilik iku kelebon banyak pembeli yang tidak
awu. membayar Bakul bakso iku
berongga ngronggong rugi sebab akh kang tuku
rongsok a rosok; ora mbayar.
Sepeda tuannya sudah jadi merugikan ngrugekak
rongsok. Pit sing lawas wis rukun a guyub; manunggal;
dadi roosok. sepakat, sarujuk
rongsokan rosokan Kita harus hidup rukun dengan
ronta, meronta-ronta v njola- tetangga. Awak dhw
njola kudu urip sing rukun karo
Anak itu meronta-ronta hen- tangga teparo.
dak melepaskan diri dari pegang- rumah n omah;
an ibunya. Bocah iku njola- Banyak rumah penduduk yang
njola arep nguwalak awak tertutup oleh abu vulkanik.
saka cekelan ibun. Akh omah pendhudhuk
ruang n 1 ruwang; 2 lowahan; sing kasaput dning awu
Ruang tunggu bandara itu vulkanik.
sangat luas. Ruwang nunggu serumah saomah
ing bandara iku amba banget.

150
rumah tanggarupiah

rumah tangga n kulawarga rundung, merundung v 1 nyu-


Rumah tangga itu sangat ru- sahak; ngganggu; nggo-
kun. Kaluwarga kuwi rukun dha; 2 ngebruki ut ngenani
banget. (tmr kasusahan, lsp);
berumah tangga omah- Pak Ali teringat akan kecelakaan
omah yang merundung keluarganya.
rumit a angl banget; ruwet; Pak Ali kelingan kacilakan
Masalahnya sangat rumit. kang ngenani keluwargan.
Masalah angl banget. dirundung ketiban ka-
merumitkan ndadkak susahan
angl, nganglake runtuh v 1 ambruk; rubuh; 2
rumpun n 1 dhapur; 2 bangsa; rusak babar pisan
Pekarangannya banyak ditum- Rumah itu runtuh karena
buhi rumpun bambu. Peka- tertimpa pohon besar. Omah
rangan akh tukulan dha- iku ambruk amarga ketiban
puran pring. wit gedh.
serumpun 1 sedhapur; 2 keruntuhan n kambrukan;
sebangsa krubuhan
rumput n suket rupa n 1 rai, praupan; prejengan;
Sapi itu makan rumput. Sapi 2 wujud, rerupa
kuwi mangan suket. Orang gila itu memiliki rupa
merumput 1 ngarit (suket); yang menakutkan anak kecil.
2 lagi mangan suket Wong dan iku nduw rupa
runcing a lancip sing medni bocah cilik.
Pensil itu diraut hingga run- berupa awujud; rupan;
cing. Potlot iku diongoti menyerupai 1 mirip karo; 2
nganti lancip.
madhani;
runding v rebugan; rundhingan;
sarupa sarupa; padha rupa;
berunding rerundhingan;
sajinis
rembugan, guneman;
rupiah n glo
Ia ingin berunding dulu de-
Saya diberi uang seribu rupiah.
ngan teman-temannya. Dh-
Aku diwnhi dhuwit swu
wk kepngin rerundhing-
glo.
an dhisik karo kanca-kancan.
serupiah saglo
dirunding dirembug

151
rusakruwet

rusak a 1 rusak; 2 ora bisa mlaku ruwet a 1 ruwet; rumit; brun-


manh; 4 sirna, lebur; dhet; 2 kisruh
Mobil saya rusak di bengkel. Masalahnya semakin ruwet.
Mobilku rusak ing mbng- Masalah tambah kisruh.
kl. keruwetan karuwetan; ka-
merusak ngrusak kisruhan
rusuk n 1 iga; 2 sisih, iringan
Rusuk yang kanan sakit. Iga
sing tengen lara.

152
S
saat n 1 wektu, wekdal (K); 2 sabut n sepet;
nalika; rikala; Sabut kelapa dibuat untuk
Saat ini Riza di rumah. Wektu sapu. Sepet krambil digaw
iki Riza ing omah. kanggo sapu.
sesaat sadhla sadap, menyadap v ndrs;
sabar a 1 sabar; sarh; 2 tabah; Ayahku sedang menyadap
anteng; ora kesusu; pohon karet. Bapakku lagi
Ayah mengajari saya dengan ndrs wit karet.
sabar. Bapak ngajari aku sadapan deresan
kanthi sarh. sadar a 1 insap, sadhar; 2 eling
menyabarkan nyabarak; manh;
nyarhak; Setelah sadar, Titik sekarang
sabda n sabda; tetembungan; ingin sekolah lagi.. Sawis
pocapan; insap, Titik saiki kepingin
Sabda Nabi harus diikuti oleh sekolah manh.
setiap umat-Nya. Sabda Nabi menyadari nglingi; ngru-
kudu diloni dning saben mangsani;
umat. menyadarkan 1 nglingak;
bersabda paring sabda; nginsapak; 2 ling (saka
ngandika semaput)
sabit n arit, sabit (K); sahabat n kanca; sobat;
Pak tani mencari rumput de- Nita mengundang sahabat
ngan sabit. Pak Tani nggo- lamanya untuk makan bersama-
lk suket nganggo arit. sama. Nita ngundang kanca
menyabit ngerit; ngarit lawas perlu mangan ba-
sabung v 1 adu; 2 tarung; reng-bareng.
Di desaku sabung ayam di- bersahabat kekancan; me-
larang. Ing dsaku adu pitik
mitran;
dilarang (ora diidinak).
persahabatan sesambungan;
bersabung ngedu (ngadu)
kekancan; memitran;

153
sahajasakti

sahabat karib kanca raket; saja adv 1 wa; bae; 2 uga


kanca kenthel Kegiatan sekolah saja yang
sahaja adv 1 sabener, pancn boleh diikutinya. Kagiyatan
mangkono; 2 apa anan; sekolah wa sing olh di-
samesthin; salumrah; loni.
Arsita makin sahaja makin saji, menyajikan v nyuguhak,
anggun penampilannya. Arsita nyedhiyakak, nyawisak;
saya prasaja saya ngresep- Ibu menyajikan makanan
ak panampilan. untuk tamu. Ibu nyuguhake
bersahaja prasaja panganan kanggo dhayoh
sahaya n abdi; batur; kawula; (tamu).
aku penyajian tumindak nyuguh-
Raja mempunyai banyak sa- ak, cawisan
haya yang siap melayaninya. sakit a lara, sakit (K), gerah (Ki);
Raja nduw abdi akh kang Nenek sedang sakit . Simbah
siap ngladni. lagi gerah.
sahut n jawab; menyakitkan nglarakak;
Aku tak tahu di mana Ani ber- sakit-sakitan lelaranen; lara-
ada, sahut Ali. Aku ora laranen;
ngerti ana ing ngendi Ani, penyakit lelara;
jawab Ali. kesakitan kelaranen
bersahutan saut-sautan; pa- saksi n 1 seksi; 2 bukti sing be-
dha dn njawab; ner;
saing, bersaing v jor-joran, rebut Paman menjadi saksi peristiwa
unggul, rebut menang; itu. Paman dadi seksi pras-
Anak-anak bersaing untuk mem- tawa (kadadyan) iku.
peroleh nilai tinggi. Bocah- bersaksi nyeksni;
bocah jor-joran (rebut ung- menyaksikan weruh tenan;
gul) saperlu oleh biji dhu- nyeksni
wur. sakti a sekti; ampuh;
menyaingi nyaingi; ngung- Ayahnya dianggap sebagai
guli; orang sakti. Bapak dianggep
tersaingi kunggulan, ke- pinangka wong sekti.
saing kesaktian kasektn

154
sakusambil

saku n sak, kanthongan sama a 1 padha; 2 barengan;


Saku bajunya tiga buah. Sak Wajah kedua anak itu hampir
klambin telu. sama. Rupan bocah loro
salah a salah, luput; klru; iku mh padha.
Pekerjaan rumahku tidak ada bersama bareng;
yang salah. PR-ku ora ana bersamaan bebarengan;
sing luput. menyamakan 1 madhakak;
bersalah salah, luput; 2 mbandhingak;
menyalahi 1 nyalahi; 2 sesama sapadha-padha
mblnjani; samar, samar-samar a 1 samar,
kesalahan kaluputan lamat-lamat; remeng-re-
salak, menyalak v njegog; meng; 2 blawur;
Terdengar anjing itu menya- Bayangannya tampak samar-
lak dari kejauhan. Keprungu samar. Ayang-ayang katon
asu njegog saka kadohan. remeng-remeng.
saldo n sisa, turahan; menyamar nyamar
Saldo tabungaku tinggal sambal n sambel;
Rp50.000. Sisa clnganku Kak Atizah makan dengan sam-
kari Rp50.000. bal terasi. Mbak Atizah ma-
saling adv padha dn ngan karo sambel trasi.
Kedua petinju itu saling me- menyambal nyambel
mukul. Petinju loro iku padha sambar, menyambar v 1 nyam-
dn ngantem. ber, nylamber; 2 ndilat; 3
salur, menyalurkan v 1 ngilk- nyolong; ngrebut
ak (banyu); 2 nerusak Burung elang itu menyambar
(usul); ayam. Manuk wulung iiku
nylamber pitik.
Wali kelas itu menyalurkan
sambil p 1 karo; 2 ngiras pantes;
keinginan murid-murid pada
Tiara tersenyum ramah sambil
kepala sekolah. Wali kelas iku
menyerahkan kado. Tiara me-
nerusak usul kepnginan
sem sumh karo masrahak
murid-murid marang kepala
kadho.
sekolah.
sambil lalu satlraman; sa-
saluran 1 iln-iln, kaln-
gebyaran;
kalnan; 2 talang (pipa)
sambilan sambn

155
sambungsana

sambung v sambung; gathuk; menyampaikan 1 mnah-


Telepon tadi ternyata salah ak; 2 ngeterak; nekakak;
sambung. Tlpon mau sesampai 1 tekan ing, sawis
nyatan salah sambung. teka; 2 sacukup, samampu-
bersambung 1 sambung; 2 n
ana terus, ana tutug; 3 se- sampan n prau cilik;
sambungan; Supaya sampai tempat yang
menyambungkan nyam- dituju, anak-anak harus naik
bungak; sampan. Supaya tekan pa-
sambungan 1 sambungan, pan sing dituju, bocah-bocah
gathukan; 2 terusan, kudu numpak prau cilik.
tutug, candhak bersampan numpak prau,
sambut v tampa, tanggap; nunggang prau
Kehadiran saudara, kami sam- samping n sisih, iringan;
but dengan gembira. Tekan Di samping rumah Ani ada
sadulur, dak tampa kanthi pohon besar. Ing sisih (iringan)
suka gembira. omah Ani ana wit gedh.
menyambut 1 nampa; 2 menyamping nyisih, minggir;
nanggapi, nampani; 3 ma- sampul n samak;
pak, methukak; Sampul buku Laura warnanya
sambutan 1 panampa, tang- putih. Samak buku Laura
gapan; 2 tanggap sabda wernan putih.
sampah n uwuh; larahan bersampul nganggo samak,
Jangan membuang sampah di samakan;
sembarang tempat. Aja menyampuli nyamaki (buku)
ngguwang uwuh saenggon- samudra n sagara, samodra;
enggon.
Kapal perang itu menjelajahi
sampai v 1 tekan, ketuk; 2
Samudra Atlantik. Kapal
nganti, tekan (ing); 3 nyan-
perang iku njlajahi Segara
dhak (wektu); luwih saka;
Atlantik.
Dia sampai di Jakarta sudah
sana pron kana, mrana
malam. Dhwk tekan Ja-
Kalau kita datang ke sana akan
karta wis wengi.
diberi buah-buahan. Manawa
sampai-sampai 1 sangga; 2
nganti;

156
sandar, bersandarsangkal

kita teka mrana arep di- nyanggah tuduhan yang di-


wnhi woh-wohan. tunjukkan kepadanya. Pi-
sandar, bersandar v 1 sumn- takonan iku kanggo mban-
dh; sndhn; 2 labuh (prau); tah tudhuhan kang dituduh-
Paman berdiri sambil bersan- ak (marang) dhwk.
dar ke mobil. Paman ngadeg sanggul n gelungan, kondh;
karo sumndh ing mobil. Banowati memakai sanggul
disandarkan disndhkak; ketika Hari Kartini. Banowati
menyandarkan 1 nyndhk- nganggo kondh (gelungan)
ak ing; 2 gumantung ma- nalika Haari Kartini.
rang; bersanggul gelungan; kon-
sandaran sndhn dhan
sandi n sandi, wadi, kodhe sanggup v 1 saguh; gelem; 2
Polisi mengirim berita dengan bisa;
bahasa sandi. Pulisi ngirim Paman sanggup mengerjakan
pawarta kanthi basa sandi pekerjaan yang kasar. Paman
(wadi). saguh nindakak pagaw-
sandung, menyandung v nyan- yan sing kasar.
dung; menyanggupi nyaguhi,
Kaki adik menyandung batu njanjni
hingga luka. Sikil adhik sangka v 1 sangka, duga, kira; 2
nyandhung watu nganti curiga;
tatu. Jangan buruk sangka kepada
tersandung kesandhung teman. Aja duga lk ma-
sangat adv 1 banget, paling; 2 rang kanca.
nemen; menyangka ngira, nduga;
Harga buku di toko itu sangat sangkaan dakwan, taksir
murah. Rega buku ing toko sangkal, menyangkal v mban-
iku murah banget. tah, mukir, slak;
menyangatkan mbangetak Ani menyangkal mengambil
sanggah, menyanggah v 1 mban- pensil temannya. Ani slak
tah, nyanggah; 2 mrots: njupuk potlot kancan.
Pertanyaan itu untuk me- sangkalan bantahan

157
sangkalasaran

sangkala n slomprt, trompt cerita temannya itu. Maya


Pada upacara pramuka itu ter- tidha-tidha bab beneran
dengar sangkala. (Ana) ing crita kancan iku.
upacara pramuka kaprungu sanjung, menyanjung v nga-
(swara) slomprt. lem, ngalembana;
sangkar n kurungan; Pak guru suka menyanjung
Setiap hari terdengar bunyi siswanya yang berprestasi. Pak
burung dalam sangkar. Saben guru seneng ngalembana
dina keprungu swara manuk muride sing duw prestasi.
ing (jero) kurungan. tersanjung kaalembana,
sangkut, bersangkutan v ge- dialembana
gayutan, magepokan, gegan- santan n santen
dhngan; Ibu mengolak dengan santan.
Kepada yang bersangkutan Ibu nggaw kolak nganggo
diminta untuk menyerahkan santen.
semua bekalnya. Marang sing santap, menyantap v mangan;
kawogan dijaluk supaya Paman menyantap satai de-
nyerahake sangun kabh. ngan enaknya. Paman ma-
menyangkut 1 nyangkut, ngan sat kanthi nak ba-
nyangsang; 2 magepokan, nget.
gegayutan karo; santapan panganan
menyangkutkan 1 nyang- santun a alus budi, sabar, sopan;
kutak; nyanthlak; 2 Sabarno anak yang santun.
ngembtak, nggayutak; Sabarno bocah sing alus
tersangkut 1 kesangkut, budin.
kecanthl; 2 katut, mlu menyantuni nyantuni; m-
sangrai, menyangrai v sangan, nhi bantuan, nulung ma-
nyangan, nggangsa; rang wong liya;
Ibu sedang menyangrai kacang santunan bantuwan, ganti
tanah. Ibu lagi nggangsa rugi
kacang brol. saran n pituduh, pitutur;
sangsi a tidha-tidha, kuwatir, Bapak ibu guru memberi saran
ragu-ragu, was-was; kepada para siswanya. Bapak
Maya sangsi akan kebenaran ibu guru awh (paring) pi-

158
sarana 1sayang

tutur marang para murid. saiyeg saka praya;


menyarankan mnhi pitu- menyatu manunggal;
duh, awh pitutur persatuan manunggaling;
sarana n srana, gegaran; sarat kesatu kapisan
Buku merupakan sarana belajar satwa n sato kwan
yang sangat baik. Buku mi- Kebun Binatang Gembiro Loka
nangka srana sinau sing apik memiliki satwa yang lengkap.
banget. Kebun Binatang Gembiro
sarang n 1 susuh; 2 papan Loka nduwni sato kwan
panggonan, pandhelikan; sing pepak.
Burung membuat sarang di saudara n 1 sadulur, sedhrk
pohon yang tinggi. Manuk (K); 2 sanak kadang, sanak
nggaw susuh nang wit sing sadulur;
dhuwur. Saudara saya enam orang.
bersarang 1 nyusuh; 2 Sedulurku wong enem.
manggon bersaudara 1 duw sadulur;
saring, menyaring v 1 nyaring; 2 kakang adhi
2 milih, mbiji, nyelksi; sauh n jangkar;
Ibu menyaring santan kepala. Awak kapal sedang menam-
Ibu nyaring santen kram- batkan sauh. Punggawaning
bil. kapal lagi nancangak
saringan saringan jangkar.
sasar, menyasar v ngarah, nuju, sauk n cidhuk, gayung;
ngener (marang); Adik mengambil air dengan
Arah tembakannya menyasar sauk. Adhik njupuk banyu
pada kancil. Tmbakan nganggo gayung.
ngarah marang kancil. menyauk nyidhuk; nimba
sasaran 1 inceran; 2 ener, saya pron aku, kula (K), adalem
tujuwan (Ki)
satu num 1 siji; 2 sapisan, ka- Adik saya duduk di kelas lima.
pisan; Adhiku lungguh ing klas
Adik saya ada di kelas satu. lima.
1
Adhiku ana ing klas siji. sayang a tresna;
bersatu 1 manunggal; 2 Saya sekeluarga sayang sekali

159
2
sayangsebut, menyebut

terhadap nenek. Aku sakluwarga yang sombong. Sebel atiku


tresna banget marang sim- ndeleng tumindak sing
bah. umuk.
menyayangi nresnani, asih menyebalkan nyebelak,
marang; njalari sebel
kesayangan 1 kasenengan; 2 sebar, menyebar v 1 nyebar; 2
kekareman ngedum, ngirim;
2
sayang a 1 (rasa) man; 2 me- Berita itu sudah menyebar ke
sakak, melas mana-mana. Kabar kuwi
Sayang kalau malam ini tidak sumebar menyang endi-
belajar. man nk bengi iki endi.
ora sinau. menyebarkan nyebarak;
sayap n swiwi, elar; tersebar kasebar; kabagi-bagi
Sayap burung itu patah. Swi- sebentar n sadhla
wi manuk iku tugel. Duduklah sebentar nak saya
bersayap ana swiwin, duw mau ngomong. Lungguha
elar sadhla nak, aku arep ngo-
sayur n jangan; mong.
Kita dianjurkan makan sayur seberang n sabrang
dan buah-buahan. Kira dipra- Kantornya di seberang jalan
yogakak mangan jangan lan itu. Kantor ing sabrang
woh-wohan. dalan iku.
sayuran janganan; menyeberang nyabrang,
sayur-mayur jejanganan nylabrang;
menyayur njangan menyeberangkan nyabrang-
sebab n 1 jalaran; 2 marga, ak
pinangka; akibat; sebut, menyebut v 1 nyebut,
Amir tidak masuk sekolah sebab ngucapak; 2 njenengi;
sakit. Amir ora mlebu se- Saya berdoa dengan menyebut
kolah jalaran lara. nama Tuhan. Aku ndonga karo
menyebabkan 1 nyebabak; nyebut asma Allah (Tuhan).
njalari; 2 minangka; lantaran tersebut kasebut, wis di-
sebal a sebel; sebutak;
Sebal hatiku melihat sikapnya sebutan 1 paraban; 2 ucapan

160
sedak, tersedaksedot, menyedot

sedak, tersedak v 1 kaselak; 2 prasaja banget.


cleguken, cekiken: menyederhanakan mra-
Adik saya tersedak ketika sajakak
makan rambutan. Adhikku sedia v 1 sedhiya, sumadya; 2
kaselak nalika mangan ram- wis ana; siap;
butan. Di toko itu sedia buku gambar.
1
sedang adv lagi, nemb; lagi Nang toko iku sumadhiya
wa; buku gambar.
Ani sedang belajar menari. Ani bersedia saguh, sanggup;
lagi sinau njogd. menyediakan nyedhiyak-
2
sedang a 1 sedhengan; cukup- ak; nyumadiyakak;
an; 2 cukup, pas-pasan, tersedia sumadya, suma-
prasaja dhiya, wis cumawis
Rumah ini ukurannya sedang sedih a 1 sedhih, susah; 2
cocok untuk saya. Omah iki trenyuh;
sedhengan cocok kanggo Anaknya sedih mendengar
aku. ibunya sakit. Anak sedhih
3
sedang, sedangkan p mangka, krungu ibun lara.
kamangka; bersedih sedhih, susah;
Arif belajar, sedangkan Amir menyedihkan 1 nyeddhih-
tidur. Arif sinau, kamangka ak, nyusahak; 2 nrenyuh-
Amir turu. ak
sedap a 1 sedhep, enak; mirasa; sedikit a sethithik;
2 arum, wangi; 3 nikmat, Hanya sedikit yang tidak rajin
nak; belajar. Mung sethithik sing
Rumah itu sedap dipandang ora sregep sinau.
sedikitnya 1 paling se-
karena bersih dan rapi. Omah
thithik; 2 saora-oran
iku sedhep dideleng sebab
sedot, menyedot v nyedhot,
resik lan rapi.
nyerot;
menyedapkan nyedhepak
Jangan menyedot minuman
sederhana a 1 prasaja, biasa; 2
itu. Aja nyerot ombn-
lumrah;
ombn kuwi.
Hidupnya Pak Karyo sangat
tersedot kasedhot, kaserot;
sederhana. Urip Pak Karyo
sedotan sedhotan, serotan

161
sedusejuk

sedu a sesegen; sehat a sehat, bagas waras;


Retno menangis sedu karena Jalan kaki dapat membuat badan
ibunya meninggal. Retno sehat. Mlaku-mlaku bisa
nangis sesegen sebab ibun nyebabak badan shat (wa-
tinggal donya. ras).
tersedu-sedu kamisesegen; menyehatkan nyhatak,
sesenggrukan nyebabak waras;
segala num kabh, sakabh; kesehatan kasarasan
Segala permasalahan dapat sehingga p sangga
diselesaikan oleh ayah. Sa- Fajar sering berjalan jauh se-
kabh masalah bisa diram- hingga sepatunya cepat rusak.
pungak dening bapak. Fajar asring mlaku adoh
segalanya sakabhe sangga sepatun cepet
segan a sungkan; pakwuh; rusak.
males; sejahtera a makmur, rahayu;
Para siswa segan kepada guru- ayem tentrem
nya. Murid-murid sungkan Rakyat Indonesia mengharapkan
marang gurun. hidup sejahtera. Rakyat
disegani disungkani; di- Indonesia ngajap urip ayem
kormati tentrem, makmur, rahayu.
segar a 1 bagas waras, shat; 2 sejak p wiwit, saka
seger; Sejak kecil hingga sekarang
Hari ini badan saya segar. tinggal di desa. Wiwit cilik
Dina iki awakku bagas wa- nganti saiki mapan (omah)
ras (shat). ing dsa.
segar bugar bagas waras sejati a asli, tuln
Abdulah seorang seniman
segera adv cepet-cepet, nggal-
sejati. Abdulah (salah) sa-
nggal
wijining seniman tuln.
Ketika anaknya sakit ibu segera
sejuk a 1 edhum, adhem (hawa);
membawa ke rumah sakit.
2 seneng, lega;
Nalika anak lara, ibu ng-
Lereng gunung Lawu udaranya
gal-nggal nggawa menyang
sejuk. Prnging gunung
rumah sakit.
lawu hawan adhem.
menyejukkan nyegerak

162
sekaliselam

sekali a 1 sapisan; 2 banget; menyekat nyekat, ngeleti;


Amir tidak masuk sekolah hanya sekatan let-letan
sekali. Amir ora mlebu se- sekian pron samen (wa);
kolah gur sapisan. Pelajaran hari ini cukup se-
sekalian 1 kabh; 2 sisan kian, kata pak guru. Wulang-
sekaligus adv babar pisan, be- an dini iki cukup samn,
barngan, sisan ngendikan pak guru.
Kita membeli buku sekaligus sekian saja samn wa
makan. Kita tuku buku sisan sekitar n sakiwa tengen,
mangan. saubeng
sekalipun p sanajan, sanadyan Anak-anak sebaiknya bermain di
Sekalipun kaya raya hidupnya sekitar sekolah saja. Bocah-
sederhana. Sanadyan sugih bocah becik dolanan ing
mblegedhu urip prasaja. sakiwa tengen sekolah
sekam n mrambut wa.
Sekam itu mudah terbakar . sekonyong-konyong adv da-
Mrambut iku gampang dakan, dumadakan, ujug-
kobong. ujug
sekap, menyekap v 1 ngurung; Irwan bangun dan sekonyong-
2 nahan; konyong berlari. Irwan tangi
Polisi itu menyekap pencuri. lan ujug-ujug mlayu.
Polisi iku ngurung maling. selaku p minangka
tersekap kekurung Selaku siswa, mereka wajib
sekarang n saiki, wektu iki; belajar. Minangka murid,
Sekarang adik sedang tidur. dhwk kabh kudu sinau.
Saiki adhik lagi turu. selalu adv tansah; terus-terusan;
sekat n 1 aling-aling, let; 2 asring,
alangan; Anak-anak selalu ceria setiap
Sekat antara ruang makan dan datang kemari. Bocah-bocah
ruang tamu terbuat dari bambu. tansah seneng saben teka
Aling-aling (let) kamar ma- mrn.
ngan lan kamar dhayoh di- selam v silem, slulup;
gaw saka pring. Angkatan Laut kita memiliki
kapal selam yang modern.

163
selamatseling, berseling

Angkatan Laut kita ndu- v nganakak; nindakak;


wni kapal silem sing mo- Sekolah kami menyelenggara-
dhren. kan kerja bakti setiap hari Sabtu.
menyelam nyilem, nylulup; Sekolahku (kita) nganakak
penyelam juru silem kerja bakti saben dina Setu.
selamat a slamet, rahayu, terselenggara katindakna
basuki; selera n pepenginan, kekarepan
Orang itu selamat dari ke- (mangan)
celakaan. Wong iku slamet Ayah tidak selera makan karena
saka kacilakan. sedang sakit. Bapak ora
menyelamatkan nylamet- pingin dhahar amarga lagi
ak; sakit.
selamatan slametan; selesai v rampung, tamat;
keselamatan kaslametan Rapat para guru selesai pukul
selang n let, sawatara; 11.30. Rapat para guru ram-
Selang tidak lama Badu da- pung jam 11.30.
tang. Ora let suw Badu menyelesaikan ngrampung-
teka. ak (pakaryan)
berselang ana selan, ana selidik, menyelidiki v niti prik-
let sa, mriksa;
selatan n kidul Petugas menyelidiki sebab
Laut selatan banyak pantainya. kematian sapi itu. Petugas niti
Segara kidul akh pesisir. priksa sebab matin sapi
seleksi n panyaringan, pa- iku.
milihan; selimut n slimut, kemul, kamli;
Tes seleksi masuk SLTP tahun Adik memakai selimut agar
2016 mulai hari Senin ini. Ts tidak kedinginan. Adhik
panyaringan mlebu SLTP nganggo kemul supaya ora
taun 2016 wiwit dina Senn kadhemen.
iki. berselimut kemulan;
menyeleksi nyaring, milih; menyelimuti ngemuli
diseleksi disaring, dipilih seling, berseling v gonta-ganti;
selenggara, menyelenggarakan let-let;
Nyanyian berseling dengan

164
selip, menyelipsembarang

lawakan. Nyanyian gonta- Indonesia ngrk Sang


ganti karo lawakan. Merah Putih.
diselingi diselani, dileti menyeluruh wrata, kabh
(wektun) semai, menyemai v ndhedher
selip, menyelip v nylempit, (winih);
nyusup (nusup), nylusep; Ayah menyemai bibit padi di
Surat undanganku entah me- sawah. Bapak ndhedher wi-
nyelip di mana. Layang nih pari ing sawah.
ulemanku (undanganku) persemaian pawinihan,
embuh nylempit nang ngen- paminihan
di. semangat a greget, grengseng;
menyelipkan nylempitak; Lia belajar dengan penuh se-
ndlesepak; mangat. Lia sinau kanthi
terselip keslempit, sumlem- greget temenan.
pit bersemangat gumreget
selisih n kack; bda; semarak a regeng; ram
Harga barang di kedua toko itu Semarak kegiatan 17 Agustus.
selisih banyak. Rega barang Regeng kagiyatan 17 Agus-
ing toko loro iku kack akh. tus.
perselisihan pasulayan, sembah, menyembah v nyem-
padudon bah, muja marang;
seloroh n lelucon, geguyon, Setiap umat beragama wajib
gegojgan; menyembah Tuhannya. Sa-
Seloroh Ahmad tidak me- ben wong sing duw agama
nyinggung temannya. Ge- wajib nyembah marang
guyon Ahmad ora nying- Gustin.
gung kancan. mempersembahkan nyuguh-
berseloroh geguyon, ge- ak (pakurmatan)
gojgan sembarang n saenggon-enggon,
seluruh num kabh; santoro; ing endi wa;
Pada tanggal 17 Agustus selu- Kita tidak boleh membuang sam-
ruh warga mengibarkan Sang pah di sembarang tempat. Kita
Merah Putih. Nalika tanggal ora olh ngguwang uwuh ing
17 Agustus kabh warga saenggon-enggon.

165
sembelih, menyembelihsempat

sembarangan sembarangan, pet) ing suwalik lawang.


mung waton sembunyi-sembunyi ndhelik-
sembelih, menyembelih v ndhelik;
mbelh menyembunyikan ndhelik-
Untuk acara selamatan, Pak ak
Amir menyembelih kambing semenjak p wiwit, wiwit saka
dua ekor. Kanggo acara Semenjak berusia lima tahun
slametan, Pak Amir mbelh Nita ikut neneknya di kampung.
wedhus loro. Wiwit umur limang taun
sembilu n welat Nita mlu simbah nang
Sembilu dari bambu sangat ndesa.
tajam. Welat saka pring sementara n 1 sawatara wektu,
landhep banget. ing nalika; 2 sasuwn
sembuh v mari, waras; Sementara ini kami tidur di
Ayo dik minum obat agar cepat rumah paman. Sawatara
sembuh. Ayo dhik ngomb wektu iki aku turu ing ngo-
obat supaya cepet mari mah pak cilik.
(shat). semerbak a ngambar, amrik,
menyembuhkan markak, wangi;
nggaw waras Bunga melati itu semerbak
sembur, bersemburan v metu, baunya. Kembang mlathi iku
muncrat-muncrat; amrikngambar ambun.
Air kran itu bersemburan sebab semesta num kabh, sakabh
bocor. Banyu kran iku metu Alam semesta ini ciptaan
muncrat-muncrat sebab bo- Allah. Alam donya sakabh
cor. iki ciptan Allah.
menyembur nyembur, nyem- sempat v longgar, kober;
prot (muncrat); Saya tidak sempat sarapan
semburan semprotan, sem- karena hari sudah siang. Aku
buran (lumpur, blethok) ora kober sarapan sebab wis
sembunyi, bersembunyi v awan.
ndhelik, ngumpet, umpetan; menyempatkan merlokak,
Meini bersembunyi di balik nyelakak, nglonggarak;
pintu. Meini ndhelik (ngum- kesempatan ntuk kalong-

166
sempitsendat, tersendat

garan, olh wektu rengeng (nyanyi) sinambi


sempit a 1 sesak; 2 ciyut; lungguh.
Bajunya Ani agak sempit. senang a seneng, gumbira;
Klambin Ani rada sesak. Saya senang kalau kakak lulus
menyempit dadi ciyut, dadi ujian. Aku seneng manawa
cilik; kangmas lulus ujian.
menyempitkan nyiyutak, menyenangkan nyeneng-
nyilikak ak
sempoyongan a gloyoran, mla- senantiasa adv tansah, terus-
ku sempoyongan terusan;
Orang tua itu berjalan sem- Anita senantiasa datang pa-
poyongan. Wong tuwa iku ling awal. Anisa tansah teka
mlaku gloyoran. paling dhisik.
semprot, menyemprot v senapan n bedhil (laras pan-
nyemprot; jang):
Pak Madya menyemprot api Siapa yang memiliki senapan
dengan air. Pak Madya nyem- harus memiliki izin. Sapa sing
prot geni nganggo banyu. duw bedhil kudu duw
menyemproti nyemproti; idin.
disemprotkan disemprot- senda, senda gurau v gojg,
ak guyonan;
semrawut a awut-awutan; ora Para siswa senda gurau ketika
karu-karuwan istirahat. Murid-murid ge-
Di dalam pasar itu kelihatan guyonan nalika ngaso.
semrawut. Nang jero pasar sendal n srandhal, sandhal:
iku katon awut-awutan. Anak-anak di kelas tidak boleh
memakai sandal. Bocah-bo-
semua num kabh;
cah ing klas ora olh ngang-
Semua siswa lulus ujian tahun
go srandhal.
ini. Kabh murid lulus ujian
sendat, tersendat v rendhet,
taun iki.
seret;
senandung, bersenandung v
Jalannya tersendat karena sakit.
rengeng-rengeng (nyanyi)
Mlakun rendhet amarga
Pak guru bersenandung sambil
lara.
duduk. Pak guru rengeng-

167
sendisensus

tersendat-sendat rendhet- senggang a longgar, sela;


rendhet; rendhet banget Kalau ada waktu senggang se-
sendi n athik-athikan, ngsl baiknya untuk baca-baca.
Sendi kaki Ari agak nyeri. Manawa ana wektu longgar
ngsl sikile Ari rada lara. becik kanggo maca-maca.
persendian ngsl sengketa n padudon, pasulayan,
sendiri pron dhw, dhwkan; tukaran;
Pak guru sendiri yang meng- Jangan sampai ada sengketa di
umumkan lulus ujian.. Pak antara kita. Aja nganti ana
guru dhw sing ngumum- pasulayan ing antaran
ak lulus ujian. awak dhw.
sendiri-sendiri dhw- bersengketa pasulayan, pa-
dhw dudon, tukaran
sendu a sedhih, susah, nggran- sengsara n sangsara; susah;
tes; Pada zaman penjajahan rakyat
Wajahnya kelihatan sendu. kita sangat sengsara. Nalika
Rain katon ing susah. jaman panjajahan rakyat kita
sengaja v sengaja; njarag; nandhang sangsara banget.
Amir memang sengaja datang menyengsarakan nyengsa-
hari ini. Amir pancn se- rakak;
ngaja (njarag) teka dina iki. kesengsaraan kasangsaran
kesengajaan njarag senja n surup, serap (K)
sengat n entup; Lepas senja ayah baru tiba di
Lebah mempunyai sengat rumah. Lebar/bubar surup
untuk bela diri. Tawon duw bapak lagi teka ing omah.
entup kanggo njaga awak. senjata n gaman;
tersengat kaentup, kentup; Anak-anak dilarang membawa
menyengat ngentup senjata tajam. Bocah-bocah
sengau n bindheng (swara ora diolhak nggawa ga-
irung) man landhep.
Adik suaranya sengau karena bersenjata nggawa gaman,
pilek. Adhik swaran bin- duwgaman
dheng sebab pilek. sensus n cacah (wong, kwan);
Negara harus mengadakan

168
sentuh, bersentuhanserah, berserah

sensus penduduk. Nagara sepak v spak, tendhang;


kudu nganakak cacah jiwa. Terjadi sepak pojok lima kali.
menyensus nyacah jiwa; Kedadyan spak (ten-
sensus penduduk cacah dhangan) pojok ping lima.
jiwa menyepak nypak, nen-
sentuh, bersentuhan v 1 sng- dhang
golan, gathuk, gathik; 2 ma- sepakat a 1 mupakat; setuju; 2
gepokan karo; akur, saka praya/kapti;
Bersentuhan di jalan sempit Bapak kepala sekolah sepakat
sering terjadi. Snggolan ing dengan para wali murid.
dalan ciut asring kadad- Bapak kepala sekolah mu-
yan. pakat karo para wali murid.
menyentuh nynggol; ndu- bersepakat sarujuk, setuju,
muk; padha nyetujoni
tersentuh kesnggol; sepak bola n bal-balan;
sentuhan snggolan Siswa kelas V berlatih sepak
senyampang p mumpung bola. Murid klas V latihan
Senyampang masih muda bal-balan.
belajarlah sungguh-sungguh. seperti p 1 kaya, memper; 2 kaya
Mumpung isih anom sinaua dn; 3 umpaman, kayata
bener-bener. Baju bu guru seperti baju adik.
senyap n sepi mamring, nye- Klambi bu guru kaya (mem-
nyet, sepi banget; per) klambin adhik
Suasana kelas menjadi senyap sepi a sepi, nyenyet, mamring;
ketika guru datang. Swasana Kakak tinggal di tempat yang
(kahanan) klas dadi sepi sepi. Kakang manggon ing
banget nalika guru teka. papan kang sepi.
senyum n sem, msem; menyepi nyepi;
Ibu Anita selalu senyum jika kesepian kasepn
bertemu muridnya. Ibu Anita serah, berserah pasrah;
tansah msem Manawa ke- menyerah 1 pasrah; 2 nye-
temu murid. rah;
tersenyum msem; menyerahkan nyerahak,
senyuman esman masrahak (marang);

169
serakserba-serbi

terserah 1 pasrah wa (ma- Musuh menyerang dari sebelah


rang); 2 mangsa bodho; utara. Mungsuh nyerang
serah terima srah-srahan saka sisih lor.
(jabatan) terserang kaserang, diserang
1
serak a serak, gerok; serap, menyerap v 1 rumesep,
Suara adik serak karena me- ngresep; 2 ngisep, nyerot;
nangis. Swaran adhik serak Air hujan meresap ke dalam
sebab nangis. tanah. Banyu udan ngresep
serak-serak rada serak nang njeron lemah.
2
serak, berserak v sumebar; serapan resepan
Kertas itu berserak di lantai. serasi a cocok, mathuk, jodho,
Dluwang iku sumebar ing laras;
lant (jogan). Selendang ini sangat serasi
berserakan pating slebar dengan kebaya itu. Slendhang
serakah a srakah, murka; iki cocok banget karo ke-
Menjadi anak yang serakah bayak iku.
itu tidak baik. Dadi bocah seraya p sinambi, karo, kanthi;
sing srakah iku ora becik. Ita lewat di depan rumah
seram a 1 serem; 2 medni, seraya mengatakan, permisi!
nggegirisi; Ita liwat ing ngarep omah
Lewat di kuburan waktu malam karo ngomong permisi!
seram rasanya. Liwat ing serba a 1 sarwa; 2 sakabh;
kuburan wayah bengi mrin- Orang itu berpakaian serba
ding rasan. putih. Wong iku nganggo
menyeramkan 1 nyeremak; sandhangan sarwa putih.
2 medni serbaguna a sarwa guna, bisa
digunak apa wa
serambi n mpran (omah);
Amir sedang bermain di gedung
Adik duduk di serambi depan.
serbaguna. Amir lagi dolan
Adhik lungguh ing mpran
nang gedhong sarwa guna.
ngarep.
serba-serbi adv manka werna,
serang, menyerang v 1 nyerang;
werna-werna;
nyerbu; 2 nrajang; 3 ngla-
Acara hari ini berisi serba-serbi
wan;
berita. Acara dina iki isi
manka werna pawarta.

170
serbetserong

1
serbet n serbt, sebrt; seri, berseri n 1 sumringah; 2
Ani mencuci serbet. Ani lok, ndah;
ngumbah serbt. Wajah anak itu berseri. Pa-
serbu, menyerbu v 1 nyerang; 2 rupan bocah kuwi sumri-
nyerbu; ngah.
Mereka menyerbu masuk ke berseri-seri katon sumringah
2
ruang sidang. Dhwk (ka- seri a baul; buk;
bh) nyerbu mlebu menyang Pertandingan sepak bola itu
ruwang sidhang. berakhir seri. Tetandhingan
penyerbuan tumindak nyerbu bal-balan iku rampung baul.
3
serbuk n bubukan; seri n seri, urut-urutan; jilid
Serbuk gergaji bisa untuk Seri kedua buku ini belum ter-
pupuk. Bubukan grajn bisa bit. Seri (jilid) kaloro buku
kanggo lemon. iki durung terbit.
penyerbukan ndadkak sering adv kerep; asring;
sari bubukan Kepala sekolah sering dinas ke
serdadu n saradhadhu, prajurit, Jakarta. Kepala sekolah asring
tentara; tugas menyang Jakarta.
Yudhi mengikuti jejak ayahnya sering kali kadhang kala,
menjadi serdadu. Yudhi mlu terkadhang, sok-sok
bakat bapak dadi tentara. serobot, menyerobot v 1 nyro-
serempak a bareng, bebarengan; bot; 2 nyela-nyela
Para siswa berbaris dengan Ada warga desa menyerobot
serempak. Murid-murid tanah milik negara. Ana
baris kanthi bareng (kom- warga dsa nyrobot lemah
pak). duwk nagara.
serempet, menyerempet v 1 serong a 1 mncong, bngkong;
nyrmpt; 2 nynggol 2 curang, pokil; 3 ora pener,
Sepeda motor itu menyerempet nylwng
becak. Sepdha montor iku Garis pembatas di jalan raya itu
nyrmpt bcak. agak serong. Garis let (wates)
serentak n bareng, bebarengan ing dalan gedh iku rada
Anak-anak serentak berteriak. mncong.
Bocah-bocah bebarengan menyerong v mlncong,
mbengok. ngncong

171
serpih, serpihansesat, tersesat

serpih, serpihan n 1 pecahan; 2 anak yang lewat. Wedhus iku


remukan, rimpilan; nyruduk bocah liwat.
Anak-anak hati-hati ya, ada serut n pasah;
serpihan kaca. Bocah-bocah Serut itu tajam sekali. Pasah
ngati-ati ya, ana pecahan iku landhep banget.
kaca. serutan pasahan
serpih-serpih 1 pecahan, rim- servis n 1 dandan (sepedha); 2
pilan; 2 remukan, cuwilan peladen;
(roti) Dekat rumahku ada tukang
1
serta v mlu, katut; servis lemari es. Cedhak
Adik ikut serta setiap ibu pergi. omahku ana tukang dandan
Adhik mlu saben ibu lunga. lemari s.
beserta 1 katut, mlu; 2 sarta, menyervis 1 ndandani; 2
klawan; nglayani, ngladni
menyertai ngamping-ampingi; sesak a sesak; kebak, riyel, jejel;
peserta pasarta Ruangan ini terlalu sesak.
2
serta p lan, sarta, kalawan; Kamar/ruwangan iki sesak
Ibu serta ayah pergi ke pasar. banget.
Ibu lan bapak lunga me- bersesak-sesak suk-sukan;
nyang pasar. kesesakan kesesaken
serta merta sanalika, sakala, sesal n getun, keduwung;
sakal Sesal kemudian tidak berguna.
seru n panggil, celuk: Getun burin ora ana.
Saya sedang belajar; seru menyesali nggetuni;
Ani. Aku lagi sinau; kan- menyesalkan, nggetunak;
dhan Ani. penyesalan rasa getun
berseru ngundang, nyeluk,
sesat, tersesat a sasar, kesasar;
manggil;
blasuk, keblasuk
menyerukan nganjurak,
Dia tersesat di jalan yang jauh.
ndhawuhak;
Dhwk takon kesasar
seruan ajakan
nang dalan sing adoh.
seruduk, menyeruduk v nyru-
menyesatkan nyasarak,
duk; nabrak
nglrokak
Kambing itu menyeruduk

172
sesuaisiap

sesuai a cocok, pas, trep (tmr kal ing sekolah kena ukum-
ukuran, jawaban); an (setrap).
Jawabannya tidak sesuai. menyetrap nyetrap, ngukum
Jawaban ora pas (ora co- setrika n setlika, penatu;
cok). Dekat sekolahku ada tukang
menyesuaikan nglarasak, setrika. Cedhak sekolahku
nyocokak; ada tukang penatu.
penyesuaian ngepasak menyetrika nyetlika, me-
seteru n satru, mungsuh; natu
Kita berteman, tak baik mencari sewa, menyewa v nywa;
seteru. Kita kekancan, ora Kakak saya menyewa mobil
becik golk satru. untuk piknik. Masku nywa
berseteru sesatron, me- mobil kanggo piknik.
mungsuhan, jothakan menyewakan nyewakak
setia a setya, mituhu; siaga n siyaga; sumadhiya;
Amir selalu setia pada atasan- Tim SAR selalu siaga me-
nya. Amir tansah setya ma- nolong kecelakaan. Regu SAR
rang majikan. tansah siyaga nulung ka-
kesetiaan kasetyan; cilakan.
setia kawan tepa slira, menyiagakan nyiyagakak
1
nunggal rasa siang n 1 awan, rina; 2 siyang;
setor, menyetor v setor, nyetor; Siang ini di sekolahku ada
mbayar; masrahak; rapat.Awan iki ing sekolah-
Ibu guru menyetor uang ku ana rapat.
sekolah ke bank. Ibu guru nye- kesiangan kawanen, kerinan
2
tor dhuwit sekolah menyang siang, menyiangi v matun
bank. Pak tani sedang menyiangi
menyetorkan nyetorak sawahnya yang penuh rumput.
(dhuwit); Pak tani lagi matun sawah
setoran setoran sing kebak suket.
setrap n setrap, ukuman; siap v 1 samapta; siyaga; 2 cu-
Siswa yang nakal di sekolahnya mawis, cumepak,
kena setrap. Murid sing na- Hidangan siang ini sudah siap.
Suguhan awan iki wis

173
siar, menyiarkansilih

cumawis (cumepak). sigap a trengginas; cukat; prigel;


menyiapkan 1 nyawisak; 2 Pemuda itu sigap sekali.
nyiyagakak; Pemudha iku trengginas
persiapan 1 jagan, sedhiyan; banget.
2 siyap-siyap kesigapan kacukatan, ka-
siar, menyiarkan v nggiyarak; prigelan
mbiwarakak, wara-wara, sikap n patrap; tingkah laku;
marta-martakak; Sikap Arya sangat terpuji.
Dia sedang menyiarkan berita Tingkah lakun Aryo becik
bagus. Dhwk lagi nggi- banget.
yarakak pawarta becik. bersikap nduweni patrap
siaran giyaran sila, silakan v ayo; sumangga,
sia-sia a siya-siya; mubadir; ora mangga, awi (K), suwawi
ana gunan; (Ki);
Perbuatan baik itu tidak akan Kuenya silakan dimakan.
sia-sia. Panggaw apik iku Rotin ayo dimaem.
ora makal mubadir. menyilakan manggakak;
menyia-nyiakan dak siya; mempersilakan manggak-
sawiyah-wiyah ak
sidang n sidhang; rundhing; silang n 1 palang, tandha ping;
rapat; 2 panemu;
Sidang berlangsung di ruang Berilah tanda silang pada
pertemuan. Sidhang kaleksa- jawaban yang benar. Wnh-
nan ing ruwang patemon. ana tandha ping nggon
bersidang sidhang; run- jawaban sing bener.
dhingan; bersilang tumpang malang
menyidangkan nyidhang- silau a silo, sulap; blereng;
ak; ngrundhingak Silau mataku memandang
sifat n sipat, watak; matahari. Blereng mripatku
Sifat anak itu memang pemalu. ndeleng (mandeng) sreng-
Sipat bocah iku pancn ng.
isinan. silih v ijol, ganti; genti-genti,
bersifat sesipat, nduwni gentnan;
sipat Tamunya datangnya silih

174
silsilahsinar

berganti. Tamun (dhayoh) simpanan simpenan; clng-


tekan genti-genti. an
silih berganti giliran, genti- simpang, menyimpang v nyim-
genti pang (dalan); menggok
silsilah n sarasilah, salasilah; Jalan itu menyimpang menuju
Bapaknya sedang mencari sil- tengah kota. Dalan iku mng-
silah keluarga. Bapak lagi gok nuju ing tengah kutha.
nggolki sarasilah kelu- simpangan simpangan,
warga. nggok-nggokan
simak, menyimak v nyimak, simpang siur 1 pating sliwer; 2
nyemak akh nggak-nggok
Para siswa menyimak pelajar- simpuh, bersimpuh v timpuh;
an yang diterangkan oleh Ibu sungkem
Guru. Murid-murid nyemak Anak itu bersimpuh di hadapan
wulangan sing diterangak ibunya. Bocah iku timpuh
dning Ibu Guru. nang ngarep ibun.
1
simbah, bersimbah a klebus, simpul, menyimpulkan v
teles, gudras nggaw dudutan;
Pencuri itu mati bersimbah Kepala sekolah menyimpulkan
darah. Maling iku mati hasil rapat. Kepala sekolah
gudras getih. gaw dudutan asil rapat.
simbol n simbol, lambang, tan- kesimpulan ringkesan, du-
dha; dutan
2
Bahasa Indonesia sebagai sim- simpul n bundhelan (tali, bo-
bol budaya. Basa Indonesia lah);
pinangka lambang budaya. Simpul tambang itu sangat
bersimbol nganggo simbol, kuat. Bundhelan tampar iku
ana simbol kuwat banget.
simpan, menyimpan v nyim- menyimpuli mbundheli;
pen; naleni
Ahmad menyimpan buku di sinar n cahya, sorot;
laci meja. Ahmad nyimpen Jangan menatap sinar mata-
buku ing laci mja. hari. Aja mandeng cahya
tersimpan kasimpen; srengng.

175
sindir, menyindirsipu

menyinari madhangi, nyo- tersingkap kasingkap; semi-


roti lak
sindir, menyindir v nyindhir; singkat a 1 ringkes (crita, ka-
nyemoni; rangan); 2 cekak, sadhla;
Jangan suka menyindir teman. Pidatonya singkat, tetapi
Aja seneng nyemoni kanca. padat. Pidhaton ringkes,
sindiran pasemon, sindhiran nanging padhet.
singgah v mampir, mandheg; menyingkat ngringkes;
Ketika ke Jakarta, adhik singgah singkatan cekakan
ke rumah paman. Nalika me- singkir, menyingkir v 1 nying-
nyang Jakarta, adhik mam- kir, ngedoh; sumingkir; 2
pir ing omah paman. nyisihak;
menyinggahi mampir ing, Kitai menyingkir dari api itu.
ngampiri Kita sumingkir saka geni
singgasana n dhampar, tahta; iku.
Raja duduk di singgasana. tersingkir kesingkir
Raja lungguh ing dhampar. singsing, menyingsing v 1
singgung, bersinggungan v 1 bang-bang wtan (suk);
sesnggolan; 2 magepokan, mlethk (srengng); 2
gegayutan, gegandhng- ngunggahake lengenan
an; Setiap hari kita bersing- klambi
gungan dengan teman. Saben Matahari mulai menyingsing
dina awak dhw snggol- di ufuk timur. Srengng
an karo kanca. wiwit mlethk ing cakrawala
menyinggung nyindhir; wtan.
nynggol; sini pron ken, papan iki;
tersinggung kesnggol; ke- Di sini kita mulai bekerja. Ing
sindhir kn kita wiwit nyambut
singkap, menyingkap v sing- gaw.
kap, nyingkap; mbukak; sipu, tersipu-sipu a clingusan
mbiyak; (isin, rikuh)
Aris menyingkap kelambu. Mendengar gurauan itu, Ika
Aris nyingkap klambu. tersipu-sipu. Krungu guyon-
an iku, Ika clingusan (isin).

176
siramsitu

siram, menyiram v nyiram; sisih, menyisih v 1 nyingkir,


ngguyur; nyisih; 2 ndhw, ngadoh;
Adik menyiram bunga di pot. Banyak orang yang menyisih
Adhik nyiram kembang ing dari api itu. Akh wong sing
pot. sumingkir saka geni iku.
menyirami nyirami menyisihkan 1 milahak;
sirih n sirih, suruh, sedhah (K); nyadhangak; 2 ngalahak;
Nenek mengunyah sirih. Sim- tersisih kapencil; kesingkir
bah nginang suruh. sisip, menyisip v nyisip, nyelip;
menyirih nginang Uang kertas itu menyisip di
sirik a mri, sri, iri dhengki dalam buku. Dhuwit kertas
Pak Bei sirik melihat tetangga- iku nyelip ing jeron buku.
nya yang kaya itu. Pak Bi iri menyisipkan nyisipak,
ndeleng tanggan sing sugih nyeselak, nyelipak;
iku. tersisip keselip, wis diselip-
sirip n kpt ak;
Sirip ikan mujahir itu tajam. sisipan seselan, imbuhan
Kpt iwak mujahir iku sisir n 1 sisir, jungkat; 2 lirang;
landhep. Sisir berwarna merah itu milik-
sirna a sirna, ilang, musna; ku. Jungkat warna abang iku
Kegelisahan hatiku sirna me- duwkku.
lihat kedatangan ibu. Ke- bersisir sisiran, jungkatan
kuwatiran atiku ilang (musna) sistem n cara
ndeleng tekan ibu. Sistem belajar setiap siswa ber-
sisa n sisa, turah, turhan; beda-beda. Cara sinau saben
Sisa makanan itu dibuang. murid bda-bda.
Turahan panganan iku di-
sita, menyita v mbeslah;
buwang.
Polisi menyita barang-barang
bersisa turah, sisa;
curian. Polisi mbeslah ba-
menyisakan nurahak, nyi-
rang-barang colongan.
sakak
situ pron kana, ing kono
sisi n sisih
Dari sini ke situ dekat sekali.
Husnul duduk di sisi kananku.
Saka kn nang kana cedhak
Husnul lungguh ing sisih
banget.
tengenku.

177
situasisongsong, menyongsong

situasi n kahanan Anita menyodorkan amplop


Situasi hari ini sangat enak. undangan kepada kepala sekolah.
Kahanan dina iki pnak Anita mnhak (ngatur-
banget. ak) amplop uleman marang
siul, bersiul n singsot; kepala sekolah.
Ahmad bisa bersiul dengan sohor, tersohor v misuwur, ka-
keras. Ahmad bisa singsot wentar, kondhang
kanthi seru. Kota Gede tersohor kota perak.
siuman n ling (saka semaput); Kota Gedh misuwur kutha
Orang itu telah siuman dari prak.
pingsannya. Wong iku wis sokong n sokong, bantu;
ling saka semaput. Sokong orang miskin itu
slogan n slogan, semboyan dengan ikhlas. Bantu wong
Tutwuri Handayani itu slo- mlarat iku kanthi klas.
gan pendidikan. Tutwuri menyokong nyokong;mbantu
Handayani iku semboyan sokongan bantuan, sokong-
pendidikan. an
soal n 1 soal, pitakonan; 2 ma- solek, bersolek v dandan, ma-
salah, bab, prakara cak
Soal dalam ujian itu terjawab Sejak kecil Prita sudah pandai
semua. Soal ujian iku ka- bersolek. Wiwit cilik Prita
jawab kabh. wis pinter dandan.
sobek a suwk; sembrt; sombong a umuk, angkuh, gu-
Celananya sobek pada tepinya. medh
Kathoke suwk (ing) ping- Triman dibenci teman-teman
gir. karena sombong. Taman di-
menyobek nyuwk sengiti kanca-kancan sebab
sodet, menyodet v nyudht umuk (gumedh).
Pencopet menyodet tas pe- songsong, menyongsong v 1
numpang bus. Copt nyu- methuk, mapag; 2 nglawan;
dht tas wong kang num- Anak-anak sedang menyong-
pak bis. song tahun baru. Bocah-
sodor, menyodorkan v ngulur- bocah lagi methuk tahun
ak tangan, mnhak; anyar.

178
soraksua, bersua

sorak n surak, surak-surak; spesial a mligi, mirunggan,


Anak-anak sorak ramai sekali. kusus
Bocah-bocah surak ram Buku itu spesial untuk kelas
banget. lima. Buku iku mirunggan
bersorak surak-surak kanggo klas lima.
sorak-sorai v surak ram-ram, spontan v sanalika, sak kal,
surak gumbira; sakala
Dalam pertandingan itu ter- Adi menjawab dengan spon-
dengar sorak-sorai. Ing te- tan. Adi njawab kanthi sa-
tandhingan iku keprungu nalika.
surak rem-ram. stabil a tetep, ajeg
bersorak-sorai surak ram- Dia sudah berpikir stabil.
ram Dhwk wis mikir ajeg (ora
sorong, menyorong v nyurung owah).
Kami menyorong truk mogok strategi n siasat, taktik, iguh pra-
ke pinggir. Aku kabh nyu- tikel;
rung trek mogok menyang Tentara dilatih strategi perang.
pinggir (dalan). Tentara dilatih siasat pe-
sorot n cahya, sunar; rang.
Sorot lampu mobil itu me- strategis a pas; nguntungak
nyilaukan mata. Sunar lampu Letak toko itu sangat strategis.
mobil iku nyebabak silo Papan panggonan toko iku
mripat. pas banget.
menyorot nyorot struktur n susunan; tatanan;
sortir, menyortir v nyortir, Struktur bahasanya baik. Su-
milihi; sunan basan apik.
Kakak menyortir barang da- berstruktur duw tatanan
gangannya. Kangmas nyortir studi n sinau; sekolah; wulang-
barang dagangan. an
sosok n bleger, wujud, rupa Kakak sedang studi di Malay-
Sosok badannya tinggi besar. sia. Kangmas lagi sinau (se-
Blegar (wujud) awak kolah) nang Malaysia.
gedh dhuwur. sua, bersua v kepethuk, ketemu,
kepanggih/pinanggih (K)

179
suai, sesuaisuka

Sampai bersua kembali di lain suatu num sawijin, sawnh;


waktu. Nganti ketemu ma- Pada suatu hari adik bermimpi
nh ing liya wektu. sekolah. Ing sawijining dina
suai, sesuai a 1 pas; cocok; 2 adik ngimpi sekolah.
timbang, babag; bandhing; 3 sesuatu sawijin
laras, padha subang n suweng;
Bajunya sudah sesuai dengan Nenek memakai subang. Si-
tubuhnya. Klambin wis pas mbah nganggo suweng.
karo awak. bersubang nganggo suweng
menyesuaikan nyocokak; sudah v wis, sawis; rampung
madhakkak; nglarasak Sudah dua malam Ria belum
suam a anget, manget-manget; pulang. Wis rong wengi Ria
Adik mandi dengan air suam. durung bali (mulih).
Adhik adus nganggo banyu menyudahi mungkasi;
manget-manget. sesudah sawis
suam-suam rada anget sudi v 1 sudi, gelem; 2 seneng,
suami n bojo (lanang); suka
Tomo suami Tina. Tomo Kita sudi memberi sumbangan.
bojon Tina. Kita gelem mnhi sum-
bersuami nduw bojo bangan.
suap, menyuapi v ndulang sudut n pojok;
Ibu itu sedang menyuapi anak- Di sudut sekolah ada pohon
nya. Ibun iku lagi ndulang jeruk. Ing pojok sekolahan
anake. ana wit jeruk.
suara n swara; uni, pakecapan; menyudutkan mojokak
Saya mendengar suara orang suka a 1 seneng, bungah, bingah
menangis. Aku krungu swara (K); 2 gelem, saguh, sudi; 3
wong nangis. tresna asih;
bersuara nywara; muni Dengan suka hati Burhan me-
suasana n swasana, kahanan nerima hadiah itu. Kanthi
Suasana sekolah sepi karena bungah ing ati Burhan nam-
libur. Kahanan sekolahan pa hadhiyah iku.
sepi sebab libur. menyukai nyenengi; nres-
nani

180
suka citasumber

suka cita a seneng, bungah; sulung n mbareb, anak paling


Juara kelas disambut dengan tuwa;
suka cita oleh orang tuanya. Doni anak sulung dari keluarga
Juwara klas disambut kanthi Pak Rahman. Doni anak
bungah dning wong tuwa- (putra) mbareb keluwarga
n. Pak Rahman.
bersuka cita seneng-seneng sulut v sulet, sumet;
sukar a angl Kasurnya kena sulut api.
Soal matematika ini tidak Kasur kena sumet geni.
sukar. Soal matematika iki menyulut nyulet, nyumet,
ora angl. ngurubak
suka rela a suka rila; legawa, sumbang, menyumbang v 1
kanthi rila nyumbang; nyokong; 2
Para siswa dengan suka rela mbantu;
membersihkan kelasnya masing- Kepala sekolah menyumbang
masing. Murid-murid kanthi uang dan buku kepada siswa
legawa ngresiki klas dh- yatim piatu. Kepala sekolah
w-dhw. mbantu dhuwit lan buku
sukses a sukss, kasil; marang murid yatim piatu.
Bapak ibu guru sukses dalam menyumbangkan nyum-
mendidik para siswanya. Bapak bangak, nyokongak;
ibu guru kasil enggon mu- sumbangan bantuan; so-
lang murid-murid. kongan
menyukseskan nyukssak; sumbat n sumpet, sumpel;
ndadkak kasil Ibu mengganti sumbat botol
sulit a angl dengan gabus. Ibu ngganti sum-
Bagiku soal matematika ini tidak pel gendul nganggo gabus.
sulit. Kanggoku soal mate- tersumbat kesumpelan
matika iki ora angl. sumber n 1 sumber, tuk (banyu);
menyulitkan nyusahak; 2 asal;
nganglak; Di lereng gunung itu ditemu-
kesulitan kanglan; ka- kan sumber air. Ing prng
susahan gunung iku ditemokak
sumber banyu.

181
sumbingsurau

bersumber asal rajin. Amir murid sing sre-


sumbing a gowng, suwing gep banget.
(lamb) bersungguh-sungguh kanthi
Anak itu bibirnya sumbing. temenan
Bocah iku lambn suntuk adv suntuk, nutug, sa-
gowng/sumbing. dawan wengi,;
1
sumbu n sumbu, uceng-uceng Hadi tidak tidur semalam sun-
Sekarang sumbu kompor agak tuk. Hadi ora turu sawengi
jarang. Saiki sumbu kompor nutug.
rada arang (ora ana). sunyi a nyenyet, sepi;
2
sumbu n poros, indhen Malam ini sunyi sekali. Wengi
Pedati itu patah sumbunya. iki sepi banget.
Grobag iku tugel indhen. sunyi senyap sepi nyenyet
sumpah n sumpah; janji, ikrar; super a luwar biasa, istimwa
Kepala sekolah mengucapkan Ningsih dikenal manusia super.
Sumpah Jabatan. Kepala Ningsih dikenal manungsa
Sekolah ngucapak ikrar istimwa.
Jabatan. suram a 1 surem, burem, re-
bersumpah 1 ngucapak meng-remeng; 2 aclum (rai)
sumpah; 2 janji kanthi tenan; Suasana pagi ini suram.
menyumpah 1 nyumpah; 2 Swasana esuk iki burem
ngakon sumpah (buwet).
sunat n sunat, tetak, kitan; supit; surat n layang, serat (K);
Adikku sudah sunat. Adhiku Ayah itu berkirim surat kepada
wis tetak/kitan. anaknya yang tinggal di Jakar-
menyunati netaki, nyunati ta. Bapak kirim layang ma-
rang anak sing mapan ing
sungai n kali, lepen (K)
Jakarta.
Sungai yang dangkal sering
menyurati nyurati, ngla-
menyebabkan banjir. Kali sing
yangi
cethek asring nyebabak
surau n langgar;
banjir.
Setiap sore kami mengaji di
sungguh a 1 bener, ora goroh;
surau. Saben sor aku ka-
2 tenanan; banget;
bh ngaji ing langgar.
Amir sungguh murid yang

182
surgasuvenir

surga n suwarga susul, menyuusul v nyusul,


Setiap orang ingin masuk sur- nututi;
ga. Saben wong pingin mlebu Ani menyusul ibunya ke
swarga. tetangganya. Ani nyusul ibu-
suri, suri teladan n tuladha; n menyang tanggan.
conto sing becik; susulan susulan; tambahan
Kedermawanannya pantas di- susun n 1 sungsun; 2 tumpuk,
jadikan suri teladan. Loman- sap-sapan, tingkat;
(seneng wwh) pantes Sri membawa dua susun ran-
didadkak tuladha. tang. Sri nggawa rong sung-
suruh n prntah, akon; sun rantang.
Tolong, Amir disuruh ke sini! bersusun tumpukan; sap-
Tulung, Amir dikon mara sapan, susun-susun;
mrn! menyusun nyusun
menyuruh mrntah, ngakon susup, menyusup v nlusup;
surut a 1 surud; mudhun (tmr ndlesep, nlesep;
banyu); 2 mundur Kelinci itu menyusup ke se-
Air banjir itu sudah mulai surut. mak-semak belukar. Terwlu
Banyu banjir iku wis wiwid iku nlesep ing rerungkutan.
surud. menyusupkan 1 nlesepak;
susah a 1 susah; sedhih; 2 angl, 2 nylundupak
sulit; susut, menyusut v nyusut;
Dia susah karena jauh dari Kain yang dibelinya menyusut
orang tuanya. Dhwk ketika dicuci. Kain sing di-
susah (sedhih) amarga adoh tuku nyusut nalika dikum-
karo wong tuwan. bah.
menyusutkan nyusutak,
bersusah krasa susah, sedhih
ngurangi
susila a trapsila, sopan santun;
suvenir n suvenir, tandha mata
Ia dididik agar menjadi anak
Ibu membeli suvenir untuk
yang susila. Dhwk di-
tetangga yang akan pindah ke
wulang supaya dadi bocah
kota lain. Ibu tuku tandha
sing trapsila (sopan santun).
mata kanggo tangga kang
bersusila duw trapsila, tata
arep pindhah menyang kutha
krama, sopan santun
liya.

183
swastasyukur

swasta n swasta, partikelir; lulus ujian. Kita wajib


Dia bekerja di perusahaan ngucapak sukur marang
swasta. Dhwk nyambut Gusti Allah amarga lulus
gaw ing perusahaan swasta ujian.
(partikelir). bersyukur ngucapak sukur;
syukur n 1 sukur; 2 untung/ mensyukuri nyukuri;
begja; syukuran sukuran
Kita wajib mengucapkan
syukur kepada Allah karena

184
T
taat v taat, tongat; patuh; menaburkan nyebarak,
Setiap siswa harus taat pada nyawurak
peraturan di sekolah. Saben tadi n mau;
murid kudu taat (patuh) Tadi dia menangis. Mau
karo pranatan ing sekolah. dhwk nangis.
menaati matuhi, naati tadinya maun, mulan
tabiat n watak, kalakuan; tahan n tahan, kuwat;
Tabiat anak itu sangat baik. Benda itu tahan air. Barang
Kalakuan bocah iku becik iku tahan banyu.
banget. menahan nahan;
bertabiat duw watak, ting- tertahan ketahan, kandheg
kah laku, kalakuan tahap n tahapan, tingkatan,
tabu n larangan, pantangan babak;
Masalah yang tabu perlu Tahap pertama dia harus bayar
dihindari. Bab sing pan- uang gedung. Tahapan se-
tangan prelu disingkiri. pisan dhwk kudu bayar
tabung n tabung, bumbungan; dhuwit gedhong.
Tabung dari bambu berfungsi bertahap nganggo tingkatan,
untuk menyimpan barang. nganggo tahapan
Bumbungan saka pring tahu v 1 ngerti, ngertos (K),
gunan kanggo nyimpen priksa (Ki); paham; 2 kenal;
barang. Dia tahu masalah itu sangat
menabung nylngi; sulit. Dhwk ngerti bab
tabungan clngan iku angl banget.
tabur, bertaburan v pating mengetahui mahami, ma-
slebar, mbldr, sumebar; ngerteni;
Uang yang jatuh bertaburan pengetahuan kawruh;
di jalan. Dhuwit sing tiba ketahuan konangan, ka-
sumebar ing dalan. weruhan
menaburi nyawuri, nyebari;

185
tajamtali

tajam a 1 landhep; 2 lancip takjub n gumun, ram;


pucuk; Saya betul-betul takjub dengan
Pisau itu sangat tajam. Pso kepandaiannya. Aku bener-
iku landhep banget. bener gumun karo kapinter-
menajamkan nglandhepak, an.
nggaw landhep; ngasah mnakjubkan nggumunak
taji n jalu (ing sikil jago) takluk n nungkul, teluk;
Ayam jantan mempunyai taji Musuh itu sudah takluk ke-
panjang. Jago iku duw jalu pada raja. Mungsuh iku wis
dawa. teluk marang raja.
tak adv ora, boten (K) menaklukkan nelukak,
Tak datang tak kebagian. Ora ngalahak
teka ora kebagyan. taktik n taktik, rka daya, sia-
takabur a angkuh, umuk sat;
Janganlah menjadi anak yang Polisi mempunyai taktik da-
takabur. Bok aja dadi bocah lam mengungkap kejahatan.
kang angkuh. Pulisi duw siasat kanggo
takar, menakar v naker mbbrak durjana.
Ibu menakar beras yang akan bertaktik nggunakak tak-
dijual. Ibu naker beras sing tik, siasat
arep didol. takut a 1 wedi, sumelang; 2 nu-
takaran takeran rut, sungkan, kormat;
takdir n takdir, pepesthn, na- Saya takut jika di tempat yang
sib; gelap. Aku wedi nk nang-
Kita percaya pada takdir Allah. gon papa sing peteng.
Kita percaya karo pepesthn menakutkan medni, rasa
Allah.
wedi;
menakdirkan nakdirak,
penakut wedn, jirih;
nemtokak
ketakutan kawedn
tahta n dhampar, palenggahan
tali n tali; tampar;
raja, singgasana
Pagarnya diikat dengan tali agar
Tahta kerajaan Yogyakarta HB
kuat. Pager dirut nganggo
X sejak tahun 1998. Singga-
tampar supaya kuwat.
sana raja Yogyakarta HB X
wiwit taun 1998.

186
tamaktampak

bertali nganggo tali, ditalni tambal, menambal v nambal,


nganggo tali; nmbl;
bertalian sesambungan, ge- Haryo menambal panci yang
gayutan bocor. Haryo nmbl manci
tamak a srakah, murka, ngang- sing bolong.
sa-angsa tambalan tambalan, tmbl-
Kita harus banyak bersyukur, an
1
jangan tamak. Kita kudu tambang, menambang v nam-
akh syukur, aja srakah. bang; ngedhuk, ndhudhuk;
taman n kebon, plataran; Di Bantul menambang pasir
Rumahku dekat taman bunga. pantai tidak diizinkan. Ing
Omahku cedhak kebon Bantul nambang (ndhu-
bunga (kembang). dhuk) pasir pesisir ora di-
pertamanan papan taman idinak.
tamasya n piknik, mlancong; pertambangan barang tam-
plesir bang
2
Sekolah mengadakan tamasya tambang n tali tampar (gedh);
ke Tawangmangu. Sekolah dhadhung;
nganakak piknik nang Untuk turun ke sumur perlu
Tawangmangu. tambang. Kanggo mudhun
bertamasya lelungan seneng- ing sumur perludhadhung.
seneng; mlancong tambat, bertambat v 1 kacan-
tamat v tamat, rampung; cang ing, kejiret ing; 2 labuh,
Saya menonton film itu hingga kaiket ing pathok
tamat. Aku nonton film Kuda itu tertambat pada se-
kuwi nganti rampung. batang pohon. Jaran iku
kacancang ing wit.
menamatkan ngampung-
menambat nyancang;
ak, mungkasi
tambatan pathok; saka
tambah, bertambah v 1 tambah;
tampak n katon; ktok;
2 mundhak (akeh); 3 imbuh
Gedung itu tampak indah
Kepandaiannya adiku mulai
setelah diperbaiki. Gedhong
bertambah. Kapinteran
iku katon apik sawis di-
adhikku wiwit tambah.
dandani.
menambahi nambahi

187
tampantancap

tampaknya katon; ketok; tamu n tamu, dhayoh;


menampakkan ngatonak; Tamu harus lapor satpam.
ngetokak Tamu (dhayoh) kudu lapur
tampan a nggantheng, bagus satpam.
Pemuda yang tampan itu baik ketamuan ketamon, ke-
hati. Pemudha kang nggan- dayohan
theng iku apik atin. tanah n 1 lemah; 2 bumi; dha-
tampar v keplak, tempiling; ratan;
Anak nakal itu kena tampar Hujan membasahi tanah sam-
ayahnya. Bocah nakal iku pai dalam. Udan nelesi lemah
ditempiling bapake. nganti tekan njero.
menampar ngeplak, nem- tanah air bumi kalairan;
piling, nabok; tanah kelahiran papan
tamparan keplakan, tem- kalairan
pilingan tanak, menanak v ngliwet
tampik, menampik v nampik, Ibu menanak nasi dengan pe-
nulak riuk besar. Ibu ngliwet (sega)
Janganlah engkau menampik nganggo kendhil gedh.
pemberian pamanmu. Kow tanam, bertanam v nandur, ne-
mbok aja nulak pawwh nandur;
saka pamanmu. Pada musim kemarau paman
tampil v maju, teka; bertanam jagung. Ing mangsa
Yudi tampil di pertandingan katiga paman nandur jagung.
itu. Yudi maju ing tetan- menanam nandur;
dhingan iku. tanaman tanduran
menampilkan nganakak, tancap, menancap v nancep, tu-
nyuguhak mancep;
tampung, menampung v
Paku itu menancap pada ban
nadhahi; nampung;
mobilnya. Paku iku nancep
Menampung air hujan dengan
ing ban mobil. menancap-
ember. Nadhahi banyu udan
kan nancepak, nyublesak
nganggo mbr.
(tambal, ban, lsp);
tertampung katampung;
tertancap tumancep
penampungan panampung-
an

188
tanda2tangguh, bertangguh

tanda n tandha, lambang; tandus a cengkar; ora subur


Warna merah sebagai tanda Tanah yang tandus harus
bahaya. Werna abang me- digarap dengan banyak pupuk.
ningka pituduh bebaya. Lemah sing cengkar (ger-
pertanda ngalamat, pralam- sang) kudu digarap nganggo
bang lemi sing akh.
tanda tangan teken, tandha tangga n 1 andha; 2 undhak-
tangan undhakan;
tandan n tandhan; tundhun; Amin memetik mangga meng-
Tandan pisang itu besar dan gunakan tangga. Amin me-
banyak. Tundhunan ge- thik pelem ngunakak andha.
dhang iku gedh lan akh. tanggal v copot, coplok, pethil;
tandang, bertandang v tilik, Gigi yang tanggal sudah
sanja, mertamu, mara dha- tumbuh lagi. Untu sing copot
yoh wis tuwuh manh.
Muhadi belum pernah ber- menanggalkan nyopot;
tandang ke rumah saya. Mu- nyoplok
gadi durung prenah mer- tanggap, menanggap v nanggap;
tamu menyang omah ku. ngundang
tanding n 1 tandhing; 2 tim- Pak Carik menanggap jathilan
bang, babag, sabandhing; untuk menghibur warga.Pak
Ali tanding dan Muhimin carik nanggap jathilan prelu
tanding silat.Ali lan Muhi- wwh seneng warga.
1
min tandhing silat. tangguh a 1 kuwat; 2 tabah,
pertandingan tetandhingan kukuh
(olah raga); Banyak negara sudah memiliki
mempertandingkan nan- prajurit yang tangguh. Akh
dhingak, mungsuhak nagara wis nduwni prajurit
tanduk n sungu; kang kuwat.
2
Kijang itu tanduknya pan- tangguh, bertangguh v semaya;
jang. Kidang iku sungun njaluk inah
dawa. Sebaiknya kita tidak bertang-
bertanduk duw sungu, ana guh dalam berbuat kebaikan.
sungun; Becik kita ora semaya ing
menanduk nyundhang

189
tangkaitapak

nalika nindakak kabecikan. Dengan mudah petinju itu


tangkai n 1 gagang; garan; 2 menangkis pukulan lawannya.
gantilan; Kanthi gampang petinju iku
Mutiara memetik tiga tangkai nangkis jotosan mungsuhe.
bunga mawar. Mutiara me- tangkup n tutup, panutup;
thik telung gagang kembang Guci itu bagus, tetapi tidak ada
mawar. tangkupnya. Guci iku apik,
bertangkai ana gagang nanging ora ana tutup.
tangkal, menangkal v nulak menangkup 1 nutup; 2
Kita harus menangkal bahaya mengkurep, kumurep;
yang mengancam. Kita kudu menangkupkan nutupak
nulak bebaya sing ngancam. tanjak, menanjak v munggah
penangkal panulak (dalan);
tangkap, menangkap v nang- Mobil itu tidak kuat jalan me-
kep; nyekel, nyepeng (K); nanjak. Mobil iku ora kuwat
Muhadi menangkap ikan di mlaku munggah (nanjak).
sungai Progo. Muhadi nang- tanjakan unggahan-unggah-
kep iwak ing kali Progo. an
tertangkap kecekel tanya n takon, pitakon;
tangkar, menangkarkan v nang- Masalah ujian tanya saja
karak, mijahak, netesak; kepada ibu guru. Bab ujian
Pak Muhajir menangkarkan takon wa marang ibu guru.
ikan lele dikolam. Pak Muhajir bertanya takon;
nangkarak iwak ll ing menanyakan nakokak,
blumbang. nakonak;
tangkas a 1 cekatan, trengginas; pertanyaan pitakonan
2 gesit, sigrak; tapak n dlamakan, tlapakan
Dengan tangkas Ari memanjat (sikil); pk-pk (tangan);
pohon kelapa. Kanthi cekatan Tapak kaki saya sakit.
Ari mnk wit krambil. Dlamakan sikilku sakit.
ketangkasan kaprigelan, menapak 1 njangkahak,
kapinteran jumangkah; 2 mlaku tanpa
tangkis, menangkis v 1 nangkis, srandhal;
nyelak; 2 nglawan

190
taratatkala

menapakkan nglangkahak, nya sendiri. Dhwk tarung


njangkahak nglawan kancan dhwe.
tara n babag, imbang; pertarungan tarungan; ke-
Kepandaiannya tidak ada tara- rengan, padudon, geludan
nya. Kapinteran ora ana tata, menata v nata, ngatur, nyu-
sing padha ngimbangi. sun, mbrsi
setara sababag, sejajar, sa- Ibu guru sedang menata buku
timbang di ruangan. Ibu guru lagi
taraf n tataran, drajad, martabat; nata buku ing ruwangan.
Taraf hidup rakyat Indonesia tatap, tatap muka v adu arep,
semakin baik. Tataran urip adhep-adhepan;
rakyat Indonesia saya becik. Masalah ini harus dibicarakan
setaraf sadrajad, satingkat dengan tatap muka. Masalah
tari n tari, jogd; ngibing iki kudu dirembug kanthi
Jenis tari di Indonesia banyak adhep-adhepan.
sekali. Jinis tari ing Indonesia menatap nyawang, ndeleng
1
akeh banget. tatar, menatar v natar, mulang;
menari njogd, ngibing; Ibu guru ikut menatar siswa
menarikan njogdak baru. Ibu guru mlu natar
tarik, menarik v 1 nggrt, murid anyar.
nyrt; 2 nyenengak, nyeng- penatar panatar, sing natar;
semak; penataran panataran
2
Paman menarik bambu. Pa- tatar, tataran n tingkatan
man nggrt pring. Tataran sekolah dimulai dari
tertarik 1 katarik; 2 seneng kelas satu. Tingkatan sekolah
marang, kesengsem diwiwiti saka klas siji.
taring n siyung; tatih, tertatih-tatih v sempo-
Taring anjing itu panjang. yongan
Siyung asu iku dawa. Nenek berjalan tertatih-tatih.
bertaring duw siyung Simbah mlaku sempoyong-
tarung, bertarung v tarung, an.
gelud, kerengan, tukaran; tatkala p nalika; wektu iku
Dia bertarung melawan teman- Tatkala itu saya belum mem-

191
taut, bertauttebang, menebang

punyai adik. Nalika iku aku Pedagang itu menawarkan


durung nduw adhik. dagangannya. Dagang iku
taut, bertaut v gandhng nawakak dagangan.
Kelopak bunga itu kadang- tawar-menawar nyang-
kadang bertaut. Klopak kem- nyangan;
bang iku kadhang-kadhang menawari nawani;
gandhng. menawarkan 1 nawakak; 2
tawa, tertawa v ngguyu; ngusulak;
Dalam acara ini Anda boleh tayang, menayangkan v miton-
tertawa. Ing acara iki kow tonak
ntuk ngguyu. TV RI akan menayangkan
menertawakan nggeguyu film kepahlawanan. TV RI
marang; arep mitontonak (nayang-
tertawaan geguyon ak) pilem kapahlawanan.
tawaduk a 1 andhap asor; 2 tebak, menebak v mbedh,
urmat, kormat mbedhk;
Mahmud anak yang tawaduk. Ayah suka menebak apa yang
Mahmud bocah sing andhap diinginkan orang lain. Ayah
asor. seneng mbedhk apa sing
tawan, menawan v 1 nawan, dikepnginak wong liya.
nyekel mungsuh; 2 nyeng- tebakan bedhkan
semak, mencutak; tebal a kandel;
Tentara kita menawan tentara Kertas gambar lebih tebal dari-
musuh. Tentara kita nawan pada kertas tulis. Kertas (dlu-
tentara mungsuh. wang) gambar luwih kandel
tawanan tawanan, tinimbang dluwang tulis.
1
tawar a tawar, anyep (roti, menebal dadi kandel, saya
banyu) kandel;
Ayah selalu minum air tawar. menebalkan ngandelak
Bapak tansah ngomb ba- tebang, menebang v negor;
nyu tawa (putih). ngethok;
2
tawar, menawarkan v 1 nawak- Paman menebang pohon kelapa.
ak; 2 nganyang; Paklik negor wit krambil.

192
tebar, bertebaranteguh

tebar, bertebaran v sumebar, tegak a 1 ngadeg (jejeg); 2


pating slebar; lempeng, lenceng;
Kertas itu bertebaran tertiup Ketika upacara bendera kita
angin. Dluwang/kertas iku harus berdiri tegak. Nalika
sumebar kanginan (kena upacara bendhra kita kudu
angin). ngadeg jejeg.
menebarkan nyebarak menegakkan ngedegak
1
tebas, menebas v mbabat, ma- tegang a wedi, medni; dre-
pras dheg
Petani itu menebas rumput. Jangan tegang menghadapi
Patani iku mbabat (mapras) ulangan. Aja wedi ngadhepi
suket. wulangan.
2
tebas, menebas v nebas, mbo- menegangkan medni;
rong (asil tetann) bersitegang bengkerengan
Ayah menebas padi milik Pak tegap a gagah prakosa, kuwat,
Ahmad. Bapak nebas pari gagah pideksa
duwk Pak Ahmad. Kakak saya berbadan tegap.
tebing n gampeng; jurang Kakangku awak gagah
njuleg; prng; prakosa.
Tebing sungai itu longsor kare- tegar a 1 kuwat; kukuh; 2 atos;
na air hujan. Prng kali iku kaku
longsor sebab kena banyu Dengan tegar Amir meng-
udan. hadapi ancaman orang itu.
bertebing ana jurang, ana Kanthi kuwat Amir nga-
prng dhepi ancaman wong iku.
teduh a yub, ayom, dhum; tegas a 1 jelas, cetha banget; 2
Kami beristirahat di tempat tamtu, mesthi;
yang teduh. Kita ngaso ing Yani berkata dengan suara yang
papan sing yub. tegas. Yani omong kanthi
berteduh ngeyub swara kang jelas lan cetha
tega a mentala banget.
Umiyatun tidak tega mening- teguh a kuwat, kukuh, santosa,
galkan ayah dan ibunya. teteg ora owah;
Umiyatun ora mentala ning- Rizki itu teguh imannya.
galak bapak lan ibun. Rizki iku kukuh iman.

193
teguktelanjur

teguk, meneguk v ngomb Idam menekuk besi kuat-kuat.


(banyu); nyeguk Idam nekuk wesi kuwat
Adik meneguk air putih. banget.
Adhik ngomb (nyeguk) bertekuk lutut takluk, kalah
banyu putih. tekun a sregep; teberi;
seteguk sacegukan; sa- Titi belajar dengan tekun. Titi
clegukan; saglenggeman sinau kanthi sregep (teberi).
tegur, tegur sapa v nyapa; menekuni nlatni
Ani dan Dita saling tegur sapa teladan n tuladha, conto
ketika bertemu. Ani lan Dita Agus Sri menjadi murid tela-
padha nyapa nalika ketemu. dan. Agus Sri dadi murid
menegur 1 nyapa, takon, tuladha.
ngaruh-aruhi; 2 ngelingak; telah adv uwis, sawise
awh pitutur; Anisa telah diberi kabar
teguran 1 panyapa; 2 pe- saudaranya. Anisa uwis di-
pling wnhi kabar dning sa-
teka-teki n cangkriman, dulur.
bedhkan, batangan telan, menelan v ngulu, ngeleg;
Siswa SD diberi PR teka-teki. nguntal (Ks);
Murid SD diwnhi PR Zalimah menelan pil itu satu
cangkriman. demi satu. Zalimah ngeleg pil
tekad v 1 niyat; kekarepan; 2 iku siji mbaka siji.
mantep tertelan kolu, keleg
Adi tekadnya sudah bulat akan telanjang a wuda
kuliah di ITB. Adi niyat wis Anak kecil itu telanjang ketika
golong gilig kuliah ing ITB. mandi di sungai. Bocah cilik
bertekad niyat; duw tekad iku wuda blejed nalika adus
ing kali.
tekan, menekan v tenet, menet;
menelanjangi mudani;
nindhih;
telanjang bulat wuda blejed
Budi menekan kepalaku. Budi
telanjur a kebacut; kebanjur
menet sirahku.
Ibu telanjur berangkat, meski-
tekanan tenetan
pun acaranya batal. Ibu ke-
tekuk, menekuk v nekuk (sikil);
bacut budhal, wa dn
mlengkung;
acaran batal.

194
telantartembak

telantar a kapiran; ora kopn; telungkup, menelungkup v


Anak yatim itu telantar hidup- mengkurep;
nya. Bocah yatim iku ora Tiarap dengan badan mene-
kopn urip. lungkup. Tiarap kanthi
menelantarkan nyengsarak- awak mengkurep.
ak; daksiya menelungkupkan ngurep-
telapak n dlamakan, tlapakan ak;
(sikil), pk-pk (tangan) tertelungkup krungkep
Telapak kaki Pardi tertusuk telur n edhog;
duri. Dlamakan sikil Pardi Satu kilogram telur ayam
kecocok eri. harganya dua puluh ribu rupiah.
telat a telat, kasp, keri Sakilogram endhog ayam
Hari ini saya datang telat. regane nganti rong puluh
Dina iki aku teka telat. ewu rupiah.
teledor a tledhor, ndlya bertelur ngendhog
Siswa jangan teledor belajar. telusur, menelusur v 1 nlusuri;
Murid aja tldhor sinau. 2 njajagi, ngusut;
telentang v mlumah; Para siswa menelusuri pe-
Adik tidur telentang di balai- matang sawah. Murid-murid
balai. Adhik turu mlumah nlusuri galengan sawah.
ing ambn. penelusuran panalusuran
menelentang mlumah; teman n kanca;
menelentangkan nglumah- Sejak kecil Rajasa menjadi
ak teman sekolahku. Wiwit cilik
telinga n kuping, talingan (Ki) Rajasa dadi kanca sekolah-
Telinga adik bengkak. Kuping ku
berteman kekancan;
adhik abuh.
menemani ngancani
teliti a tliti, ngati-ati, permati;
tembak, menembak v mbedhil;
Para siswa harus teliti ketika
Kakak berhasil menembak
mengerjakan soal. Murid-
musang. Kangmas kasil
murid kudu tliti nalika ngga-
mbedhil luwak.
rap soal.
menembakkan mbedhilake;
meneliti nliti, mriksa;
tertembak kabedhil;
penelitian panalitn
tembakan mbedhilan

195
tembakautemu, bertemu

tembakau n tembako, mbako sawo. Kemladhyan iku


Tembakau Kedu sangat ter- tumempel ing wit sawo.
kenal. Tembako Kedu mi- menempelkan nempelake
suwur banget. tempeleng n templng, tem-
tembus n tembus; jublus; piling
Klaten ke Wonosari ada jalan Beri nasihat jangan asal
tembus. Klaten menyang tempeleng. Dituturi dhisik,
Wonosari ana dalan tembus aja waton tempiling.
(jublus). tempo n tmpo, wektu
menembus nembus; Dalam tempo singkat para
tertembus ketembus siswa menyelesaikan soal-soal
tempa, menempa v nggembleng; itu. Ing wektu singkat
Pak Guna menempa besi untuk murid-murid ngrampung-
gamelan.Pak Guna nggem- ak pitakonan-pitakonan
bleng wesi kanggo (digaw) iku.
gamelan. tempuh, menempuh v ngliwati,
tempaan gemblengan; mlaku nurut
penempa tukang pandh Reli mobil itu menempuh jalan
tempat n wadhah; papan; pang- yang berlubang-lubang. Rli
gonan; mobil iku ngliwati dalan sing
Taruhlah buku di tempat yang jlegong-jlegong (bolong-
kering. Dokoken buku ing bolong).
papan sing garing. tempur, bertempur v tempur,
bertempat manggon; mapan; perang;
menempati mapan ing, Tentara bertempur siang malam.
manggon ing; Saradhadhu (tentara) perang
tempayan n genthong awan wengi.
Dulu tempayan burfungsi pertempuran paprangan
untuk air wudu. Ndhisik tempurung n bathok
genthong kanggo (wadhah) Arang tempurung kelapa
banyu wudu. mutunya baik. Areng bathok
tempel, menempel v nempel, krambil mutun becik.
tumempel, tumemplek; temu, bertemu v ketemu, ke-
Benalu itu menempel di pohon pethuk;

196
tenagatenggat

Ani bertemu bu guru di toko Bimo menendang bola. Bimo


buku. Ani ketemu bu guru nendhang bal.
ing toko buku. tendangan tendhangan,
menemui nemoni, methuki; sepakan, dhupakan
menemukan nemokak; tengadah, menengadah v nda-
pertemuan patemon, bab ngak, madhep mandhuwur,
ketemu; ndeleng munggah
mempertemukan nemokak Dengan menengadah Pak
tenaga n tenaga, daya; ke- Aahmad memanjatkan doa
kuwatan; kepada Tuhan. Kanthi nda-
Karena sudah tua, tenaganya ngak, Pak Ahmad ndonga
sudah lemah. Amarga wis marang Gusti Allah.
tuwa, kekuwatan wis ku- tengah n tengah;
rang. Ami duduk di tengah ruangan.
bertenaga duw tenaga, duw Ami lungguh ing tengah
kekuwatan ruwangan.
tenang a anteng; meneng,; menengah manengah, nuju
Murid-murid belajar dengan tengah;
tenang, meskipun tidak di- menengahi misah, ndamk-
tunggui gurunya.Murid- ak;
murid sianu kanthi anteng, setengah setengah, separo;
sanadyan ora ditunggoni tengahan tengahan
gurun. tenggang n wektu, tnggang
menenangkan ngeneng- wektu;
ngenegi Ibu berjanji membayar utang-
tenar a kondhang, kuncara, nya dalam tenggang satu bulan.
misuwur Ibu janji mbayar utang ing
Susi menjadi tenar setelah (sajroning) wektu sesasi.
menjadi juara bulu tangkis. Susi tenggang rasa tepa slira
dadi misuwur sawis dadi tenggat n inah, watesan wektu
juwara bulu tangkis. Parlan memberi tenggat sampai
tendang, menendang v nen- akhir bulan ini untuk mengem-
dhang, nyepak, ndhupak; balikan bukunya. Parlan m-

197
tenggelamtenteng, menenteng

nhi watesan wektu nganti tengkuk n githok, cengel


akir wulan iki kanggo mba- Tengkuk anak itu sakit.
lkak bukun. Githok bocah iku lara.
tenggelam n 1 kerem, klelep; 2 tengkulak n tengkulak, bakul
angslup (srengng); (dagang) gedh
Kapal itu tenggelam, setelah Panen para petani dibeli oleh
menabrak karang. Kapal iku tengkulak. Asil pannan
krem, sawis nabrak watu para tani dituku dning
karang. tengkulak.
menenggelamkan nyilep- tengkurep v mengkurep;
ak, nglelepak Sebaiknya tidur telentang jangan
tengger, bertengger v nang- tengkurep. Becik turu
kring; mncok, mnclok mlumah aja mengkurep.
Burung itu bertengger di atas menengkurep mengkurep
dahan. Manuk iku tengok, menengok v nolh,
nangkring ing dhuwur pang. ngingetak
tenggorok, tenggorokan n gu- Adik menengok ke kiri dan ke
rung, gorokan (dalan ambeg- kanan sebelum menyeberang
an) jalan raya. Adhik nolh ngi-
Titis sakit tenggorokan. Titis wa lan manengen sadurung
lara gorokan. nyabrang dalan gedh.
tengkar, bertengkar v kerengan; tentang p bab; ngenani;
padu, pasulayan; Ibu guru tahu tentang karater
Mereka bertengkar karena tugas. siswa. Ibu guru ngerti bab
Bocah loro iku lagi kereng- watak murid.
an krana (masalah) tugas. bertentangan lelawanan,
cengkah; ora cocok karo;
pertengkaran pasulayan,
menentang nglawan; nulak
padudon
tenteng, menenteng v nyang-
tengkorak n cumplung, bathok
king, nggawa karo tangan siji
sirah
Adikku menenteng tas ke se-
Para siswa melihat gambar
kolah. Adhiku nyangking
tengkorak. Murid-murid
tas menyang sekolah.
ndeleng gambar cumplung.

198
tenteramterap, menerapkan

tenteram a ayem; tentrem, aman; Kepala sekolah menepuk bahu


dham; siswa yang menjadi juara kelas.
Kita hidup di negeri yang aman Kepala sekolah ngepuk-epuk
dan tenteram. Kita urip ing pundhak saka buri murid
negara kang aman lan ten- sing dadi juwara klas.
trem. bertepuk keplok;
menenteramkan nentrem- bertepuk tangan keplok-
ak; ngayemak; keplok
ketenteraman katentreman tepung n glepung
tentu a mesthi, jelas, nyata; Ibuku membeli tepung beras di
Paman tentu datang. Paman pasar. Ibuku tuku glepung
mesthi teka. beras ing pasar.
menentukan nemtokak, terali n ruji
mesthekak; Jendela itu menggunakan terali
tertentu winates, mirung- besi. Cendhla iku nggunak-
gan; ak ruji wesi.
tepat a bener, trep banget, pas; terampil a trampil, cekatan;
Jawabannya memang tepat. Bulik terampil membuat ba-
Wangsulan pancn bener. rang-barang dari rotan. Bulik
bertepatan padha wektun, trampil nggaw barang-
barengan karo; barang saka penjalin.
menepati nuhoni, netepi keterampilan ketrampilan
tepi a pinggir, lis; terang a 1 padhang, sumunar; 2
Di tepi pantai laut selatan dia jelas, cetha;
memancing.Ing pinggir pe- Malam ini terang bulan We-
sisir segara kidul dhwk ngi iki padhang rembulan.
mancing. menerangkan njelasak,
bertepi ana pinggir, ana nerangak;
wengkun; keterangan katrangan
menepi minggir, nuju, terap, menerapkan v matrapak;
ngener ing pinggir; nggunakak; mratekak;
tepuk, menepuk v 1 epuk, nge- Kita harus menerapkan ilmu
puk-epuk; nabok; 2 nge- yang kita dapatkan di sekolah.
ploki; Kita kudu nggunakak ilmu

199
terbangterlalu

kang kita sinau ing sekolah. menerima nampa, nampani;


penerapan matrapak; mrak- terima kasih matur nuwun
tekak terjal a njuleg
terbang v mabur; Para pendaki gunung harus
Burung perkutut terbang dari menuruni lereng yang terjal.
sangkar. Manuk perkutut Para pendhaki gunung
mabur saka kurungan. kudu ngudhuni prngan
beterbangan mabur-mabur; kang njuleg.
menerbangkan ngaburak, terjang, menerjang v nrajang
maburak Banjir besar menerjang kam-
terbit v terbit; metu, muncul; pung itu. Banjir gedh nra-
mlthk (srengng); jang kampung iku.
Majalah Mingguan sudah ter- terjemah, menerjemahkan v
bit. Majalah mingguan wis nerjemahak; njarwakak;
muncul. Ia menerjemahkan buku-buku
menerbitkan nerbitak; nge- dari bahasa asing ke bahasa
tokak (buku); Indonesia. Dhwk njar-
terbitan terbitan (buku) wakak buku-buku saka basa
teriak n jeritan, mbengok; asing marang basa Indone-
Terdengar teriak anak-anak sia.
kegirangan karena mendapat terjemahan terjemahan
hadiah. Kaprungu jeritan terjun v anjrut, anjlog
bocah-bocah kang gumbira Anak-anak terjun ke kali.
sebab oleh hadiyah. Bocah-bocah anjrut nang
berteriak njerit; mbengok kali.
terik a panas banget (srengng) terka v ngira, nduga, bedhk;
Jangan bermain pada saat terik Coba terka siapa nama orang
matahari. Aja dolanan nalika itu. Coba bedhk sapa je-
srengngn panas banget. neng bocah iku.
terima v tampa, nampa; terkaan panduga, pangira
Buruh itu terima uang gaji yang terlalu adv banget, kebangeten;
dibayarkan tiap minggu. Buruh Rumah ini terlalu luas. Omah
iku tampa dhuwit bayar sing iku amba (jembar) banget.
dibayarak saben minggu. keterlaluan kebangeten

200
terlanjurtiada

terlanjur a kelanjur, kebacut meneruskan nerusak;


Eva sudah terlanjur membeli seterusnya sateruse, sabacut;
buku.. Eva wis kebanjur tuku terus terang blaka, blak-
buku. blakan
ternak n ingon (kewan); tetangga n tangga;
Paman mempunyai usaha Tetangga saya berasal dari Irian.
ternak ayam. Paman duw Tanggaku asal saka Irian.
usaha ingon (ternak) ayam. bertetangga tetanggan
beternak ngingu (kwan) tetap adv tetep, panggah;
terobos, menerobos v nrobos; Letak buku itu masih tetap pada
nrejang; tempatnya. Panggonan buku
Tentara kita berusaha menero- iku isih tetep ing papan
bos pertahanan lawan. Ten- maun.
tara kita ngupaya nrobos menetap manggon, mapan
btang tahanan mungsuh. ing
terobosan trobosan tetapi p nanging
teropong n tropong, keker Ani pandai bernyanyi, tetapi
Petugas itu menggunakan tidak pandai berpantun. Ani
teropong untuk melihat bulan. pinter nyanyi, nanging ora
Petugas iku nggunakak pinter geguritan.
tropong kanggo ndeleng tetas, menetas v netes;
rembulan. Telur ayamnya sudah menetas.
tertib a tartib, teratur, sarwa Endhog pitik wis netes.
tumata; menetaskan netesak
Para siswa masuk kelas dengan tewas a tiwas, mati
tertib. Murid-murid mlebu Tentara itu tewas tertembak
klas kanthi tartib. peluru musuh. Tentara (sa-
menertibkan nartibak; nga- radhadhu) iku tiwas ketm-
tur; bak (mimis) mungsuh.
penertiban panartiban tiada v 1 ora ana; 2 ora;
terus n terus, bablas; Tiada hari tanpa belajar. Ora
Bimo berjalan terus menuju ana dina tanpa sinau.
sekolahan. Bimo mlaku terus meniadakan ngilangi
nuju sekolahan.

201
tiangtim

tiang n saka, cagak tikai, bertikai v pasulayan,


Tiang rumah itu sudah rapuh. padudon, rerejegan; gelut;
Saka omah iku wis kropos. Jangan bertikai karena masalah
tiap num saben pelajaran. Aja padudon kra-
Tiap orang harus membayar na masalah wulangan.
Rp5.000,00. Saben wong siji pertikaian padudon, pasula-
kudu mbayar Rp5.000,00. yan
tiba v teka, dugi (K), rawuh (Ki); tikam, menikam v nyuduk,
tekan; nusuk;
Rombongan haji kloter pertama Perampok itu menusuk korban-
sudah tiba kemarin sore. nya dengan pisau. Prampok
Rombongan haji kloter ka- iku nyunduk kurban ngang-
pisan wis teka wingi sor. go pso.
tiba-tiba dumadakan, ujug- tertikam kesuduk, ketusuk
ujug tikar n klasa, gelaran (K):
tidak adv ora, boten (K); Adik duduk di tikar. Adhik
Sekolah kakakku tidak jauh dari lungguh ing klasa.
rumah. Sekolah kakangku tiket n karcis
ora adoh saka ngomah. Saya membeli tiket kereta
setidaknya saora-oran, untuk ke Jakarta. Aku tuku
sakurang-kurang karcis sepur kanggo lunga
tidur v turu, tilem (K), sar (Ki); Jakarta.
Himawan tidur pulas. tikung, menikung v mnggok;
Himawan turu nglipus Jalan itu menikung dan
(nglempus). menurun. Dalan iku mng-
tidur-tiduran teturon, turonan; gok lan mudhun.
tertidur keturon tikungan pnggokan, ng-
tiga num telu, tiga (K); gok-nggokan
Tiara duduk di kelas tiga. tilam n kasur
Tiara lungguh ing klas telu. Tilam yang indah itu dibuat
pertigaan pertelon; dari sutra. Kasur sing ndah
sepertiga sapratelu, sapro- iku digaw saka sutra.
telon tim n tim, klompok; regu;
Tim penolong mencari korban

202
timbatertinggal

kecelakaan pesawat terbang. Pelepah pohon itu jatuh me-


Regu panulung (tetulung) nimpa mobil parkir. Papah
nggolki kurban kacilakan wit iku tiba nibani mobil
motor mabur. parkir.
timba, menimba v 1 nimba; 2 tertimpa 1 ketiban; 2 ke-
ngangsu taman
Ibu sedang menimba untuk timur n wtan
mengisi bak mandi. Ibu lagi Matahari terbit di ufuk timur.
nimba kanggo ngisi kolah Srengng mlethk ing
(bak adus). cakrawala wtan.
timbang, menimbang v nim- tindas, menindas v nlindhes;
bang; Mobil itu menindas bola
Pedagang sedang menimbang sampai pecah. Mobil iku
jeruk. Pedagang lagi nim- nlindhes bal nganti pecah.
bang jeruk. tindasan tlindhesan
timbangan timbangan tindih, menindih v nindhih;
timbul v mencungul, me- Anak yang gemuk itu me-
thungul; nindih temannya. Bocah sing
Kayu itu terbawa ombak lemu iku nindhih kancan.
sehingga timbul tenggelam. ditindih ditindhihi;
Kayu iku kegawa alun tertindih ketindhihan
saengga mencungul (lan) tinggal v 1 mapan, manggon; 2
nyilem. turah, kri; 3 nunggak;
menimbulkan mencungul- Saya tinggal di desa. Aku
ake manggon nang dsa.
timbun, timbunan n tumpukan; meninggal mati, tilar
Timbunan padi itu sudah (donya) (K), seda (Ki);
kering. Tumpukan pari iku meninggalkan 1
wis garing. ninggalak; 2 nurahake; 3
menimbun numpuk; nglungani;
tertimbun kurugan; kem- tertinggal ketinggalan, kri;
brugan peninggalan 1 tinggalan; 2
timpa, menimpa v 1 nibani, nge- warisan, pusaka
nani, namani; 2 tiba nindhihi;

203
tinggititel

tinggi a 1 dhuwur; inggil (K); 2 tinjauan priksanan, asil mriksa;


luhur, mulya; 3 wis maju; peninjauan pamriksan
Gunung Merapi itu tinggi. tinta n mangsi
Gunung Merapi iku dhu- Baju seragamnya terkena tinta.
wur. Klambi sragam kenang
meninggi mendhuwur, mangsi.
munggah; muluk-muluk; tipu, menipu v ngapusi, apus-
tertinggi paling dhuwur; apus, ngakali;
tingkah n ulah, kalakuwan, Anak itu sering menipu teman-
tindak-tanduk, watak ke- nya. Bocah iku asring nga-
lakuan; pusi kancan.
Anak itu tingkahnya aneh tipu muslihat siyasat;
sehingga ditertawakan orang. penipu tukang ngapusi
Bocah iku kalakuwan anh tirai n 1 kordhen; 2 klambu
sangga digeguyu uwong. Jendela itu gordennya berwarna
tingkah laku kalakuwan, kuning. Cendhla iku kor-
tindak-tanduk dhn wernan kuning.
tingkat n 1 tingkat, sungsun; tiri a kuwalon;
susun; 2 klas, taraf, tataran; Bulik tidak mempunyai anak
Bangunan rumah itu terdiri atas tiri. Bulik ora duw anak
lima tingkat. Bangunan kuwalon.
omah iku ana limang ting- tiru, meniru v nyonto, niru;
kat. Anak itu sedang meniru ibu
bertingkat tingkat, susun; gurunya. Bocah iku lagi
meningkat mundhak; nyonto ibu gurun.
setingkat padha tingkatan, menirukan nirokak;
sajajar tiruan tiron
tinjau, meninjau v mriksa, niti titel n 1 gelar; 2 irah-irahan;
priksa, ndeleng nglelim- Kakakku mempunyai titel
bang; doktorandus. Kakangku
Pak Lurah sedang meninjau duw gelar dokterandus.
pembuatan jembatan desa. Pak bertitel duw titel, duw
Lurah lagi niti priksa gaw- gelar
yan brug desa.

204
tiuptonton, menonton

tiup , meniup v nyebul; ndamu; menolong nulung, mbiyantu


Tina Toon meniup seruling tertolong katulung;
disetai terompet. Tina Toon pertolongan pitulungan,
nyebul suling dibarengi bantuwan
slomprt. tombol n kenop
bertiup sumilir; sumribit; Tombol mesin itu rusak.
tiupan sebulan Kenop mesin iku rusak.
todong, menodong v nodhong, tonggak n pathok;
ngrampas; Tanah pekarangam harus diberi
Dua orang pejahat itu me- tonggak.Lemah pekarangan
nodong korbannya dengan kudu diwhi pathok.
pistul. Penjahat loro iku tongkat n teken;
nodhong kurban nganggo Ayah memakai tongkat karema
pistol. kakinya sakit. Bapak nganggo
penodongan tumindak teken jalaran sikil lara.
ngrampas bertongkat tekenan; ganggo
tokoh n lakon; paraga utama; teken
Tokoh patih Gadjah Mada itu tongkol n bonggol; kethokan
diperankan oleh Gatot. Lakon (kayu)
Patih Gadjah Mada di- Tongkol bambu itu masih bisa
tindakak dning Gatot. dimanfaatkan. Bonggol pring
menokohkan nokohak iku isih bisa digunakak.
tolak, menolak v 1 nulak, tonjol, menonjol v 1 mbrenjul;
nyegah; nampik, ora nampa; mencungul; 2 njendhol
2 nyurung, dhesek, nying- (sirah); 3 pinunjul;
kang: Semua buku harus disusun rata
Anak-anak itu menolak di-
jangan sampai menonjol.
suruh jongkok. Bocah-bocah
Kabh buku kudu ditata
iku nulak dikon ndodok.
rata aja ana sing mbrenjul
bertolak budhal layar, bu-
(mencungul).
dhal, mangkat lunga
menonjolkan nonjolak,
tolong v tulung, bantu;
ngetokak (kapinteran)
Tolong mas, ambilkan pensil
tonton, menonton v ndeleng,
saya. Tulung mas, jupukna
nonton, ndelok;
potlotku.

205
topantuduh, menuduh

Ayah senang menonton per- abdi nyuwun idi tuwan


tandingan sepak bola. Bapak marga ana kaperluan.
seneng nonton (mriksani) tuan tanah tuwan lemah,
bal-balan. wong sugih lemah
tontonan tontonan; tuang, menuang v ngiling;
penonton wong nonton Ibu menuang air teh untuk
topan n lsus; barat gedh; ayah. Ibu ngiling wdang th
Pohon itu tumbang dilanda kanggo bapak.
topan. Wit iku rubuh (am- menuangkan ngilingak;
bruk) katrajang lsus. tubi, bertubi-tubi v bola-bali,
topang v cagak; cuwak; terus-terusan;
Topang rumah yang condong Bulik mendapat cobaan ber-
itu patah. Cagak omah sing tubi-tubi. Bulik olh pa-
dhoyong iku tugel. coban terus-terusan.
bertopang dicuwak, di- tubuh n awak, badan;
cagaki; Petinju itu tubuhnya besar dan
menopang nyagaki gagah. Petinju iku awak
tuah n sekti; kramat; gedh lan prakosa.
Nenek memilih tinggal di desa tuding, menuding v 1 nuding;
karena tuahnya. Simbah 2 nudhuh, ndakwa;
putri milih manggon ing Pak guru menuding salah satu
dsa sebab kramat. siswanya .. Pak guru
bertuah kramat; sekti nuding salah sawijining
tualang, berpetualang v ngum- murid.
bara; kluyuran; menuding-nuding nudingi
Sewaktu masih muda paman tuduh, menuduh v nudhuh;
suka berpetualang. Nalika ndakwa
isih enom paman seneng Sudono menuduh Haryo
ngumbara. meangambil uangnya. Sudono
petualang pangumbara nudhuh Haryo njupuk
tuan n 1 tuwan, bandara; 2 dhuwit.
majikan; 3 wong lanang; tertuduh 1 ditudhuh; 2 ke-
Kami mohon izin kepada tuan tudhuh, kedakwa
karena ada keperluan.Kawula

206
tugastulus

tugas n 1 tugas, kuwajiban; mangan balung pitik.


kajibahan; 2 prntah, kong- bertulang ana balung,
konan; duw balung
Kita harus mngerjakan tugas tular, menular v nular, nulari;
dengan baik. Kita kudu Batuk adalah penyakit yang
nggarap tugas kanthi becik. mudah menular. Lara watuk
bertugas tugas; ngayahi; iku lelara sing gampang nular.
menugasi nugasi; nyerahi menulari nulari, nular
tugas; marang;
tuju, menuju v tuju, nuju, ketularan katularan
tumuju; tulen a tuln, asli
Kereta yang menuju ke Kakak perempuanku membeli
Bandung sudah berangkat. emas tulen. Mbakayuku tuku
Sepur sing tumuju Bandung emas asli.
wis mangkat. tuli a budheg, tuna pangrungu;
tertuju tumuju marang; Anak yang tuli itu tidak
tujuan tujuan; mendengar apa-apa. Bocah
menyetujui nyetujoni, sing budheg iku ora krungu
nyatakak setuju apa-apa.
tujuh num pitu tulis, menulis v 1 nulis; 2 nga-
Paman pergi ke Jakarta selama rang;
tujuh hari.Paman tindak Anak TK itu sedang belajar
Jakarta pitung dina suwen. menulis. Bocah TK iku lagi
tukar, menukar v ngijoli, sinau nulis.
ngganti; menuliskan nulisak;
Kakak menukar baju adik yang penulis panulis, pangarang,
baru. Kakang ngijoli klambi- pangripta
n adik sing anyar. tulus a iklas; legawa;
bertukar 1 ijolan; 2 alihan, Sumbangan ini kami berikan
pindhah; dengan tulus.Sumbangan iki
menukarkan ngijolak; kita whak kanthi iklas.
tulang n balung; ketulusan katulusan; ka-
Anjing itu sedang makan iklasan
tulang ayam. Asu iki lagi

207
tumbangtunang

tumbang v rubuh; ambrug; (numpak)


Karena hujan lebat, banyak tumpas, menumpas v tumpes,
pohon besar yang tumbang. mbrasta; nyirnakak
Jalaran udan deres, akh wit Polisi menumpas perjudian di
gedh sing rubuh (ambrug). desa itu.Polisi mbrasta judi
menumbangkan ngru- (main) ing dsa iku.
buhak, ngambrugak tumpu, bertumpu v ancik-ancik;
tumbuh v thukul; urip; ngrem- pancadan;
baka; Ayah bertumpu di kursi untuk
Tanaman itu tumbuh menjadi memetik mangga. Bapak
besar karena sering disiram. ancik-ancik ing kursi kanggo
Tanduran iku ngrembaka methik pelem.
dadi gedh sebab asring bertumpu mancik, mancad;
disiram. tumpuan pancikan; panca-
tumbuhan thukulan dan
tumit n tungkak tumpul a kethul; bujel;
Tumit Pak Bajuri terkena batu. Pisau ini tumpul sehingga
Tungkak Pak Bajuri kena tidak bisa untuk mengiris
watu. bawang. Pso iki kethul sa-
tumpah v wutah; ngga ora bisa kanggo ngiris
Tinta itu tumpah mengotori bawang.
taplak meja. Mangsi iku tunai adv kencng, jrng;
wutah ngregedi taplak mja. kontan;
menumpahi mutahi, wutah Mayasari membayar tunai
ing; barang yang dibelinya. Maya-
tertumpah wutah sari mbayar kencng barang
tumpang, menumpang v 1 num- sing dituku.
pang; 2 nunut; menunaikan nglakoni; ngla-
Awan hitam itu seperti me- sanakak
numpang di atas puncak gu- tunang, tunangan v tunangan;
nung. Mga ireng iku (kaya- pacangan;
kaya) numpang ing dhuwur Aditama baru saja bertunang-
gunung. an dengan Warsi. Aditama
penumpang sing nunggang lagi wa tunangan (pacang-

208
tunastunjuk, menunjuk

an) karo Warsi. tunggangan tumpakan,


bertunangan pacangan tunggangan
tunas n semn; trubus; tunggang-langgang v mlayu
Tunas pohon jambu itu subur. nggendring, mlayu nggenjrit
Trubusan wit jambu iku Masyarakat lari tunggang-
lemu. langgang ketika terjadi gempa.
bertunas trubus Masarakat mlayu nggen-
tunda, menunda v nundha, dring nalika ana lindhu.
ngundur (wektu), nangguh- tungging, menungging v
ak; njengking;
Pak guru menunda rapat OSIS. Adikku sudah dapat merangkak
Pak Guru ngundur rapat dan menungging. Adhiku
OSIS. wis bisa mbrangkang lan
tertunda katunda, kaundur njengking.
tunduk, menunduk v tumung- tunggu, menunggu v nunggu,
kul, ndhungkluk; ngentni;
Badrudin dimarahi bapaknya Tessa menunggu ibunya yang
sehingga menunduk. Badrudin sedang berbelanja di pasar.
disengeni bapak sanggo Tessa ngentni ibun sing
tumungkul. lagi blanja ing pasar.
menundukkan ndhung- tungku n keren, anglo
klukak, tumungkul Purwati memanggang sate di
tunggal num ijn; siji; tungku. Purwati manggang
Abdi menjadi pengusaha sat ing keren.
tunggal di wilayahnya. Abdi tunjang, menunjang v mbantu;
dadi pengusaha tunggal ing nyangga
wilayah. Pemerintah desa menunjang
tunggang, menunggang v kegiatan masyarakat. Pama-
nunggang; numpak; rntah dsa mbantu kegiatan
Adik menunggang kuda waktu masyarakat.
di Gembira Loka. Adhik tunjuk, menunjuk v 1 ngacung,
nunggang jaran nalika ing ngacungak (driji); 2 kong-
Gembira Loka. kon;

209
tuntastusuk

Siapa yang tahu jabawabnya datang ke Goa Pindul. Wis


hendaknya menunjuk jari. atusan wong luwih wisata-
Sapa sing ngerti jawaban wan mancanagara teka me-
becik ngacung. nyang Guwa Pindul.
menunjukkan nuduhak; turun v 1 mudhun, medhun; 2
meruhak; suda, surut;
petunjuk pituduh, piwu- Pendaki turun dari gunung
lang; pandom; Merapi pukul 08.00. Pendhaki
pertunjukan tontonan; pa- mudhun saka gunung Merapi
mran; jam 08.00.
tuntas a tuntas, rampung kabh; menurun 1 mudhun (ndron-
resik; jong); 2 suda;
Pembangunan masjid itu belum keturunan katurunan; anak
tuntas. Pambangunan mesjid putu
iku durung rampung. turut v mlu; sarta
menuntaskan nuntasak; Pak Hadi turut dalam pem-
ngentkak bangunan jalan di daerahku.
tuntun, menuntun v nuntun; Pak Hadi melu mbangun
nuduhak; mbenerak; ananing pambangunan dalan
Ketika menyeberang jalan kakak ing wilayahku.
menuntun nenekku. Nalika menurut 1 miturut; 2 andhe-
nyabrang dalan kangmas dhasar;
nuntun simbahku. penurut nurut; patuh
tuntunan pituduh; pandom tusuk, menusuk v nyubles,
tuntut, menuntut v nuntut; na- nyunduk, nyuduk;
gih; nggugat; Dalam pemilu kita menusuk
Pihak sekolah menuntut agar gambar sesuai dengan hati
diperbaiki. Phak sekolah nurani. Ing pemilu kita nyu-
nuntut supaya diapikak. bles gambar sesuai karo hati
tuntutan 1 tuntutan; 2 gu- nurani.
gatan; dakwan tertusuk kacubles, kasuduk
turis n plancong, wisatawan;
Sudah ratusan lebih turis asing

210
tutur

tutur n tutur, pangucap, tem-


bung, tetembungan;
Bu Nita tutur bahasanya sangat
sopan. Ibu Nita tutur basan
sopan banget.
menuturkan nuturak, ngu-
capak; ngomongak, nyri-
takak;
tuturan pocapan, guneman,
omongan

211
U
uang n dhuwit; Roti sing iku digaw saka
Uang yang diberi ibu akan saya tla.
tabung. Dhuwit sing di- ubin n jobin, tgel
paringi ibu arep tak tabung. Lantai rumahnya sudah
beruang duw dhuwit; dipasangi ubin. Jogan omah
sugih; wis dipasangi jobin.
uap n uwab; kukus; ubun-ubun n embun-embun
Ibu memasak air keluar uap- Di ubun-ubun adik belum
nya. Ibu nggodhog banyu tumbuh rambut. Ing umbun-
metu uwab. umbun adhik durung thukul
menguap nguwab; rambut.
ubah, berubah v owah; bda; ucap, mengucap v ocap, ngocap;
Wajahnya agak berubah ketika ngandhakak; nyatakak;
sambutanku tidak ramah. Aku tidak bisa mengucap huruf
Rain bda saka maun na- er (r). Aku ora bisa ngocap
lika sambutan ora ramah. aksara er (r).
mengubah ngowahi; terucapkan kocap;
perubahan owah-owahan ucapan pocapan
uber, menguber v nguber, udang n urang
ngoyak; Saya kemarin membeli kerupuk
Anjing itu menguber kucing. udang. Wingi aku tuku
Asu kuwi ngoyak kucing. krupuk urang.
menguber-uber nguber- udara n 1 awang-awang; akasa;
uber; ngoyak-oyak 2 hawa
uban n uwan; Sayap pesawat udara itu jatuh
dari udara. Swiwi montor
Orang itu sudah ada ubannya.
mabur iku tiba saka akasa.
Wong iku wis ana uwan.
mengudara mabur; mung-
beruban uwanen
gah ing akasa
ubi n tla
Roti yang itu terbuat dari ubi.

212
ufukulur

ufuk n cakrawala, angsubing kesusahan kuwi ora bali


langit; menh.
Fajar mulai terbit di ufuk timur. mengulang mbalni;
Pajar wiwit katon ing ulang tahun ambal taun
cakrawala sisih wtan. ular n ula, sawer (K)
uji, menguji v nguji; mbiji; Anak itu takut pada ular.
Pak guru sedang menguji Bocah kuwi wedi marang
keterampilan siswa. Pak guru ula.
lagi nguji ketrampilan ulas, mengulas v ngoncki,
murid. nerangak maksud;
ujian ujian Orang itu sedang mengulas
ujung n pungkasan; wekasan; tentang musibah Gunung Me-
pucuk; rapi. Wong kuwi lagi ne-
Rumahnya berada di ujung rangak maksud musibah
jalan itu. Omah ana ing Gunung Merapi.
pungkasan dalan kuwi. ulasan andharan
berujung ana wates; kang ulat n uler
pungkasan Di kebun itu banyak ditemukan
ukir, berukir v mawa ukir (-an); ulat. Ing kebon kuwi akh
mawa hiasan; ulere.
Gelas kristal itu sangat indah ulung a kawentar, misuwur
karena berukir. Gelas kristal Nelayan kita sebagai pelaut
kuwi apik banget jalaran yang ulung. Nelayan awak-
mawa ukiran. dhw minangka pelaut
mengukir ngukir; kang kawentar.
ukiran ukiran ulur, mengulur v ulur, ngulur;
ulah n polah; tingkah; nyenyuw;
Ulah anak kecil itu seperti Ketika menuruni tebing teman-
jagoan. Polah bocah cilik nya mengulur tali supaya dia
iku kaya jagoan. tidak terjatuh. Rikala mudhun
berulah polah tebing kancan ngulur tali
ulang, berulang v bali, mbalni; supaya dhwk ora tiba.
Semoga kesedihan itu tidak mengulur-ulur ndedawa,
berulang lagi. Muga-muga nyenyuw, ngulur-ulur;

213
umpamaunggas

umpama n 1 upama; 2 menawa berumur 1 umur, duw


Umpama saya tidak datang ke umur; umur
pesta itu, pasti dia marah. seumur sak umur
Menawa aku ora teka ing undang, mengundang v
psta kuwi, mesti dhwk undang, ngundang; ulem,
nesu. ngulemi;
mengumpamakan ngum- Dia mengundang teman-teman-
pamakak; ngibaratak; nya untuk makan bersama.
seumpama saupama Dhwk ngundang kanca-
umpan n pakan kancan kanggo mangan
Pandu memberikan umpan bareng.
untuk menangkap ikan. Pandu undangan uleman
mnhak pakan dienggo undang, undang-undang n
ndekep iwak. undhang-undhang;
mengumpankan ngumpan- Setiap orang harus taat pada
ake; undang-undang yang berlaku.
mengumpani ngumpani Saben wong kudu taat ma-
umpat, mengumpat v ngundha- rang undhang-undhang sing
mana; misuhi; sah.
Pedagang kaki lima itu me- mengundangkan mbiwarak-
ngumpat kepada pembeli. ak undhang-undhang
Pedagang kaki lima kuwi undi, mengundi v ngundhi;
misuhi marang sing tuku. nglotr;
umpatan wadanan; pisuhan Ibu sedang mengundi peserta
umum, v umum, lumrah; arisan. Ibu iku lagi ngundhi
Masalah itu sudah umum. peserta arisan.
Masalah iku wis lumrah.
undian lotrn
mengumumkan ngumum-
undur, mengundurkan v mun-
ak; mbiwarakak; ngabar-
dur, ngundurak
ak;
Ayahnya sedang mengundur-
pengumaman wara-wara
kan mobil. Bapak lagi
umur n 1 umur, yuswa (Ki);
ngundurak mobil.
Umur nyamuk tidak sampai 10
unggas n sato iwn; iwn
hari. Umur lemut ora nganti
Pada musim kemarau banyak
10 dina.

214
unggulupah

unggas yang mati. Ing mang- mengungsikan ngungsk-


sa ketiga akh sato iwn sing ak; ngilkak;
padha mati. pengungsian pangungsn
unggul a monjo; menang; unik a unik; nyel, anh
Pembalap kita unggul dalam Pengrajin perak itu membuat
perlombaan di Singapura. kalung yang sangat unik.
Pembalap kita menang ing Penggaw prak kuwi gaw
kujuwaraan ing Singapura. kalung sing nyel banget.
mengungguli ngungguli; unjuk v pamer
ngalahak Pilot itu unjuk ketangkasan di
ungkap, mengungkap v udara. Pilot iku pamr ke-
mbukak; nyingkap; prigelan ing angkasa.
Ia berhasil mengungkap raha- untuk p 1 kanggo; marang; 2
sia itu. Dhwk kasil tumrap;
mbukak wewadi kuwi. Untuk semua itu, mereka mau
terungkap kabukak, kasing- berkorban. Kanggo kabh
kap; kuwi, dhwk kabh gelem
ungkapan wedharan korban.
ungkit, mengungkit v 1 njugil; diperuntukkan ditujokak
nyongkl; 2 ngundhat- marang
undhat, ngungkat-ungkat; untung n 1 bathi; 2 begja,
Ia mengungkit tutup tiang itu mulya; 3 nasib;
dengan linggis. Dhwk Pedagang kambing itu untung
njugil tutup tiang kuwi besar. Pedagang wedhus iku
nganggo linggis. bathi akh.
mengungkit-ungkit ngun- beruntung 1 begja; bagya
dhat-undhat; mulya; 2 bathi; 3 kasil;
pengungkit jugil, songkl, peruntungan 1 bebathn; 2
antru kabegjan
ungsi, mengusi v ngungsi; ngili; upah n opah, bayar
nyingkir; Para buruh meminta supaya
Karena banjir semua penduduk upahnya dinaikkan. Para
mengungsi. Merga banjir buruh njaluk supaya opah
kabh warga ngungsi (ngili). diundhakak.

215
upayausap

upaya n upaya, rka daya; se- Ia sedang mengurus tanaman


tiyar; di kebun. Dhwk lagi ngo-
Dengan segala upaya orang pni tanduran nang kebon.
tuanya berhasil menyekolahkan urusan urusan;
anak-anaknya sampai tamat. pengurus pangurus
Kanthi kabh rka daya urut, berurutan v urut, urutan;
wong tuwan kasil nye- Kami dipanggil bu guru secara
kolahak anak-anak nganti berurutan. Awak dhw
rampung. kabh dipanggil bu guru
berupaya ihtiyar, ngrka kanthi urutan.
daya; mengurutkan ngurutak;
mengupayakan nyetiyar- urutan urutan
ak; ngupayakak usaha n pamarsudi, pangudi;
upeti n bulu bekti pambudi daya; setiyar
Setiap pangeran harus me- Usaha yang dilakukan sudah
nyerahkan upeti kepada raja. maksimal. Pangudi sing di-
Saben pangran kudu asung lakoni wis pol.
bulu bekti kanggo raja. berusaha iktiyar; setiyar;
urai, berurai v 1 mili; dlwran; mengusahakan nyetiyarak
2 udhar; usai v rampung; bubar
Anak itu berurai air matanya Sebelum pelajaran usai, ia sudah
ketika menangis. Bocah kuwi pulang. Sadurung pelajaran
dlwran eluh amarga rampung, dhwk wis bali.
nangis. usang a lawas; kuna
uraian katrangan; andharan Sepatunya sudah usang se-
urung, mengurungkan v mu- hingga tidak pernah dipakai.
Sepatun wis lawas mula
rungak; mbatalak
ora tau dienggo.
Dia mengurungkan niatnya
usap, mengusap v ngusap; nge-
untuk pergi ke pantai. Dh-
lap; nyeka; ngelus
wk murungak l arep
Ia mengusap keringat yang
lunga nang pant.
jatuh di keningnya. Dhwk
urus, mengurus v 1 ngrumat;
ngusap kringet sing tiba
ngopni; ngrawat; miyara; 2
nang bathuk.
ngatur; nata;

216
usiauzur

usia n umur; terutama sing utama; sing


Usia anak itu baru tujuh tahun. pokok;
Umur bocah kuwi lagi keutamaan kautaman
pitung tahun. utara n lor;
berusia umur Orang itu lari ke utara. Wong
usik, mengusik v ngganggu; kuwi mlayu ngalor.
nggodha; utara, mengutarakan v ngan-
Kakak sedang mengusik adik- dhakak
nya yang sedang bermain sen- Anak itu mengutarakan ke-
dirian. Kangmas lagi nggodha inginannya bersekolah ke luar
adin sing lagi dolanan negeri pada orang tuanya.
dhw. Bocah kuwi nglairak pe-
terusik keganggu; kegodha pinginan sekolah nang
usir, mengusir v tundhung, mancanegara ing wong tuwa-
nundhung; nggusah; n.
Ia sudah mengusir anak-anak utuh a wutuh;
nakal itu dari rumahnya. Barang dagangannya masih
Dhwk wis nundhung utuh karena belum laku. Ba-
lunga bocah-bocah nakal rang dagangan isih wutuh
kuwi saka omah. sebab durung kepayon.
terusir ketundhung; kegusah keutuhan kawutuhan;
usut, mengusut v niti priksa, seutuhnya sakabh; kom-
njlidhiki; plit
Polisi mengusut pencurian di utus, mengutus v ngutus,
sekolah.. Polisi niti priksa bab ngongkon;
kecolongan nang sekolah. Pak lurah mengutus pak carik
utama a utama; pokok; becik; dalam rapat itu. Pak lurah
ngutus pak carik ing rapat
baku; wigati;
iku.
Yang paling utama bagi siswa
utusan kongkonan
ialah belajar. Sing paling
uzur a 1 wis tuwa banget; 2
utama (pokok) kanggon
ringkih; wis krpo
murid yaiku sinau.
Nenek saya sudah uzur. Si-
mengutamakan ngutamak-
mbah putriku wis tuwa ba-
ak; nengenak;
nget.

217
V
vakum a kothong; kosong; sepi voli n poli;
Kegiatan hari ini vakum. Teman-teman sedang menonton
Kegiyatan dina iki kosong. pertandingan voli. Kanca-
vila n pila; pasanggrahan kanca lagi nonton tetan-
Kami sekeluarga menginap di dhingan poli.
vila Kaliurang. Aku sa- vonis n putusan;
keluwarga nginep ing Pila Hakim memberikan vonis 5
Kaliurang. tahun untuk pencuri itu.
vital adv baku; pokok Hakim mnhi putusan 5
Sampan itu kendaraan vital taun kanggo maling kuwi.
untuk orang-orang di pinggir memvonis mutusak
sungai Musi. Sampan iku
kendharaan pokok kanggo
wong-wong ing pinggir
kali Musi.

218
W
wabah n pageblug; ambah- wajah n rai; praupan; pasuryan
ambah; (K);
Penyakit yang dibawa oleh lalat Wajah adikku selalu berseri-
itu sudah mewabah di desa ini. seri. Rain adikku tansah
Lelara sing digawa saka seger.
laler kuwi uwis pageblug ana wajar a lumrah, umum; biasa apa
dsa kuwi. anan;
mewabah dadi pageblug; Wajar jika nilainya bagus, se-
nular bab Atun rajin belajar. Lumrah
wadah n wadhah, papan; pang- nk bijin apik, sebab Atun
gonan sregep sinau.
Osis adalah wadah tunggal kewajaran kalumrahan;
untuk pelajar. Osis yaiku sewajarnya salumrah; sa-
wadhah tunggal kanggo mesthin
pelajar. wajib v wajib; kudu; wis sa-
mewadahi nampung; ma- mestin;
dhahi Kita wajib berbakti kepada orang
wafat v mati, seda, tilar donya, tua dan guru. Kita wajib
surut (kudu) ngabekti marang
Pangeran Diponegoro wafat wong tuwa lan guru.
dalam tawanan penjajah Be- mewajibkan majibak; ngu-
landa. Pangeran Diponegoro dokak;
sdha ana tawanan penjajah kewajiban kawajiban
Walanda. wakil a 1 wakil, sesulih, badal;
wahyu n wahyu; nugrahaning 2 duta; utusan; 3 agn
Allah Ia menjadi wakil kepala sekolah
Nabi Muhammad saw. me- dalam pertemuan itu. Dh-
nerima wahyu melalui Malai- wk dadi wakil (sesulih)
kat Jibril. Nabi Muhammad ing ndalem pasamuwan iku.
saw. nampa nugrahaning mewakilkan makilak
Allah lwat Malaikat Jibril. terwakili kawakili

219
waktuwasit

waktu n wektu, kala; nalika, warisan warisan, apa-apa kang


wayah; saat; diwarisak
Waktu belajar sudah mulai. warna n warna; corak;
Wektu sinau wis wiwit. Warna bunga angrek itu bagus
sewaktu nalika, saat; sekali. Warna kembang
sewaktu-waktu kapan- anggrk iku ndah banget.
kapan; kapan wa berwarna nduwni warna;
walau p sanajan; mewarnai mernani;
Walau sakit ia puasa juga. warna-warni manka werna;
Sanajana lara dhwk werna-werna
tetep pasa. warta n warta, werta, kabar;
walaupun sanajan; nadyan Warta hari ini menyenangkan.
wangi a wangi; arum; sedhep; Kabar dina iki nyenengak.
Bunga melati itu baunya sangat mewartakan ngabarak;
wangi. Kembang mlathi iku martakake
ambun wangi banget. wartawan n juru kabar, warta-
wangi-wangian wangn- wan
wangn; Teman saya menjadi warta-
wewangian wewangn, wan. Kancaku dadi juru
mambu wangi kabar.
wanita n wanita, wong wadon wasiat, berwasiat v wasiyat;
Jadilah wanita yang ter- weling, piweling;
hormat. Dadia wong wadon Ia berwasiat untuk me-
sing kajn. wakafkan semua tanahnya.
warga n warga, pendhudhuk; Dhwk weling supaya
Salah seorang warganya wakafak kabh lemah.
sedang membangun rumah. mewasiatkan masiyatak,
Salah sijin pendhudhuk mnhi wasiyat; melingak
lagi mbangun omah. wasit n wasit; hakim; panengah
waris, mewariskan v marisake Dalam pertandingan sepak bola
Orang tua mewariskan ke- itu wasit diwajibkan untuk
kayaannya kepada anaknya. netral. Ing tetandhingan bal-
Wong tuwa marisak ban- balan iku wasit dikudokak
dhan marang anak. bisa ntral.

220
waslapwujud

mewasiti masiti berwibawa nduwni wibawa;


waslap n lap; serbt kewibawaan kawibawan
Adik saya membersihkan muka wilayah n wilayah; dharah;
dengan waslap. Adiku ngre- wewengkon; laladan
siki rain nganggo lap. Kantor itu di wilayah baru
waspada n waspada; wewka; sehingga masih sepi. Kantor
prayitna iku ing dharah anyar
Kita harus selalu waspada. sangga isih sepi.
Kita kudu tansah waspada. wisata v piknik; plesir; mlan-
mewaspadai maspadai; cong;
kewaspadaan kawaspadan Tempat wisata pantai menjadi
was-was a sumelang, kuwatir; andalan Pemerintah Gunung-
ragu-ragu kidul. Papan piknik pant
Saya was-was melepas dia dadi andalan Pemerintah
sendirian. Aku sumelang Gunungkidul.
ngeculk dhwk dhwk- wisatawan n plancong; turis;
an. Wisatawan luar negeri me-
watak n watak, tabiyat; ngagumi keindahan alam
Watak anak itu sangat baik. Indonesia. Turis manca na-
Tabiyat bocah kuwi apik gara nggumuni kandahan
banget. alam Indonesia.
berwatak wewatak; awatak wujud n 1 wujud, bleger; we-
wawancara n wawan rembug, wangunan;
wawan pangendikan (K) Wujud gedung itu sudah se-
Wartawan itu sedang wawan- tengah jadi.Wujud (bleger)
cara dengan Pak Sarno. gedhong iku wis setengah
Wartawan iku lagi wawan dadi.
rembug karo Pak Sarno. berwujud ana wujud,
wibawa n 1 wibawa; kaluhuran; nduwni wujud;
2 kamulyan; mewujudkan mujudak
Pak Lurah itu sangat ber-
wibawa. Pak Lurah iku
nduwni wibawa banget.

221
Y
ya, iya p ya, iya, nggih (K); mbe- yakni p yaiku, yakuwi
nerak Yang mendapat beasiswa tahun
Ya saya akan datang nanti sore. ini dua orang yakni saya dan
Iya aku arep teka mengko dia. Sing ntuk byasiswa
sor. taun iki wong loro, yaiku aku
yaitu p yakuwi; lan dhwk.
Yang menjadi juara umum yang p sing
tahun ini yaitu kelas IIIA. Merapi bukan gunung yang
Sing dadi juwara umum paling tinggi. Merapi dudu
taun iki yaiku klas IIIA. gunung sing paling dhuwur.
yakin a yakin, percaya tenan;
Ibu yakin akan cerita anaknya.
Ibu percaya karo (marang)
crita anak.
meyakini percaya banget;
yakin tenan;
keyakinan keyakinan, ka-
percayan

222
Z
zakat n zakat, jakat; zat n 1 zat, jat; 2 wujud
Minimal sekali dalam setahun Zat kimia itu sangat berbahaya.
kita diwajibkan mengeluarkan Jat kimia iku mbebayai
zakat. Paling sithik sepisan banget.
ing ndalem setahun kita ziarah, berziarah v jiyarah;
kudu ngetokak jakat. sujarah;
zakat fitrah jakat pitrah; Rombngan berziarah itu be-
zakat mal jakat bandha (emas, rangkat dari Yogyakarta malam
dhuwit, lsp); hari. Rombongan jiyarah iku
berzakat jakat, ngetokak mangkat saka Yogyakarta
jakat mbengi.
zalim a aniaya; ora adil; zikir, berzikir v dikir; puji-
Firaun terkenal sebagai raja yang pujian;
zalim.Firaun kawentar dadi Setelah salat lantas berzikir.
raja sing aniaya (ora adil). Sewis salat terus dikir.
menzalimi nganiaya zina v jinah; laku sdhng;
zaman n jaman, mangsa Zina itu termasuk perbuatan
Zaman itu selalu mengalami berdosa besar. Jina iku klebu
perubahan. Jaman iku tansah panggaw dosa gedh.
ngalami owah-owahan. berzina jina, tumindak jina

223
224

Anda mungkin juga menyukai