Kosmos
Langit
Entara langit enggau bumi (Panggau Libau, Gelung, Tansang Kenyalang)
Bumi
Dunya sebayan
Reti Kosmologi
Siti bidang pansik falsafah ti mansik pasal asal penatai, proses enggau struktur
perampa dunya (alam semesta)
Kosmos reti iya perampa dunya (alam semesta)
Masik tauka beratika penemu Iban senentang perampa dunya
Dunya Iban
Dunya dipeda
Dunya enda dipeda
1. Dunya langit
Diuan bunsu petara
Singalang Burung – bisi rumah panjai. Aki Lang Nyakai ke berumah di selepai
langit landai baka Bingkai Gelung Tibang, Aki Lang Singalang Burung ke
berumah di kebung langit ngeruang.
Ini Andan
Ba Bulan – bisi Aki Ungkuk. Menua Aki Ungkuk tu di baruh Pintu
Langit.
Nya baru manggai di ambun nurun nali guluk
Nya baru manggai di remang ke begitang baka sampuk
Nya menua ke dipangkang Aki Ungkuk ngemataka rayuk bulan
mandang
Nya orang ke nakal jaga enda tinduk duduk nali guluk buk datai ke
siang
Pintu langit – Peda pintu langit tak rapit enda ulih selit lalang bulu, peda pintu
remang tak enda sawang nadai bepesu
Muka Pintu Langit
Anang guai dulu bapa, ku Ketupung
Manuk biring tu nyau kekinding angkat mintis
Kaki tu nyau deka bekenji angkat begelih
Nya baru ngentaj ngena bujak burak kechapak linang-linang
Lalu kepai enggau terabai bedilah munsang
Lalu disakang ngena sanga ulu tulang
Peda tak tebuka pintu langit lada tau alai tama sereta dua
Peda tak tetukang pintu remang tau alai ngabang sama sereta
Pengibun Pintu Langit – Keling Nyeling Hari Ngibun Kunchi Pintu Langit,
Bujang Nyeling Remang Pengibun Selambang Bintang Berakit
Nurun ari langit
Uji jengkau enggau ensirau hari
Peda tak tebuka sengkilung sawa
Tau ke tangga kebut-kebut
Peda tak genarau likau nabau
Tau ke lalau berenyut-renyut
Nya baru sida betusun baka daun tapang ditebang
Nya baru sida beapit-apit baka anak itit mansang nyemerang
Gaya pendiau Langit – langit ngit mesai kepit bingkai tanggi, Langit mit baka
tambit kapir lelabi
Gaya menua di langit sebaka baka menua di dunya tanah (dunya nyata)
Gaya budaya orang ke nguan langit – baka pendiau mensia ke ba dunya
Orang ke nguan dunya langit enda tau lama diau ba dunya nyata. Baka nya
mega mensia ke ngua n dunya nyata enda tau lama mendam di langit
Ba Bintang – bisi Bintang Tujuh enggau Bintang Tiga
Apai Sabit Bekait – orang panggau pindah ke langit
Kelia kitai Iban diau serumah enggau sida Apai Keling @ Chung
Chululong. Lebuh iya ngiga kayu api tepedaka ular tedung lalu dibai
pulai. Dagin ular tedung nya tadi lalu dibagi. Orang ke makai nya lalu
lesap. Sida tu lalu nguan Menua Panggau Libau enggau Gelong. Iban
ke enda makai ular tedung lalu pindah ari Panggau Libau (Buntak &
Sali) ke Empanang, Merakai, Kumpang, Batang Ai
Orang Gelong Batu Nakong Nyingit Nyingung Nyadar Nerabang
4. Menua Sebayan
Dalam tanah lalu alai semengat orang ke udah mati
Tuai sebayan – Raja Niram
Bisi mega Enda Dara Rambai Geruda, Ini Inan, Indai Bilai
Iban kelia ulih meda sebayan, udah ke makai buah lemayung sebayan lalu
enda ulih peda agi
Tukang Sabak – nganjung semengat mensia ari dunya nyata ngagai Menua
Sebayan
Lemambang – lebuh gawai antu ngambi sebayan ngabang ari menua
Sabayan ngagai dunya nyata
Manang – ulih meda alai semengat mensia
Timang Jalung – raja Berani nyadi pengirup jalung (ai sebayan). Indu ti
nyuaka jalung ngagai lemambang ke ngarika sebayan
Leka Sabak (Titi Rawan)
Lengkaka ari nya
Yau manggai di tanah ke nempuah bau rajah minyak menyan
Besenentang enggau batang bindang ensebam
Sapa mangkang menua ditu?
Tu menua dipangkang Endu Dara Tuyu ke bejaku tau bejeretan.
Dipangkang Kumang ke tukang nyabak nyedan.
Nya ga Bunsu Bubut Buban.
Orang ke ngibun Titi Rawan.
Anang nuan kakang kaju rawan.
Uji singkang ke bulang kaki kanan ngindik papan titi rawan.
Peda nuan udah bejengam berakit punggang.
Pintu Tanah
Deka merau nadai berangai
Deka bedarat enda nemu pelimpat arung jalai
Deka ngelaung ari tinting disempal naning ke bepeling mintih rari.
Deka muntang ari tebiang takutka gamang ke betansang mesai kendi
Deka muntang ari lebak takutka anak rutan wi.
Deka ngelaung ari munggu sempal gerugu indu galang
Ai Mandai
Nya menua Endu Rudi Tali Terikan Sindong ke Terupung Buluh Ayam
Bunsu Raja Jinggan
Orang ke ngibun pengkalan ai limban
Setaun sedum-sedum
Sebulan deram-deram
Ke berangangan besintak langkang
Nya orang ke ngibun pengkalan dipungkal Natu ke datai ari ulu
Mandai Midang
Keba deh Natu bejuluk nyepu begulang galu besundang luntang
Nya orang ke ngemataka pengkalan lama ke dipungkal
Raja Suga-uga ke burak baka pala lempunga bunga lalang
Ranyai
Lalu duduk begempuru meh bala kaban indu bulih sekayu
pengerawan tumbang
Ngilaka kampung ranyai rinda ke tumbuh di langgung entap raya.
Ditanam Niram seduai Raja Kendawa
Dinga tak gurak-gurak ai nanak ngampuhka lebak puting kerapa
Tak gurung-gurung ranyai nyerayung munyi wung beranggung tiga
Pun iya nadai uras mesai pemandang Remias Dara Melisa
Peda pemanah batang ranyai nunggang tak gedang-gedang baka
chagak bedil temaga
Peda pemanah bungkung ranyai chundung baka padung tegung
remaung sana
Rajang iya ke nunggang wan tansang kenyali banda.
Betansangka sinang rampang bunga
Dan baruh chapuh riuh munyi tabuh maloh Lubang Baya
Dan pating mening-ning munyi kesuling buluh bala
Dan lebat besapak empat munyi sida Melanyi bujang sigat nyayat
ngerebap nyiur rinda.
Simpul
Mensia bekaul enggau entiti ari lapis kosmos bukai ngena:
1. Manang
2. Lemambang
3. Tukang sabak
4. Tukang sampi