Anda di halaman 1dari 19

294

Tabel 45: Kawruh Sababipun Manungså sagêd Gêsang, Pêjah, sartå Tumindak ingkang kapanggihakên ing teks STR
Kategorisasi Kawruh Indikator
Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
1. Sababipun Manungså sagêd Gêsang
a. Sabab wontên Gêsang ingkang Sabab wontên gêsang ingkang “Sebab ada hidup yang melekat di 5
Rumakêt ing Rågå utawi rumakêt ing rågå, utawi nglimputi ing badan, atau meyertai jasad, luar 13-15
Ngimputi Badan Wadhag badan wadhag, njawi lêbêt kèbêkan dalam penuh oleh hidup”.
déning gêsang.
b. Sabab wontên Kodrat/Takdiripun Tiyang mungêl: gêdhé-gêdhéning Orang berkata: “besar-besarnya 8
Gusti Allah (dåyå yêktos). kawruh ing donyå iki ora kåyå ngèlmu pengetahuan di dunia ini, tidak seperti 7-11
kodrat, têgêsé: kuwåså, Jawané: dåyå pengetahuan tentang takdir”, artinya:
yêkti. Biså nuwuhaké samubarang, kuasa, Jawanya: kekuatan hidup.
anané kahanan ing donyå iki kabèh Dapat menimbulkan apapun, adanya
jalaran såkå dåyå yêkti. keadaan di dunia ini semua
disebabkan dari kekuatan hidup.
2. Sababipun Manungså sagêd Tumindak utawi Nindakakên Gêsangipun
a. Sabab Manungså Kasinungan Sabab kasinungan tali jiwå déning “Sebab diberi tali jiwå oleh Tuhan”. 6
Tali Jiwå Pangéran. 12
b. Sabab Manungså Gadhah Kêrså, Saranduning badan sadåyå botên Seluruh tubuh semua orang tidak 8
Kêkajêngan, Iradat, Utawi Dåyå sagêd tumindak bilih botên katuntun dapat melakukan suatu hal jika tidak 3-5
Pakarti déning kakajêngan. didorong oleh keinginan.
Sayêktosipun punikå taksih Sebenarnya hal ini masih melingkupi 8
kungkulan ngèlmi irådat, têgêsipun: pengetahuan tentang keinginan, 12-14
karså, inggih punikå kakajêngan, artinya: kemauan, yaitu keinginan,
Jawinipun: dåyå pakarti. Jawanya: kekuatan bekerja.
295

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
Sartå kajêng punikå prigêl sangêt, Serta keinginan itu sangat pintar, 9
sabên kumênyut sanalika dados, kados ketika terasa di pikirannya, kala itu 6-13
tå: mêntas mêrêm lajêng mêlèk, lajêng juga dapat terjadi, seperti halnya:
kukur-kukur, lajêng linggih, lajêng sesudah memejamkan mata lalu
mungêl, lajêng nyêrat, makatên membukanya, lalu menggaruk-garuk,
sapiturutipun, mobah-mosik, muna- lalu duduk, lalu berbicara,
muni, sadåyå punikå saking pakèning lalumenulis, demikian sebagainya,
kajêng, ébahing kajêng saking pakèning berubah-ubah, berkata-kata, semua itu
raos ingkang kasandhang ing manungså, dari perintah keinginan, geraknya
tumindaking raos awit kapraban déning keinginan dari perintah rasa yang
gêsang. melekat pada manusia, perbuatan rasa
karena ditetapkan oleh hidup.
Samangké sampun têtélå sangêt, bilih Nantinya sudah sangat jelas, jika 24
kêkajêngan punikå ingkang miséså keinginan itu yang menguasai 7-15
tumindaking sarirå, nanging perilaku badan, tetapi perilakunya
tumindakipun botên mêsthi kalêrêsan, tidak pasti benar, kadang-kadang
têrkadhang malah kalêpatan, jalaran malah menimbulkan kesalahan, sebab
nuruti karêmênanipun, mångkå hanya menuruti kesenangannya,
karêmênan punikå botên tamtu damêl padahal kesenengan itu tidak tentu
wilujênging ngagêsang, sarèhning membuat selamat hidupnya, karena
sadåyå manungså sami nglampahi semua manusia sama-sama hanya
ingkang dados karêmênanipun, - melakukan suatu hal yang menjadi -
296

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
mênggah ing pamikir inggih jumurung, kesenangannya, jadi pada pemikiran
nanging sampun ngantos tilar dugi tuwin iya cocok, tetapi sudah sampai tinggal
pamrayogi, supados botên damêl datang dan juga perbaikan, supaya
karisakaning ngagêsang. tidak membuat kerusakannya hidup.
Lairipun manungså wontên ing donyå, Lahirnya manusia ada di dunia, itu 25.6-
punikå sampun jangkêp upakartining sudah lengkap peralatan hidupnya, 26.2
ngagê-sang, katitik nalikå bayi lair ditandai ketika bayi lahir dari rahim
saking guwå garbaning biyung, lajêng ibunya, lalu menangis tercengang dan
nangis cumêngèr tuwin molah juga bergerak tersedak-sedak, itu
kumroncal, punikå nêlakakên sampun menjelaskan sudah mempunyai
gadhah kajêng, panangis såhå keinginan, tangisan dan perilakunya
pamolahipun wau sumêdyå ngipatakên tadi mempunyai niat membuang
sêsakit ingkang sinandhang, inggih sarana penyakit yang dimiliki, yaitu
punikå ngraosakên botên sakêcå merasakan tidak enak dalam lahir di
anggènipun lair wontên ing donyå, dalam dunia, hanya karena seluruh
namung saranduning badan sadåyå tubuh masih muda dan sangat lemah,
taksih anèm såhå ringkih sangêt, dèrèng belum mempunyai kekuatan atau belum
gadhah kêkiyatan utawi dèrèng dapat melakukan yang menjadi
kuwagang nyêmbadani ingkang dados keinginannya, lama-kelamaan seluruh
sêdyanipun, dangu-dangu saranduning tubuh semakin dewasa, keinginan terus
badan såyå diwåså, kêkajêngan tansah saja berjalan, terlaksana manusia
tumindak, kalampahan manungså sagêd dapat melakukan sesuatu hal
297

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
nindakakên gêsangipun, sarånå
dalam hidupnya, dengan keinginan
kêkajêngan kados ingkang sampun
seperti yang sudah dijelaskan di depan.
kapratélakakên ing ngajêng.
Sêdyå punikå dados panuntuning Keinginan itu yang menjadi 35
lampah, sadintên-dintên manungså pendorong-nya langkah, dalam 10-13
tumindak mituruti sêdyanipun, kehidupan sehari-hari manusia
ngantos kasupèn botên mikir berperilaku menurut keinginannya,
tumindaking sêdyå wau saking punåpå. sampai lupa tidak berpikir perilaku
atas keinginannya tadi dari apa.
c. Sabab wontên
Paugêraning Sagêd miséså samubarang, dalah Dapat menguasai semua barang, dan 8
Pakarti kawruh dåyå yêkti inggih katut juga pengetahuan tentang kekuatan 14-17
kawaséså déning dåyå pakarti, inggih hidup, yaitu dapat dijadikan pedoman
punikå kénging kanggé paugêraning untuk bekerja.
pakarti.
d. Sabab Manungså Kasinungan Tali råså punikå dumunung wontên Tali rasa itu bertempat di seluruh 12
Tali Råså saranduning sarirå, utawi salêkêring tubuh, atau kenikmatan seluruh 2-11
badan sadåyå sami kadunungan tali tubuh sama-sama mempunyai tali
råså, kanggé nyambêt sakathahing rasa, untuk menghubung-kan
kakajêngan ingkang dumugi ing: banyaknya keinginan yang sampai di:
1: badan, milå sagêd ngraosakên 1: badan, jadi dapat meraba benda.
pagêpokan. 2: hidung, jadi dapat mencium -
2: grånå, milå sagêd ngambêt
298

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
gagandan. bebauan. 12
3: tutuk, milå sagêd nganyam 3: mulut, jadi dapat merasakan 2-11
têtêdhan. makanan.
4: talingan, milå sagêd mirêngakên 4: telinga, jadi dapat mendengarkan
swårå. suara.
5: mripat, milå sagêd ningali 5: mata, jadi dapat melihat warna-
wawarnèn. warna.
Sartå kajêng punikå prigêl sangêt, sabên
Serta keinginan itu sangat pintar, 9
kumênyut sanalika dados, kados tå: ketika terasa di pikirannya, kala itu 6-13
mêntas mêrêm lajêng mêlèk, lajêng juga dapat terjadi, seperti halnya:
kukur-kukur, lajêng linggih, lajêng sesudah memejamkan mata lalu
mungêl, lajêng nyêrat, makatên membukanya, lalu menggaruk-garuk,
sapiturutipun, mobah-mosik, muna- lalu duduk, lalu berbicara, lalu
muni, sadåyå punikå saking pakèning menulis, demikian sebagainya,
kajêng, ébahing kajêng saking berubah-ubah, berkata-kata, semua itu
pakèning raos ingkang kasandhang dari perintah keinginan, geraknya
ing manungså, tumindaking raos awit keinginan dari perintah rasa yang
kapraban déning gêsang. melekat pada manusia, perbuatan
rasa karena ditetap-kan oleh hidup.
e. Sabab Manungså Gadhah Êmpanipun påncådriyå gumantung Kegunaan panca indra tergantung di 14
Påncådriyå wontên ing kêkajêngan, mênggah dalam keinginan, jadi jelasnya 4-11
pramananipun paningal, angêlèngipun - pengelihatan, jelas-nya pendengaran,-
299

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
pamirêng, landhêpipun pang-gondå, tajamnya pembau, merasuknya perasa- 14
manjingipun pangênyam, kraosipun an, terasanya perabaan, dan juga 4-11
pagêpokan, tuwin mandhêsipun pamikir, berpikir yang sampai mendalam,
sadåyå punikå saking rosaning semua itu dari peerasaan keinginan,
kêkajêngan, påncådriyå bêbasan panca indra peribahasa hanya
namung darmå tumindak, têrangipun kewajiban bertindak, kejelasannya
malih makatên: lagi seperti ini:
f. Sabab Manungså Gadhah Rågå Sabab warananipun risak sampun “Sebab perlindunganya rusak sudah 6
botên kénging kaanggé tumindak. tidak dapat digunakan untuk 6-9
Warananipun gêsang punikå warni melakukan suatu hal”.
punåpå. Warni rågå, inggih punikå Perlindungan hidup itu berwarna
saranduning badan wadhag. apa?
“Warna jasad, yaitu seluruh tubuh
badan kasar”.
g. Sabab Manungså Kasinungan Mirid prakawis gêgandan ing-kang Menurut masalah bebauan yang 14
Budi utawi Panggalihan andulêk wau, milå punikå katanggapånå menyengat tadi, oleh karena itu 12-18
ing pangambêt, amargi ing wêkdal ditanggapilah oleh penciuman, karena
wontên gêgandan ingkang andulêk, pada waktu ada bebauan yang
manungså nuju botên gadhah pamikir menyengat, manusia menjadi
ingkang langkung gêtêr, saupami ing mempunyai pikiran yang lebih awas,
wêkdal punikå manungså nuju gadhah misalnya pada waktu itu manusia
pamikir ingkang langkung gêtêr, - menjadi mempunyai pikiran yang -
300

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
lebih awas, bebauan tadi tentu tidak
gêgandan wau tamtu botên kambêt,
tercium, sebab tidak berhubungan
jalaran botên sambêt kaliyan pamikir.
dengan pikiran.
h. Sabab Badan kaliyan Budinipun Milå badan budi kêdah timbang sami Jadi badan pikiran harus seimbang 16
Manungså Saras sarasipun, bilih salah satunggal sama-sama sehatnya, jika salah 3-5
wontên ingkang éwah, tamtu botên satunya ada yang berubah, tentu tidak
jangkêp tumindaking ngagê-sang. lengkap tindakan kehidupanya.
Sêdyå punikå dados panuntuning Keinginan itu menjadi pendorongnya 35
lampah, sadintên-dintên manungså langkah, sehari-hari manusia 10-16
tumindak mituruti sêdyanipun, berperilaku me-nurut keinginannya,
ngantos kasupèn botên mikir sampai lupa tidak berpikir
tumindaking sêdyå wau saking perilakunya keinginan tadi dari apa.
punåpå. Inggih punikå saking Yaitu dari kesehatannya badan.
kasarasaning badan. Awit badan Karena badan itu dapat terkena
punikå sagêd kénging sêsakit. Bilih penyakit, jika badannya sakit,
badanipun sakit, sêdyanipun badhé keinginannya tidak akan terlaksana.
botên kasêmbadan.
i. Sabab Manungså Kasinungan Sarêng lampahing kêkajêngan Bersama jalannya keinginan 16.14-
Tali Swårå anggêpok tali swårå ingkang menyentuh tali suara yang bertempat 17.3
dumunung wontên ing gondhang wau, di dalam tenggorokan tadi, yaitu
inggih punikå tuking rêråså, lajêng asalnya perasaan, selanjut-nya
ngêdalakên swårå warni- mengeluarkan suara bermacam-
301

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
i. Sabab Manungså Kasinungan warni, sorå lirih, agêng alit, panjang macam, keras pelan, besar kecil, jauh 16.14-
Tali Swårå cêlak, miturut punåpå saulahing dekat, menurut apa yang ditindakan 17.3
kêkajêngan, déné swårå punikå keinginan, sedang-kan suara itu
péranganipun wontên têtigå: 1: swårå, 2: bagiannya ada tiga: 1: suara, 2: bunyi,
uni, 3: sabåwå. 3: celotehan.
j. Sabab Manungså Kasinungan Tali tanågå, sumarambah wontên Tali tenaga, termasuk ada dalam surat 21.15-
Tali Tanågå sêrating sarirå, otot balung kulit saya, otot tulang kulit daging. Itu yang 22.4
daging. Punikå ingkang murugakên membuat manusia dapat bertindak,
manungså sagêd molah, kados tå: seperti halnya: berkedip, duduk,
kêdhèp, linggih, lumampah, berjalan, melambai, tepuk tangan,
lèmbèhan, kêplok, sapiturutipun, dan lain sebagainya, itu dari
punikå saking wisésaning tali tanågå, kekuasan tali tenaga, tetapi jika tidak
nanging manawi botên kambah termasuk jalannya keinginan, semua
lampahing kêkajêngan, sadåyå wau tadi iya tidak dapat bergerak sendiri.
inggih botên sagêd ébah piyambak.
k. Sabab Manungså Gadhah Lairipun manungså wontên ing Lahirnya manusia ada di dunia, itu 25.6-
Upakarti Gêsang ingkang donyå, punikå sampun jangkêp sudah lengkap peralatan hidupnya, 26.2
Jangkêp upakartining ngagêsang, katitik ditandai ketika bayi lahir dari rahim
nalikå bayi lair saking guwå ibunya, lalu menangis tercengang dan
garbaning biyung, lajêng nangis juga bergerak tersedak-sedak, itu
cumêngèr tuwin molah kumroncal, menjelaskan sudah mempunyai
punikå nêlakakên sampun gadhah - keinginan, tangisan dan perilakunya -
302

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
kajêng, panangis såhå pamolahipun wau tadi mempunyai niat membuang 25.6-
sumêdyå ngipatakên sêsakit ingkang sarana penyakit yang dimiliki, yaitu 26.2
sinandhang, inggih punikå ngraosakên merasakan tidak enak dalam lahir di
botên sakêcå anggènipun lair wontên ing dalam dunia, hanya dengan oleh
donyå, namung saranduning badan seluruh tubuh masih muda dan sangat
sadåyå taksih anèm såhå ringkih sangêt, lemah, belum mempunyai kekuatan
dèrèng gadhah kêkiyatan utawi dèrèng atau belum dapat melakukan yang
kuwagang nyêmbadani ingkang dados menjadi keinginannya, lama-kelamaan
sêdyanipun, dangu-dangu saranduning seluruh tubuh semakin dewasa,
badan såyå diwåså, kêkajêngan tansah keinginan terus saja bertindak,
tumindak, kalampahan manungså sagêd terlaksana manusia dapat melakukan
nindakakên gêsangipun, sarånå sesuatu hal dalam hidupnya, dengan
kêkajêngan kados ingkang sampun keinginan seperti yang sudah
kapratélakakên ing ngajêng. dijelaskan di depan.
l. Sabab tansah sêsambêtanipun Saranduning badan sadåyå botên Seluruh tubuh semua orang tidak 8
unsur-unsur gêsang manungså. sagêd tumindak bilih botên katuntun dapat melakukan suatu hal jika tidak 3-6
1) Sambêtipun unsur jasmani déning kakajêngan. Déné tumindaking didorong oleh keinginan. Sedangkan
kaliyan unsur rohani. kajêng jalaran kapraban saking keinginan melakukan sesuatu hal
kuwasaning gêsang. penyebabnya ditetapkan dari
penguasaan hidup.
303

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
Êmpanipun påncå-driyå gumantung - Kegunaan panca indra tergantung di 14
wontên ing kêkajêngan, mênggah dalam keinginan, jadi jelasnya 5-11
pramananipun pa-ningal, pengelihatan, jelas-nya pendengaran,
angêlèngipun pamirêng, landhêp-ipun tajamnya penciu-man, merasuknya
panggåndå, manjingipun pangê- perasaan, terasanya perabaan, dan
nyam, kraosipun pagêpokan, tuwin juga dalamnya pikiran, semua itu
mandhêsipun pamikir, sadåyå punikå dari kuatnya keinginan, panca indra
saking rosaning kêkajêngan, peribahasa hanya kewajiban ber-
påncådriyå bêbasan namung darmå tindak, ...
tumindak, ...
Dados têtélå tumindakipun påncå- Jadi sangat jelas perilaku panca indra 15.13-
driyå bakunipun wontên ing pokoknya ada di keinginan, 16.3
kêkajêngan, éwådéné bilih tali råså sedangkan jika tali rasa itu rusak,
punikå risak, sapintên rosaning seberapa kuatnya keinginan iya tidak
kêkajêngan inggih botên sagêd dapat bertindak, karena rusak
tumindak, amargi risak sarananipun, alatnya, sepertit halnya: jompo, tuli,
kados tå: jompo, budhêg, bisu, bisu, dan lain sebagainya, demikian
sêsaminipun, makatên tåndhå tanda hidupnya jika tali rasa itu
yêktinipun bilih tali råså punikå berhubungan dengan keinginan.
sambêt kaliyan kêkajêngan.
Tali råså punikå dumunung wontên Tali rasa itu bertempat di seluruh 12
saranduning sarirå, utawi salêkêring tubuh, atau kenikmatan seluruh - 2-15
304

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
badan sadåyå sami kadunungan tali 12
tubuh sama-sama mempunyai tali
råså, kanggé nyambêt sakathahing 2-15
rasa, untuk menghubungkan
kêkajêngan ingkang dumugi ing:
banyaknya keinginan yang sampai di:
1: badan, milå sagêd ngraosakên
1: badan, jadi dapat meraba benda.
pagêpokan.
2: hidung, jadi dapat mencium
2: grånå, milå sagêd ngambêt
bebauan.
gêgandan.
3: mulut, jadi dapat merasakan
3: tutuk, milå sagêd nganyam
makanan.
têtêdhan.
4: telinga, jadi dapat mendengarkan
4: talingan, milå sagêd mirêngakên
suara.
swårå.
5: mata, jadi dapat melihat warna-
5: mripat, milå sagêd ningali
warna.
wêwarnèn.
Semua itu disebut, panca indra,
Sadåyå punikå winastan, påncådriyå,
panca, artinya: lima. Driya, artinya:
påncå, têgêsipun: gangsal. Driyå,
pikiran. Yaitu yang menjadi
têgêsipun: manah. Inggih punikå
keikhlasan rasa.
ingkang dados palapanganing raos.
Sêdyå punikå dados panuntuning Keinginan itu menjadi pendorongnya 35
lampah, sadintên-dintên manungså langkah, sehari-hari manusia 10-16
tumindak mituruti sêdyanipun, berperilaku menurut keinginannya,
ngantos kasupèn botên mikir sampai lupa tidak berpikir
tumindaking sêdyå wau saking - perilakunya keinginan tadi dari apa.
305

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
punåpå. Inggih punikå saking Yaitu dari kesehatannya badan. 35
kasarasaning badan. Awit badan Karena badan itu dapat terkena 10-16
punikå sagêd kénging sêsakit. Bilih penyakit, jika badannya sakit,
badanipun sakit, sêdyanipun badhé keinginannya akan tidak terlaksana.
botên kasêmbadan.
Sabab warananipun risak sampun “Sebab perlindungan-nya rusak 6
botên kénging kaanggé tumindak. sudah tidak dapat digunakan untuk 6-9
Warananipun gêsang punikå warni melakukan suatu hal”.
punåpå. Perlindungan hidup itu berwarna
Warni rågå, inggih punikå apa?
saranduning badan wadhag. “Warna jasad, yaitu seluruh tubuh
badan kasar”.
Milå badan budi kêdah timbang sami 16
Jadi badan pikiran harus seimbang
sarasipun, bilih salah satunggal 3-5
sama-sama sehatnya, jika salah
wontên ingkang éwah, tamtu botên
satunya ada yang berubah, tentu tidak
jangkêp tumindaking ngagêsang.
lengkap tindakan kehidupannya.

Sabab tansah sêsambêtanipun Tali råså punikå sagêd Tali rasa itu dapat bertindak sebab 12
unsur-unsur gêsang manungså. dipuntumindak jalaran kambah termasuk jalannya keinginan, 15-18
2) Sambêtipun unsur rohani lampahing kêkajêngan, sanadyan meskipun adanya panca indra terpaksa
kaliyan unsur rohani (sami- wontênipun påncådriyå kapêkså - menanggapi apa saja yang -
306

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
sami minångkå unsur rohani). nanggapi sadhéngah ingkang tumanduk, mengenai, ... 12
... 15-18
Tali tenaga, termasuk dalam 21.15-
Tali tanågå, sumrambah wontên
pembahasan surat saya, otot tulang 22.4
sêrating sarirå, otot balung kulit
kulit daging. Itu yang membuat
daging. Punikå ingkang murugakên
manusia dapat bertindak, seperti
manungså sagêd molah, kados tå:
halnya: berkedip, duduk, berjalan,
kêdhèp, linggih, lumampah,
melambaikan tangan, tepuk tangan,
lèmbèhan, kêplok, sapiturutipun,
dan lain sebagainya, hal itu
punikå saking wisésaning tali tanågå,
merupakan kekuasan tali tenaga,
nanging manawi botên kambah
tetapi jika tidak termasuk jalannya
lampahing kêkajêngan, sadåyå wau
keinginan, semua tadi iya tidak dapat
inggih botên sagêd ébah piyambak.
bergerak sendiri.
Sartå kajêng punikå prigêl sangêt, sabên Serta keinginan itu sangat pintar, 9
kumênyut sanalika dados, kados tå: ketika terasa di pikirannya, kala itu 6-13
mêntas mêrêm lajêng mêlèk, lajêng juga dapat terjadi, seperti halnya:
kukur-kukur, lajêng linggih, lajêng sesudah memejamkan mata lalu
mungêl, lajêng nyêrat, makatên membukanya, lalu menggaruk-garuk,
sapiturutipun, mobah-mosik, muna- lalu duduk, lalu berbicara, lalu
muni, sadåyå punikå saking pakèning menulis, demikian sebagainya,
kajêng, ébahing kajêng saking berubah-ubah, berkata-kata, semua itu
pakèning raos ingkang kasandhang - dari perintah keinginan, geraknya -
307

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
ing manungså, tumindaking raos awit keinginan dari perintah rasa yang 9
kapraban déning gêsang. melekat pada manusia, perbuatan 6-13
rasa karena ditetapkan oleh hidup.
Tali råså punikå sagêd Tali rasa itu dapat bertindak sebab 12.15-
dipuntumindak jalaran kambah termasuk jalannya keinginan, 14.2
lampahing kêkajêngan, sanadyan meskipun adanya panca indra
wontênipun påncådriyå kapêkså terpaksa menangggapi apa saja yang
nanggapi sadhéngah ingkang tumanduk, mengenai, misalnya, dekat dengan
upaminipun, sacêlaking manungså manusia ada bebauan yang sangat
wontên gêgandan ingkang andulêk, menyengat, panca indra yang dari
påncådriyå ingkang saking grånå hidung dipaksa mencium bebauan.
kapêkså nanggapi pangambêt.
Bersama jalannya keinginan 16.14-
Sarêng lampahing kêkajêngan
menyentuh tali suara yang bertempat 17.3
anggêpok tali swårå ingkang
di dalam tenggorokan tadi, yaitu
dumunung wontên ing gondhang wau,
asalnya perasaan, selanjutnya
inggih punikå tuking rêråså, lajêng
mengeluarkan suara bermacam-
ngêdalakên swårå warni-warni, sorå
macam, keras pelan, besar kecil, jauh
lirih, agêng alit, panjang cêlak, miturut
dekat, menurut apa yang ditindakan
punåpå saulahing kêkajêngan, déné
keinginan, sedangkan suara itu
swårå punikå péranganipun wontên
bagiannya ada tiga: 1: suara, 2: bunyi,
têtigå: 1: swårå, 2: uni, 3: sabåwå.
3: celotehan.
308

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
Mênggah ungêling sêrat, ungêling Jadi bunyinya surat, bunyinya 19.8-
wangsit, tuwin ungêling gagasan wau, petunjuk, dan juga bunyinya pikiran 20.8
sanadyan langkung déning alus ugi tadi, meskipun lebih enak didengar
tumêmpuking wujud kêkalih, inggih juga merupakan bertemunya dua
punikå paguting raos sami raos, wujud suatu hal, yaitu bertemunya
ingkang sampun dhumawah ing rasa dengan rasa, yang sudah jatuh
prakawis ngriku. Bab punikå ragi pada masalah itu. Tentang hal itu agak
nyamut-nyamut anggènipun banyak perbedaannya dalam
nyundhukakên kaliyan nalar, déné raos hubungannya dengan pikiran,
têkå sagêd tumêmpuk. Nanging manawi sedangkan rasa hanya dapat
ngémuti raos punikå inggih araning bertemuan. Tetapi jika mengingat rasa
barang, tumrap nalaring manungså itu merupakan sesebutan barang,
ingkang sampun buntas inggih kajêng. untuk pikirannya manusia yang sudah
Awit raos punikå barang ingkang sampai batas iya ke depan. Karena
langkung déning alus, tamtu sagêd rasa itu barang yang lebih enak
mungêl sarånå têtêmpukan. Wontên didengar, tentu dapat berbunyi
bêbasan: kagêpoking raos, punikå dengan bertemu. Ada peribahasa:
nêlakakên bilih raos wau inggih sagêd hubungannya rasa, itu menjelaskan,
mungêl, nanging ungêlipun alus jika rasa tadi iya dapat berbunyi,
sangêt, sawarni suraos, saèstu botên tetapi bunyinya halus sekali,
kamirêng ing talingan, ingkang sagêd mempunyai maksud, benar-benar
mirêngakên namung tuking - tidak terdengar di telinga, yang dapat
309

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
talingan, inggih punikå raos ingkang mendengarkan hanya saluran 19.8-
katanggapan déning budi. telinga, yaitu rasa yang ditangggapi 20.8
oleh pikiran.
Mirid prakawis gêgandan ingkang Menurut masalah bebauan yang 14
andulêk wau, milå punikå katanggapånå menyengat tadi, oleh karena itu 12-18
ing pangambêt, amargi ing wêkdal ditanggapilah oleh penciuman, karena
wontên gêgandan ingkang andulêk, pada waktu ada bebauan yang me
manungså nuju botên gadhah pamikir nyengat, manusia menjadi tidak
ingkang langkung gêtêr, saupami ing mempunyai pikiran yang lebih awas,
wêkdal punikå manungså nuju misalnya pada waktu itu manusia
gadhah pamikir ingkang langkung menjadi mempunyai pikiran yang
gêtêr, gêgandan wau tamtu botên lebih awas, bebauan tadi tentu tidak
kambêt, jalaran botên sambêt kaliyan tercium, sebab tidak berhubungan
pamikir. dengan pikiran.
Upami: manungså manggih pakèwêd Misal: manusia menemukan pilihan 14.18-
ingkang anggêgirisi, kados tå: badhé yang menakutkan, seperti halnya: 15.13
mangalèr kalangan bênå pinuju bênå akan ke utara kepungan banjir, malah
agêng, badhé mangidul kalangan menuju banjir yang lebih besar, akan
marginipun sungil tur rungsit, jurang ke selatan kepungan jalannya angker
pèrèng curi anjulêg sangêt, badhé dan juga sangat sulit, jurang
mangilèn kalangan wontên simå ngêlèh bergunung padas bersifat keras dan
lêngkèd-lêngkèd saking kilèn, badhé - lancip-lancip sangat dalam, akan ke -
310

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
mangétan kalangan wontên tiyang barat kepungan ada macan kelaparan, 14.18-
ngamuk ambêktå pêdhang ligan saking berjalan pelan tergopoh-gopoh dari 15.13
wétan. Ing wêkdal makatên pikiripun barat, akan ke timur kepungan ada
manungså sangêt gêtêripun, amung orang mengamuk membawa pedang
ambudi oncatipun saking pakèwêd tanpa wadah dari timur. Pada waktu
ingkang kinintên badhé ambêbayani. demikian pikiran manusia sangat
Sanadyan ing ngriku wontên gêgandan awasnya, hanya berpikir terhindar
ingkang langkung déning andulêk, dari halangan yang dikira akan
saèstu botên sagêd kambêt, amargi botên membahayakan. Meskipun di situ ada
sambêt kaliyan raosing kêkajêngan, bebauan yang lebih dari menyengat,
têgêsipun: botên kêpikir. benar-benar tidak dapat tercium,
karena tidak berhubungan dengan
perasaan keinginan, artinya: tidak
terpikir.
Tali swårå punikå dumunung wontên 16
Tali suara itu bertempat di dalam
salêbêting gondhang, kanggé nyambêt 7-11
tenggorokan, untuk menghubungkan
lampahing kêkajêngan ingkang
jalannya keinginan yang
mêdharakên raosing manah, supados
menjelaskan perasaan pikiran,
katanggapan déning pamirêng, inggih
supaya ditanggapi oleh pendengaran,
punikå swårå ingkang tumrap ing
yaitu suara yang ada pada manusia.
manungså.
311

Tabel salajêngipun

Kategorisasi Kawruh Indikator


Sababipun Manungså Sagêd Kåcå.
No.
Gêsang, Pêjah, Sartå Teks Terjemahan Larik
Tumindak
Milå tumindaking kajêng manawi Oleh karena itu, keinginan 7
ngantos nalisir sagêd nuwuhakên melakukan suatu hal, jika sampai 10-15
rubédå ingkang ambêbayani, kados menyimpang dapat menimbulkan
tå: cêngkah pamanggih kaliyan halangan yang membahayakan,
kêkajênganing liyan ingkang ngantos seperti halnya: ketidak cocokan
sangêt. Punikå dados sambékalaning pikiran dengan keinginan orang lain
ngagêsang ingkang agêng, têmah yang sampai sangat keterlaluan. Hal
anjalari botên têntrêm dhatêng itu menjadi penghalang hidup yang
manah. besar, akhirnya menyebabkan tidak
tentram pada pikiran.
3. Sababipun Manungså sagêd Pêjah
a. Sabab Warananipun Risak Sabab warånånipun risak sampun Sebab perlindunganya rusak sudah 6
botên kénging kaanggé tumindak. tidak dapat digunakan untuk 6-7
melakukan suatu hal.
b. Sabab wontên Kodrat/Takdiripun Tiyang mungêl: gêdhé-gêdhéning Orang berkata: “besar-besarnya 8
Gusti Allah (dåyå yêktos). kawruh ing donyå iki ora kåyå ngèlmu pengetahuan di dunia ini, tidak seperti 7-11
kodrat, têgêsé: kuwåså, Jawané: dåyå pengetahuan tentang takdir”, artinya:
yêkti. Biså nuwuhaké samubarang, kuasa, Jawanya: kekuatan hidup.
anané kahanan ing donyå iki kabèh Dapat menimbulkan apapun, adanya
jalaran såkå dåyå yêkti. keadaan di dunia ini semua -
312

Anda mungkin juga menyukai