Anda di halaman 1dari 6

PIWULANG 2 : SERAT WULANGREH PUPUH PANGKUR

Kompetensi Dasar : Menelaah teks piwulang Serat Wulangreh pupuh pangkur


Indikator :
1. Membaca teks piwulang Serat Wulangreh pupuh pangkur
2. Mengartikan kata-kata sulit dalam tembang pangkur
3. Menjawab pertanyaan tentang isi teks piwulang Pupuh Pangkur .
4. Menuliskan isi teks piwulang Serat Wulangreh pupuh pangkur
5. Membuat paraphrase teks Piwulang Serat Wulangreh Pupuh Pangkur

Sri Susuhunan Pakubuwana IV Serat Wulangreh


KAWRUH SAPALA
Serat Wulangreh mujudaken asil karya sastra saking pujangga Sri Susuhunan Pakubuwan IV
Piyambakipun minangka Raja ing tanah Jawi antawis taun 1788-1820, lan kawentar jumeneng nata
nalika taksih timur. Sri Pakubuwana IV ugi kondhang minangka pujangga, asil karyanipun ingkang
kawentar dumugi ing jaman samenika inggih menika Serat Wulangreh. Serat menika isinipun
nggambaraken gesanging manungsa wiwit saking alam ruh (ing guwa garbanipun ibu) dumugi
manungsa nemahi seda. Serat Wulangreh dipunsusun ngginakaken tembang-tembang macapat
ingkang gugungipun ngantos 283 pada. Perangan-peranganipun inggih menika:
1. Dhandhanggula : 8 pada (bait)
2. Kinanthi : 16 pada
3. Gambuh : 17 pada
4. Pangkur : 16 pada
5. Maskumambang: 34 pada
6. Megatruh : 17 pada
7. Durma : 12 pada
8. Wirangrong : 27 pada
9. Pucung : 23 pada
10. Mijil : 26 pada
11. Asmaradana : 28 pada
12. Sinom : 33 pada
13. Girisa : 25 pada
 Watak
Sekar Pangkur nggadhahi watak sereng lan kejem
 Paugeran/wewaton/pathokan
Sekar pangkur menika nggadhahi paugeran/wewaton inggih menika:
1. Guru gatra : 7 gatra
2. Guru lagu : a, i, u, a, u, a, i
3. Guru wilangan : 8, 11, 8, 7, 12, 8, 8
Katrangan sawatawis:

B.Jawa Kls 7 Smt 1 Tahun Pelajaran 2021/2022 Neni Dwi Utami, S.P.d
 Guru gatra menika cacahing gatra (baris) saben sapada (bait)
 Guru wilangan menika cacahing wanda (suku kata) saben sagatra
 Guru lagu utawi dhong dhing menika dhawahing swanten ing pungkasaning gatra.
Piwulang Serat Wulangreh
Tembang pangkur menika kalebet jinis tembang macapat . tembang macapat ugi dipunwastani
tembang alit, inggih menika tembang ingkang nggadhahi paugeran pupuh (bait), guru gatra, guru
wilangan, lan guru lagu.
 Salebething Serat Wulangreh pupuh Pangkur anggitanipun Sri Susuhunan Pakubuwana IV wonten 17
pada/bait. Ing tembang menika dipunandharaken ngengingi piwulang ala lan becik tumindake
manungsa. Jejibahan ingkang kedah dipuntindakaken manungsa inggih menika saged mbedakaken
saha nyumerepi awon tuwin sae sarta tansah nglenggahana tata krama. Pakulinan menika kedah
dilelimbang lan kedah mangertosi bab unggah-ungguh, sedaya dipunudi siyang lan wengi. Wonten
sekawan bab ingkang boten kenging dipuntilar sadaya titah ingkang sami ambegan inggih menika:
deduga, prayoga, watara, lan reringa.

URUTAN PASINAON
A. Kagatosna sekar pangkur ing ngandhap menika kanthi premati!
Pada
Pupuh Pangkur Bahasa Indonesia Pitutur luhur
(bait)
1 Sekar pangkur kang winarna, NASIHAT INI DIBALUT DENGAN Nasehat kangge tiyang
lalabuhan kang kanggo wong TEMBANG PANGKUR. gesang ing tembang
SEYOGYANYA KAU MEMAHAMI
ngaurip, HAKIKAT PENGABDIAN BAGI
pangkur inggih menika
ala lan becik puniku, KEHIDUPAN, TENTANG BAIK kedah mangertosi
prayoga kawruhana, DAN BURUK PERLU KAU bentenipun tumindak
adat waton puniku dipunkadulu, KETAHUI. PAHAMI PULA ADA awon lan sae sarta
miwah ta ing tata krama, DAN ATURAN, SERTA SIANG tansah ngeling-eling
MALAM JANGAN KAU LUPAKAN
den kaesthi siyang ratri. TATA KRAMA tata krama.
2 Deduga lawan prayoga, JANGAN KAU LUPAKAN Ingkang boten pareng
myang watara riringa aywa lali, PERTIMBANGAN, BOLEH SEDIKIT dipuntilar nalika tangi,
CURIGA KARENA HAL ITU
iku parabot satuhu, MERUPAKAN (KEHARUSAN)
lenggah, ngadeg,
tan kena tininggala, YANG TIDAK BOLEH KAU lumampah, gineman,
tangi lungguh angadeg tuwin LUPAKAN, BAIK KETKA SEDANG mendel, tilem, inggih
lumaku, TERJAGA, DUDUK, BANGUN, menika boten pareng
angucap meneng anendra, MAUPUN BERJALAN, DIAM, nilar kewaspadaan.
BERBICARA, MAUPUN TIDUR
duga-duga nora kari (JANGAN LUPAKAN NALAR).
3 Muwah ing sabarang karya, DEMIKIAN PULA Sabarang damel
ing prakara gedhe kalawan cilik, PERTIMBANGAN EMPAT prekawis ageng alit,
PERKARA DALAM SEGALA HAL
papat iku datan kantun, BAIK YANG BESAR MAUPUN
kangge ing sedinten-
kanggo sadina-dina, YANG KECIL JANGAN KAU dinten, siyang dalu, ing
rina wengi nagara miwah ing LUPAKAN, TERAPKAN SEHARI- kota utawi ing dhusun,
dhusun, HARI, SIANG ATAU MALAM, DI sedaya ingkang sami
kabeh kang padha ambegan, KOTA MAUPUN DI DESA. (HAL ambegan ampun
INI BERLAKU) UNTUK SEMUA
papat iku nora kari MAKHLUK YANG BERNAPAS.
ngantos nilar sekawan
perkara kasebut.
4 Kalamun ana manungsa, JIKA ADA MANUSIA YANG Menawi wonten
anyinggahi dugi lawan prayogi, MELUPAKAN PERTIMBANGAN manungsa ingkang
NALAR, ITU TAK PATUT
iku watake tan patut, BERBAUR DENGAN ORANG
nilaraken deduga
awor lawan wong kathah, BANYAK. JANGANLAH KAU menika boten patut
wong degsura ndaludur tan wruh ing DEKATI ORANG YANG TAK TAHU dipunkancani amargi
B.Jawa Kls 7 Smt 1 Tahun Pelajaran 2021/2022 Neni Dwi Utami, S.P.d
edur, ADAT DAN HANYA MENURUTI saged ndadosaken
aja sira pedhak-pedhak, KEMAUANNYA SENDIRI, (ORANG bubrah.
SEPERTO ITU) AKAN MEMBAWA
nora wurung niniwasi. KEHANCURAN.
5 Mapan watake manungsa, CIRI PERILAKU MANUSIA ITU Ciri manungsa saged
pan ketemu ing laku lawan linggih, TAMPAK DARI BAGAIMANA ketingal saking
CARANYA BERJALAN DAN
solah muna-muninipun, DUDUK, TINDAK-TANDUK
caranipun mlampah,
pan dadya panengeran, DALAM BERBICARA. MESKIPUN lenggah, lan
kang apinter kang bodho miwah ORANG ITU PANDAI ATAU ngendikanipun,
kang luhur, BODOH, BERDERAJAT TINGGI sanadyan tiyang menika
kang asor lan kang malarat, ATAU HINA, KAYA ATAU MISKIN pinter utawi bodho,
tanapi manungsa sugih. luhur utawi asor saha
sugih utawi mlarat.
6 Ngulama miwah maksiyat, ULAMA ATAU Sedaya tiyang
wong kang kendel tanapi wong kang PENJAHAT, PEMBERANI nggadhahi cirri ingkang
MAUPUN PENAKUT, PENCURI
jirih, MAUPUN BEBOTOH, sami. (penjahat,
durjana bobotoh kaum, ATAU LELAKI MAUPUN pemberani, lanang lan
lanang wadon pan padha, PEREMPUAN SEMUA MEMILIKI wadon).
panitiking manungsa wewatekipun, CIRI-CIRI YANG SAMA.
apadene wong kang nyata,
ing pangawruh kang wis pasthi.

Tegesipun tembung-tembung ingkang angel:


 Sekar = kembang/ tembang
 Winarna = dicritakake
 Lalabuhan = pangorbanan, kabecikan
 Deduga = pertimbangan
 prayoga = becik, sae
 kawruhana = ngertenana
 adat waton = adat, kabiasan
 dipunkadulu = dingerteni
 muwah /miwah= lan, tur, kari maneh
 ratri = ndalu
 tininggala = dipuntilar
 anyinggahi = nglalekake
 degsura = boten ngertos tata krama
 watake = tabiat, perilaku
 luhur = nggadhahi derajat inggil
 kendel = wantun, wani
 jirih = ajrih, wedi
 jinitik = ketingal
 muna-muninipun = wicantenan, ngendikan
 durjana = tiyang ingkang nggadhahi watak drengki, srei, jail
 asor = rendah/ hina
 nendra = tilem/ tidur
 duga-duga = waspada/ati-ati
 udani = pirsa/ mengetahui

B.Jawa Kls 7 Smt 1 Tahun Pelajaran 2021/2022 Neni Dwi Utami, S.P.d
B. Tembung nomer 1-10 ing ngandhap menika cobi dipungathukaken kaliyan tegesipun ingkang
manggen ing sisih tengenipun!

No Tembung Gathukan Tegesipun

1 Kawruhana ………………. a. kanthi pangati-ati marga sujana


2 den kaesthi ………………… b. pangrembug kang murih becike
3 Winarna ………………… c. dieling-eling
4 Deduga ………………… d. pangira-ira
5 Dipunkadulu ………………… e. digatekake, dingerteni
6 Watara ……………… f. dicritakake
7 Riringa ……………….. g. lan, tur, karo
8 Parabot ………………… h. nyumerepi, mangerteni
9 muwah ………………..
i. becik, sae
…………………. j. piranti
10 Prayoga

C. Pitakenan ngandhap menika kawangsulana kanthi leres!


1. Serat Wulangreh menika kaanggit dening sinten?
Wangsulan:.........................................................................................................................................
2. Kasebatna paugeran (guru gatra, guru wilangan, guru lagu) sekar macapat pangkur!
Wangsulan:...........................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
.......................................................................................................................................................
3. Katrangna ingkang kawastanan :
a. guru gatra :.......................................................................................................................
b. guru wilangan :.......................................................................................................................
c. guru lagu :…...................................................................................................................
4. Pada sepisan sekar pangkur ing nginggil nedahaken tiyang gesang punika kedah kadospundi?
Wangsulan:...........................................................................................................................................
..................................................................................................................
5. Menapa ingkang kedah dipunudi/dipunkadalu siyang ratri menika?
Wangsulan:
………………………………………………………………………………………………...............
…………………………………………………………………………………………………….......
6. Menapa tegesipun tembung ”den kaesti siyang ratri” salebeting sekar pangkur pada 1 ing
nginggil?
Wangsulan:...........................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................

B.Jawa Kls 7 Smt 1 Tahun Pelajaran 2021/2022 Neni Dwi Utami, S.P.d
7. Deduga lawan prayoga, myang watara riringa aywa lali. Ukara menika nggadhahi teges menapa?
Wangsulan:
…………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
………………………………………………………………………………………………………
……......................
8. Kasebatna prabot utawi sekawan (4) bab ingkang boten kenging dipuntilar ing pada 2 nginggil?
Wangsulan:...........................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
...............................................................................................................................................................
.............................................................................................................................................................
9. Tiyang ingkang kadospundi ingkang ampun ngantos nilaraken sekawan bab menika?
Wangsulan: …………………………………………………………………………………………..
…………………………………………………………………………...............................................
10. Kacariyosna isinipun pada 3 sekar pangkur ing nginggil!
Wangsulan:.........................................................................................………………………………..
.……………………………………………………………………………………...………………...
……………………………………………………………………………….......................................

Pada-pada sekar pangkur sanesipun sarana jejangkep

07
TINITIK ING SOLAH MUNA, LAWAN MUNI ING LAKU LAWAN LINGGIH, IKU
PANENGERAN AGUNG, WINAWAS GINRAHITA, PRAMILANE ING WONG KUNA-KUNA IKU,
YEN AMAWAS ING SUJANMA, DATAN KONGSI MINDHO GAWENI.
TERLIHAT DARI TINDAK-TANDUK, BERBICARA, BERJALAN, DAN DUDUK, ITU CIRRI
UTAMA YANG MUDAH DIKETAHUI DAN DIRASAKAN. OLEH KARENA ITU, ORANG
JAMAN DUU TIDAK PERNAH SALAH DALAM MENILAI ORANG.
08
MASA MENGKO MAPAN ARANG, KANG KATEMU ING BASA KANG BASUKI, INGKANG
LUMRAH WONG PUNIKU, DHENGKI SREI LAN DORA, IREN MEREN DAHWEN PINASTEN
KUMINGSUN, OPENE NORA PRASAJA, JAIL MUTAKIL BAKIWIT.
MASA SEKARANG, SANGAT SULIT MENEMUKAN PERILAKU YANG BAIK. UMUMNYA
(MANUSIA SEKARANG) ITU DENGKI, SERAKAH, DAN PEMBOHONG, MALAS, IRI,
SENANG ENCELA, SOMBONG, TIDAK JUJUR, JAHIL, BANYAK CURIGA, DAN CURANG
09
ALANING LIYAN DEN ANDHAR, ING BECIKE LIYAN DIPUNSIMPENI, BECIKE DHEWE
GINUNGGUNG, KINARYA PASAMUAN, NORA NGRASA ALANE DHEWE NGENDHUKUR,
WONG MANGKONO WATEKNYA, NORA KENA DENPEDHAKI.
KEJELEKAN ORANG LAIN DISEBARLUASKAN, SEMENTARA KEBAIKAN (ORANG LAIN)
DISEMBUNYIKAN, KEBAIKANNYA SENDIRI DISANJUNG-SANJUNG DAN DIBICARAKAN
DALAM PERTEMUAN, TIDAK MERASA KEJELEKANNYA SENDIRI BERTUMPUK. ORANG
YANG BERTABIAT SEPERTI ITU TIDAK LAYAK KAU DEKATI.
10
IKU WONG DURJANA MURKA, NORA NANA MAREME JRONING ATI, SABARANG
KAREPANIPUN, NADYAN WUSA KATEKAN, KAREPANE NORA MARI SAYA BANJUR,
LUWAMAH LAWAN AMARAH, IKU KANG DEN TUT WURI.

B.Jawa Kls 7 Smt 1 Tahun Pelajaran 2021/2022 Neni Dwi Utami, S.P.d
ORANG SEPERTI ITU DISEBUTPENJAHAT SERAKAH, TIDAK PERNAH MERASA PUAS
MESKIPUN SEMUA KEINGINANNYA TELAH TERPENUHI, KEMAUANNYA TIDAK ERNAH
BERHENTI, MALAH SEMAKINMENJADI-JADI, MENURUTKAN HAWA NAFSU LAWAMAH
DAN AMARAH.
11
ING SABARANG TINGKAH POLAH, ING PANGUCAP TANAPI LAMUN LINGGIH, SUNGKAN
ASOR AMBEKIPUN, PAN LUMUH KAUNGKULAN, ING SUJANMA PANGRASANE
DHEWEKIPUN, NORA NANA KANG MEMADHA, ANGRASA LUHUR PRIBADI.
SEGALA TINGKAH LAKU, DALAM BERBICARA MAUPUN DUDUK, TABIATNYA TIDAK
MAU DIKALAHKAN OLEH ORANG LAIN, TIDAK MAU ADA YANG MENYAMAI, IA MERASA
DIRINYA PALING TINGGI.
12
AJA NEDYA KATEMPELAN, ING WEWATEK KANG TAN PANATES ING BUDHI, WATEK
RUSUH NORA URUS, TUNGGAL LAWAN MANUSA, DIPUN SAMI KARYA LABUHAN KANG
PATUT, DARAPON DADI TULADHA, TINUTA ING WURI.
JANGAN SAMPAI KAU DIHINGGAPI TABIAT YANG TIDAK PANTAS KARENA PERILAKU
JAHAT SEPERTI ITU TIDAK PATUT DISANDANG MANUSIA. SEYOGNYA BERBUATLAH
KEBAJIKAN SEHINGGA MENJADI SURI TELADAN DAN PANUTAN DI KEMUDIAN HARI.
13
AJA LUNYU LEMER GENJAH, ANGRONG PASANAKAN NYUMUR GUMULING, AMBUBUT
ARIT PUNIKU, WATEK DATAN RAHARJA, PAN WONG LUNYU NORA PANTES DIPUNENUT,
MONYAR-MANYIR TAN ANTEBAN, DELA LEMERAN PUNIKU.
JANGANLAH BERSIKAP LUNYU LEMER GENJAH, ANGRONG PASANAKAN NYUMUR
GUMULING, DAN AMBUBUT ARIT KARENA SIFAT ITU TIDAK AKAN
MENYELAMATKANMU, TIDAK PATUT KAU ANUT. WATAK LUNYU ITU ARTINYAKATA-
KATANYA TIDAK BISA DIPEGANG, SEDANGKAN SIFAT LEMER
14
PARA PENGINAN TEGESNYA, GENJAH IKU CAK-CEKAN BARANG KARDI, ANGRONG
PASANAK LIRIPUN, REMEN ULAH MIRUDA, MRING RABINE SADULUR MIWAH ING
BATUR, MRING SANAK MYANG PRASANAKAN, SOK SENENGA DEN RAMUHI.
ADALAH MUDAH TERGIUR SESUATU. GENJAH ARTINYA SENANG BERKATA JOROK,
ANGRONG PASANAKAN ARTINYA SENANG BERSELINGKUH DENGAN ISTRI ORANG,
DAN JIKA SUDAH MENCINTAI ISTRI SAHABAT ATAU KERABAT HARUS TERLAKSANA.
15
NYUMUR GULING LINIRA, AMBELADHAH NORA DUWE WEWADI, NORA KENE RUBUNG-
RUBUNG, WEWADINE DEN UMBAR, MBUNTUT ARIT PUNIKA PRACEKANIPUN, AMBENER
ING PANGAREPAN, NANGING NGGARETHEL ING WURI.
NYUMUR GUMULING ARTINYA TIDAK DAPAT MENYIMPAN RAHASIA, JIKA
MENDENGAR KABAR (MESKIPUN SEBAGIAN) LANGSUNG DISEBARLUASKAN.
MBUNTUT ARIT ARTINYA DI AWAL TERDENGAR BAIK TAPI MENGGERUTU
DI BELAKANG.
16
SABARANG KANG DIPUN UCAP, NORA WURUNG AMRIH OLEH PRIBADI, IKU LABUHAN
PATUT, AJA NA NEDYA NULAD, ING WATEKING NENEM PRAKARA PUNIKA, SAYOGYANE
NGUPAYAA, LIR MAS TUMIMBUL ING WARIH.
SEMUA YANG DIUCAPKANNYA HANYA UNTUK KEUNTUNGAN DIRI SENDIRI. HAL ITU BUKAN
KEBAJIKAN YANG BAIK, DAN JANGAN ADA YANG MENIRU KEENAM SIFAT DI ATAS.
SEYOGYANYA BERLAKULAN SEPERTI EMAS YANG TERSEMBUL DI PERMUKAAN. (MAS
TUMIMBUL MERUPAKAN ISYARAT POLA TEMBANG BERIKUTNYA YAITU
MASKUMAMBANG).

B.Jawa Kls 7 Smt 1 Tahun Pelajaran 2021/2022 Neni Dwi Utami, S.P.d

Anda mungkin juga menyukai