Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
TATA TERTIB
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr1
Pendahuluan
Mempelajari Istilah Umum Anatomi, Bagian Tubuh Manusia Posisi Anatomis Tubuh
Manusia, Garis Khayal dan Bidang Imaginer.
Tulang
Selain tulang, juga terdapat tulang rawan pada ujung-ujung tulang, bagian
pertumbuhan tulang, telinga, larynx, trachea, dan hidung.
Perhatikanlah jenis-jenis tulang pada preparat: tulang panjang, tulang pendek, tulang
pipih, tulang tidak beraturan dan tulang sesamoid.
Pelajari jenis tulang rawan (tulang rawan elastis, tulang rawan hyalin) dan juga tempat
tulang rawan.
1. periosteum
2. endosteum
3. substantia compacta
4. substantia spongiosa
5. medulla ossium
6. diaphyse
7. epiphyse
8. metaphyse
Pada medulla ossium kita jumpai sumsum tulang yang disebut medulla ossium,
yang terdiri dari medulla ossium flava dan medulla ossium rubra. Pada medulla ossium
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
flava ditemukan banyak lemak yang berwarna kuning dan pada medulla ossium rubra
ditemukan banyak unsur-unsur muda butir-butir darah merah.
Substansi tulang terdiri dari: air mineral (anorganik), kalsium dan protein (zat
organik). Pelajarilah teori sistem reabsorbtion dan remodelling dalam pertumbuhan dan
bertahannya tulang.
Persendian
Pelajarilah sendi:
- synostosis
- synchondrosis
- syndesmosis
- amphi arthrosis
- diarthrosis/articulatio
Pada diarthrosis kita mengenal sendi engsel (satu sumbu), sendi plana (dua
sumbu), dan sendi peluru (tiga sumbu atau lebih). Kita juga mengenal sendi berpadu
dimana beberapa sendi membentuk satu sendi, sehingga memungkinkan gerak pada
sendi ini menjadi amat luas, misalnya sendi pergelangan bahu.
Pada pertemuan dua buah tulang, kita mengenal bagian bongkol sendi, mangkok
sendi, simpai sendi (kapsul) dan diskus sendi. Selain itu, kita juga menemukan rongga
sendi, permukaan sendi, cairan sendi dan tulang rawan sendi.
Pembuluh darah sendi biasanya hanya ada pada tulang, sedangkan pada tulang
rawan tidak ditemukan pembuluh darah. Saraf sensoris ditemukan pada periosteum
tulang dan juga pada tulang rawan sendi, demikian juga halnya dengan limfe.
Otot
Otot manusia terdiri dari otot volunter bergaris, otot involunter bergaris dan otot
involunter polos. Otot involunter polos ditemukan pada dinding organ tubuh yang
berlubang, seperti dinding pembuluh darah, dinding vena besar, dinding usus dan saluran
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
kelenjar. Otot involunter bergaris kita temukan pada dinding jantung. Otot volunter
bergaris kita temukan pada otot-otot tulang dan otot kulit pada muka. Otot volunter
bergaris ini terdiri dari 90% otot berserabut merah dan 10% otot berserabut putih. Otot
berserabut merah ini biasanya tahan lama bekerja, tapi tenaganya tidak kuat, sedangkan
serabut putih memiliki tenaga yang kuat sekali tapi tidak tahan lama. Ujung origo otot
berupa tendon/aponeurosis/ligamen. Ujung insertio berupa tendon/aponeurosis.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr2
Tulang tengkorak:
A. Tengkorak terdiri dari dua bagian, neurocranim untuk otak dan viscerocranium
atau spanchnocranium untuk wajah. Kenalilah tulang-tulang yang membentuk
neurocranium (os occipital, os sphenoidale pars squamosa, pars mastoidea , pars
petrosa, os temporal, os parietale dan os frontale) dan tulang-tulang yang
membentuk viscerocranium (os ethmoidale, os lacrimale, os nasale, os vomer, os
maxilla, pars tympanica dan processus styliodeus os temporal, os mandibula dan
os hyoideum).
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
I. Persendian Temporomandibularis.
Identifikasilah bagian-bagian tulang mandibula dan temporalis yang membentuk
persendian temporomandibularis, beserta struktur-struktur yang memperkuat
persendian tersebut (seperti ligamentum).
J. Tulang-tulang yang membentuk Leher (saluran makanan dan saluran nafas)
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr3
Truncus
Setiap vertebra terdiri dari beberapa bagian, yaitu corpus vertebralis, arcus vertebralis,
dan foramen vertebralis. Arcus vertebralis terdiri dari 2 bagian, yaitu pedikulus yang
menghubungkan processus transversus dengan corpus dan lamina yang
menghubungkan processus tranversus dengan processus spinosus. Kedua arcus
vertebra kanan dan kiri bertemu, membentuk processus spinosus. Arcus vertebra
disebelah depan dekat corpus vertebra memiliki lekuk di atas dan di bawah, yang disebut
incisura vertebralis superior dan incisura vertebralis inferior. Gabungan incisura
vertebralis superior dan inferior membentuk sebuah lubang, yaitu foramen intervertebralis
sebagai tempat lewat nervus spinalis. Di belakang incisura vertebralis superior dan
inferior, didapati sepasang taju yang menuju ke atas dan ke bawah, yang disebut
processus articularis superior dan processus articularis inferior. Setiap processus
articularis memiliki permukaan persendian, yang disebut facies articularis.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
3. Vertebra cervikalis VI
Tuberkulum anterior dari processus transversusnya agak besar dan permukaan
depannya agak melekuk, yang dilalui arteri carotis communis, yang disebut
tuberculum caroticum.
B. Vertebra Thoracalis
Ciri-cirinya:
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
1. Corpus berbentuk jantung, dengan pinggir belakangnya lebih tebal dari pinggir
depan dan pada sisi lateralnya terdapat fovea costalis.
2. Foramen vertebralisnya panjang dan runcing ke bawah
3. Processus transversusnya memiliki fovea costalis transversalis
4. Processus articularisnya, yang superior frontalis ke belakang dan inferior frontalis
ke depan
C. Vertebra lumbalis
Ciri-cirinya:
D. Vertebra sacralis
Ciri-cirinya:
1. Bentuk seperti segitiga sama sisi, dengan alasnya basis ossis sacri terletak
disebelah atas dan puncaknya ossis sacri di bawah
2. pada Permukaan belakang terdapat tiga buah tonjolan yang letaknya memanjang,
crista sacralis media, crista sacralis lateralis dan crista sacralis intermedia.
3. Diantara crista sacralis intermedia dan crista sacralis lateralis terdapat foramina
sacralis dorsalis, tempat keluarnya ramus posterior nervi sacralis.
4. Diantara ujung bawah cristra sacralis media dan kedua cornu sacralis terdapat
lubang hyatus sacralis.
5. Pada pars lateralis terdapat tuberositas sacralis dan facies auricularis ossis sacri.
6. Tepi superior dari corpus ossis sacri I menonjol disebut promontorium ossis sacri.
E. Vertebra coccygealis
Ciri-cirinya:
1. Memiliki bagian atas yang lebar disebut basis, dan ujung bawahnya disebut apex
2. Memiliki processus transversus
3. Memiliki cornus cocygeum
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr4
Pada extremitas superior terdapat tulang/os: scapula, clavicula, humerus, radius, ulna,
carpalia, metacarpalia, dan phalanges.
Os scapula: margo (superior, medial dan lateral), angulus (superior, inferior dan lateral),
processus coracoideus, collum scapula, tuberositas infraglenoidalis, tuberositas
supraglenoidalis, acromion, facies articularis acromii, facies costalis, incisura scapulae,
fossa subscapularis, spina scapulae, fossa supraspinatus, fossa infraspinatus, trigonum
spinae scapulae dan cavitas glenoidalis.
Os clavicula: pars sternalis, pars acromialis, facies superior, facies inferior, tuberositas
costalis dan tuberositas coracoideus.
Radius: circumferensia articularis, tuberositas radii, facies anterior, facies posterior dan
processus styloideus radii.
Ossa metacarpalia: terdiri dari 5 buah tulang. Setiap tulang terdiri dari capitulum, corpus
dan basis. Bedakanlah antara os metacarpal primi, secundi, tertii, quarti dan quinti!
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
Ossa phalanges: terdiri dari 14 ruas tulang-tulang jari. Tiap ruas memiliki basis pada
ujung proximalnya. Ruas kedua dan ketiga memiliki trochlea pada capitulumnya. Ruas
ketiga memiliki processus unguicularis pada ujung distalnya. Basis pada ruas pertama
cekung. Masing-masing jari memiliki 3 ruas, kecuali ibu jari hanya 2 ruas.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr5
Articulatio humeri: persendian antara scapula dengan humerus, dibentuk oleh caput
humeri dan cavitas glenoidalis.
Articulatio cubiti: dibentuk oleh humerus (capitulum humeri, trochlea humeri, fossa
coronoidea, condylus medialis dan condylus lateralis), radius (capitulum radii), dan ulna
(olecranon, incisura semilunaris dan processus coronoideus ulnae).
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr6
Pada extremitas inferior terdapat tulang/os: sacrum, coccygeus, coxae, femur, tibia,
patella, fibula, tarsalia, metatarsalia dan phalangs
Os sacrum: basis ossis sacri, apex ossis sacri, crista sacralis media, crista sacralis
lateralis, crista sacralis intermedia, foramina sacralis dorsalis, cornu sacralis, hyatus
sacralis, tuberositas sacralis, facies auricularis ossis sacri, dan promontorium ossis sacri.
Os coxae, terdiri dari 3 tulang, yaitu os ilium, os pubis dan os ischium. Ketiga tulang ini
bertemu di acetabulum.
Os ilium: corpus ossis ilii, ala ossis ilii, linea arcuata, fossa iliaca, crista iliaca, spina iliaca
anterior superior (SIAS), spina iliaca posterior superior (SIPS), spina iliaca anterior inferior
(SIAI), spina iliaca posterior inferior (SIPI), facies auricularis ossis ilii, sulcus
paraglenoidalis, tuberositas iliaca, facies pelvina, facies glutea, linea glutea inferior, linea
glutea anterior dan linea glutea posterior.
Os pubis: corpus ossis pubis, ramus superior ossis pubis, ramus inferior ossis pubis,
eminentia iliopectinea/eminentia iliopubica, facies symphyseos, tuberculum pubicum,
pecten ossis pubis, crista pubica, crista obturatoria anterior dan crista obturatoria postrior.
Os ischium: corpus ossis ischii, ramus superior ossis ischii, ramus inferior ossis ischii,
spina ischiadica, incisura ischiasica mayor, incisura ischiadica minor dan tuber
ischiadicum.
Acetabulum: limbus acetabuli, incisura acetabuli, facies lunata dan fossaa acetabuli.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
Os femur: caput femoris, collum femoris, fovea capitis femoris, trochanter mayor, fossa
trochanterica, trochanter minor, linea intertrochanterica, crista intertrochanterica, corpus
femoris, linea pectinea, labium externum/laterale linea aspera, labium internum/mediale
linea aspera, tuberositas glutea, planum popliteum/facies poplitea, condylus medialis,
condylus lateralis, epicondylus medialis, fossa intercondyloidea/intercondylaris, linea
intercondyloidea, facies patellaris.
Os patella: basis patella, apex patella, facies articularis lateralis, facies articularis
medialis dan facies patella.
Os tibia: condylus medialis tibiae, condylus lateralis tibiae, facies articularis superior
condyli lateralis, facies articularis superior condyli medialis, fossa intercondyloidea
anterior, fossa intercondyloidea posterior, tuberculum intercondylare laterale, tuberculum
intercondylare mediale, margo infraglenoidalis, corpus tibiae, tuberositas tibiae, facies
articularis fibularis, facies medialis, facies lateralis, crista anterior, crista interossea/margo
interosseus, margo medialis, malleolus medialis, linea poplitea/linea M soleus, foramen
nutricium, facies posterior, sulcus malleolaris, facies poplitea, facies articularis inferior,
facies articularis malleoli medialis dan incisura fibularis tibiae.
Os fibula: capitulum fibulae, apex capituli fibulae, facies articularis capituli fibulae, collum
fibulae, facies lateralis, facies medialis, facies posterior, crista lateralis, crista interossea,
crista medialis, malleolus lateralis, facies articularis malleoli lateralis, sulcus tendon M
peroneus/sulcus malleolaris lateralis, foramen nutricium.
Ossa tarsi:
1. Os talus: caput tali, corpus tali, collum tali, sulcus tali, processus lateralis talis,
processus posterior tali, trochlea tali, facies superior trochlea tali, facies
malleolaris lateralis, facies malleolaris medialis, facies articularis navicularis pedis,
,facies articularis calcanea anterior, facies articularis calcanea media, facies
articularis calcanea posterior dan sulcus tendinis.
2. Os calcaneus: corpus calcanei, sulcus calcanei, tuber calcanei, sustentaculum
tali, facies articularis cuboidea, facies articularis posterior, processus medialis
tuberis calcanei, processus trochlearis, sulcus tendinis M peronei longi, sulcus
tendinis M flexori hallucis longi dan processus lateralis tuberis calcanei.
3. Os naviculare: tuberositas ossis navicularis pedis, facies articularis talaris ossis
navicularis, facies articularis (pro osse cuneiforme primi) ossis navicularis pedis,
facies articularis (pro osse cuneiforme secundi) ossis navicularis pedis, facies
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
articularis (pro osse cuneiforme tertii) ossis navicularis pedis dan facies articularis
(pro osse cuboidea) ossis navicularis pedis.
4. Os cuboideum: tuberositas ossis cuboidea, sulcus tendinis M peroneus longi,
facies articularis (pro osse calcanei) ossis cuboidea, facies articularis (pro osse
naviculare) ossis cuboidea, facies articularis (pro osse cuneiforme tertii) ossis
cuboidea, facies articularis (pro osse metatarsale quarti) ossis cuboidea dan
facies articularis (pro osse metatarsale quinti) ossis cuboidea.
5. Ossa cuneiforme: bedakanlah cuneiforme I, II dan III
Ossa phalanges pedis: setiap phalangs memiliki basis, corpus dan trochlea. Phalangs
distal memiliki tuberositas unguicularis. Bedakanlah antara phalangs I, II dan III.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr7
Kenalilah sendi:
Articulatio coxae
Articulatio genu
Articulatio talocruralis
Articulatio intertarsali
Articulatio metatarsophalangea
Articulatio interphalangeal.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr8
A. Regiones kepala
Identifikasilah dan sebutkan region-regio yang terdapat di kepala.
B. Otot-otot Wajah
Otot otot wajah menyebar ke kulit wajah dan kepala serta kontraksinya menyebabkan
pergeseran kulit. Otot-otot wajah dapat dibagi atas :
- Otot-otot kulit kepala
- Otot-otot daerah kelopak mata
- Otot-otot daerah hidung
- Otot-otot daerah mulut
1. Otot-otot wajah kulit kepala.
Identifikasilah M. epicranius, galea aponeurotica, M. occipitofrontalis, M.
temporoparietalis.
C. Otot-otot Pengunyah
1. Identifikasilah M. masseter, M. temporalis, M. pterygoideus lateralis dan M.
pterygoideus medialis.
2. Identifikasilah saraf yang mempersarafi otot-otot tersebut.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr9
A. Otot-otot leher
1. Musculi Infrahyoidei
Identifikasilah M. sternohyoideus, M. omohyoideus venter superior dan venter
inferior, M. sternothyroideus, M. thyrohyoideus.
2. Identifikasilah M. trapezius dan M. sternocleidomastoideus.
B. Fascia leher
Identifikasilah fascia cervicalis superficialis, fascia cervicalis media (lapisan
pretrachealis), carotid sheath, fascia cervicalis profunda (lapisan prevertebralis).
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr10
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr11
Regio brachium
Regio cubiti
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr12
Kenalilah otot dan fascia: fascia antebrachii, M. Palmaris longus, M. Flexor carpi
ulnaris, M. Flexor carpi radialis, M. Pronator teres, M. Flexor digiti sublimis, M. Flexor
digiti profundus, M. Brachioradialis, M. Flexor pollicis longus, M. Pronator quadratus.
Kenalilah otot: M. Extensor carpi radialis brevis dan longus, M. Extensor carpi ulnaris, M.
Abductor pollicis longus, M. Extensor pollicis brevis, M. Extensor digitorum communis, M.
Extensor indicis proprius, M. Extensor digiti quinti.
Kenalilah ligamentum dan otot: ligamentum carpi volare dan dorsale, lig. Carpi
transversum, tendon M. Flexor carpi ulnaris, tendon M. Palmaris longus, teandon M.
Flexor digitorum profundus, tendon M. Flexor pollicis longus.
Kenalilah: cutis dengan linea palmaris, crista cutis, aponeurosis palamaris, N. Ulnaris
superficialis, N. Digitorum communis, N. Digitorum propii, arcus palmaris superficialis
profundus, A. Digitorum communis, A. Digitalis Proprii, cabang N. Medianus, tendon otot-
otot flexor, M. Lumbricales, M. Interosseus ventralis, Musculi thenar, musculi hypothenar,
M. Adductor pollicis, arcus palmaris profundus dengan A. Metatarsalis.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr13
Bokong wanita lebih besar dari pria. Kulit daerah bokong terutama disarafi oleh N.
Gluteus superior dan N. Cutaneus femoris posterior superior. Kenalilah kedua saraf ini.
a. Kenalilah fascia glutea dan otot-otot yang membentuk bokong, yaitu: M. Gluteus
maximus, M. Gluteus medius dan M. Gluteus minimus. Kenalilah saraf dan pembuluh
darah yang melayani otot-otot ini: N. Gluteus superior, N. Gluteus inferior, A, V gluteus
superior dan A, V gluteus inferior.
Regio Femoris/Paha/Subinguinale
Kenalilah pangkal V saphena magna, foramen ovale, kelenjar limfe superficiales dan
profundus. Perhatikan di daerah fascia lata dan ligamentum inguinalis, bagian trigonum
femorale dengan femoral sheath, A femoralis, V femoralis, N femoralis, bagian insertio M
iliopsoas, M pectineus, origo dari M adductor brevis, longus, magnus dan minus.
Kenalilah kulit dan fascia lata dengan lapisannya, N cutaneus femoris lateralis, anterior
dan medial. Tetapkanlah batas-batas trigonum femoralis, M sartorius, M vastus medialis,
intermedius dan lateralis, M rectus femoris, A femoralis, A profunda femoris medialis dan
vena serupa ramus muscularis N femoris, N saphenus, canalis adductorius, lamina vasto
adductoria, bagian distal M adductor longus dan m adductor magnus, tractus iliotibialis.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr14
Perhatikan tebal kulit lutut, ligamentum patella, lanjutan fascia lata ke patella dan ke
tungkai bawah, ke bagian lateral lutut.
Perhatikan regio poplitea, bagaimana keadaan kulit di daerah ini, dan kenali fascia
poplitea serta perhatikan lanjutan dengan fascia lata, dan fascia cruris.
Pelajarilah fossa poplitea dengan isinya: jaringan lemak, fascia poplitea, N peroneus
communis, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, A poplitea, V poplitea, A
genu, V genu, M plantaris, M gastrocnemius dan M soleus, M popliteus, capsula
articularis.
Regio Tibialis
Daerah ventralis cruris ini sebelah medial, ditempati tibia, sebelah lateral oleh otot-otot
extensor. Cutis bagian medial kuat melekat pada fascia cruris dan periosteum. Subcutis
sedikit mengandung lemak, kenali V saphena magna dan N saphenus. Carilah fascia
cruris, M peroneus brevis, M peroneus longus, M extensor digitorum longus, M toibialis
anterior, M extensor pollicis longus. A dan V tibialis anterior, N peroneus superficialis dan
N peroneus profundus.
Regio Gastrocnemius/Betis
Daerah cruris posterior ini penuh dilapisi otot. Subcutis banyak mengandung lemak, dan
disini terdapat V saphena parva. Carilah fascia cruris superficialis, M soleus, M
gastrocnemeus, M plantaris longus, fascia cruris profundus, A peroneus, A tibialis
posterior, N teibialis posterior dengan rami muscularis. Carilah otot-otot lapisan dalam,
yaitu M tibialis posterior, M flexor digitorum longus dan M flexor digitorum longus.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
a. Ventral: didaerah ini terdapat tendon-tendon. Pada subcutis terdapat sedikit lemak.
Carilah disini fascia cruris transversum yang melekat pada malleolus lateralis dan
medialis. Pelajari tendon-tendon yang berjalan di bawah fascia ini dan carilah A tibialis
anterior, V tibialis anterior, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, V saphenus
magna dan N saphenus. Perhatikan bagian lig. Cruciatum cruris.
b. Posterior: Daerah ini disebut regio retro malleolaris, sampai ke tumit. Pada subcutis
hanya terdapat fascia cruris posterior supeficialis. Carilah disini tendon achilles. Pada
retro malleolaris medialis carilah lig. Lucinatum dengan Tib dig van hal.
Pada subcutis hanya terdapat sedikit lemak. Carilah N cutaneus pedis dorsalis lateralis, N
cutaneus pedis dorsalis intermedius, N saphenus rete venosus pedis dorsalis. Carilah
fascia dorsalis pedis yang melekat bersatu dengan lig. Cruciatum cruris, barisan pinggir
tulang-tulang tarsi. Carilah M extensor digitorum brevis, M extensor pollicis brevis,
tendon-tendon extensoes, A da V dorsalis pedis, N peroneus profundus, M peroneus
tertius. Perhatikan jalannya tendon-tendon ini menuju dorsum digitae.
Regio Plantaris
Perhatikan relief kulit dengan cristae cutis. Pada subcutis banyak terdapat lemak dengan
rete venosus plantaris yang banyak sekali dan halus. Pada subcutis ini dapat dicari N
plantaris medialis dan lateralis walaupun agak susah. Pada subcutis ini sudah terjalin
serabut-serabut aponeurosis plantaris. Setelah subcutis pelajarilah aponeurosis plantaris.
Carilah sebelah medial, M abducrtor pollicis hallucis, kemudian tendon-tendon M flexor
hallucis longus, M flexor hallucis brevis, tendon M flexor digitorum longus dengan Mm
lumbricales, M plantaris brevis, M abductor digiti quinti pedis, M flexor digiti quinti pedis,
M adductor hallucis, Mm intersosei plantaris. Carilah A plantaris medialis dengan
venanya, A plantaris lateralis dengan venanya, N plantaris lateralis dan N plantaris
medialis. Pelajarilah lanjutan tendon-tendon yang melekat pada plantar digitae pedis.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr15
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr16
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr17
Regio cubiti
Kenalilah pembuluh darah: A. brachialis, V. Basilica , A. Colateralis ulnaris, A.
Brachialis profunda, A. Recurrent ulnaris, A. Recurent radialis, A. Radialis, A.
Ulnaris, dan A. Interossea communis
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr18
Regio brachium
Kenalilah: N. Cutaneus brachialis lateralis, fascia brachialis, septum inter
muscularis medialis dan lateralis.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr19
a. Kenalilah fascia glutea dan otot-otot yang membentuk bokong, yaitu: M. Gluteus
maximus, M. Gluteus medius dan M. Gluteus minimus. Kenalilah saraf dan pembuluh
darah yang melayani otot-otot ini: N. Gluteus superior, N. Gluteus inferior, A, V gluteus
superior dan A, V gluteus inferior.
Regio Femoris/Paha/Subinguinale
Kenalilah pangkal V saphena magna, foramen ovale, kelenjar limfe superficiales dan
profundus. Perhatikan di daerah fascia lata dan ligamentum inguinalis, bagian trigonum
femorale dengan femoral sheath, A femoralis, V femoralis, N femoralis, bagian insertio M
iliopsoas, M pectineus, origo dari M adductor brevis, longus, magnus dan minus.
Kenalilah kulit dan fascia lata dengan lapisannya, N cutaneus femoris lateralis, anterior
dan medial. Tetapkanlah batas-batas trigonum femoralis, M sartorius, M vastus medialis,
intermedius dan lateralis, M rectus femoris, A femoralis, A profunda femoris medialis dan
vena serupa ramus muscularis N femoris, N saphenus, canalis adductorius, lamina vasto
adductoria, bagian distal M adductor longus dan m adductor magnus, tractus iliotibialis.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
Perhatikan tebal kulit lutut, ligamentum patella, lanjutan fascia lata ke patella dan ke
tungkai bawah, ke bagian lateral lutut.
Perhatikan regio poplitea, bagaimana keadaan kulit di daerah ini, dan kenali fascia
poplitea serta perhatikan lanjutan dengan fascia lata, dan fascia cruris.
Pelajarilah fossa poplitea dengan isinya: jaringan lemak, fascia poplitea, N peroneus
communis, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, A poplitea, V poplitea, A
genu, V genu, M plantaris, M gastrocnemius dan M soleus, M popliteus, capsula
articularis.
Regio Tibialis
Daerah ventralis cruris ini sebelah medial, ditempati tibia, sebelah lateral oleh otot-otot
extensor. Cutis bagian medial kuat melekat pada fascia cruris dan periosteum. Subcutis
sedikit mengandung lemak, kenali V saphena magna dan N saphenus. Carilah fascia
cruris, M peroneus brevis, M peroneus longus, M extensor digitorum longus, M toibialis
anterior, M extensor pollicis longus. A dan V tibialis anterior, N peroneus superficialis dan
N peroneus profundus.
Regio Gastrocnemius/Betis
Daerah cruris posterior ini penuh dilapisi otot. Subcutis banyak mengandung lemak, dan
disini terdapat V saphena parva. Carilah fascia cruris superficialis, M soleus, M
gastrocnemeus, M plantaris longus, fascia cruris profundus, A peroneus, A tibialis
posterior, N teibialis posterior dengan rami muscularis. Carilah otot-otot lapisan dalam,
yaitu M tibialis posterior, M flexor digitorum longus dan M flexor digitorum longus.
a. Ventral: didaerah ini terdapat tendon-tendon. Pada subcutis terdapat sedikit lemak.
Carilah disini fascia cruris transversum yang melekat pada malleolus lateralis dan
medialis. Pelajari tendon-tendon yang berjalan di bawah fascia ini dan carilah A tibialis
anterior, V tibialis anterior, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, V saphenus
magna dan N saphenus. Perhatikan bagian lig. Cruciatum cruris.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
b. Posterior: Daerah ini disebut regio retro malleolaris, sampai ke tumit. Pada subcutis
hanya terdapat fascia cruris posterior supeficialis. Carilah disini tendon achilles. Pada
retro malleolaris medialis carilah lig. Lucinatum dengan Tib dig van hal.
Pada subcutis hanya terdapat sedikit lemak. Carilah N cutaneus pedis dorsalis lateralis, N
cutaneus pedis dorsalis intermedius, N saphenus rete venosus pedis dorsalis. Carilah
fascia dorsalis pedis yang melekat bersatu dengan lig. Cruciatum cruris, barisan pinggir
tulang-tulang tarsi. Carilah M extensor digitorum brevis, M extensor pollicis brevis,
tendon-tendon extensoes, A da V dorsalis pedis, N peroneus profundus, M peroneus
tertius. Perhatikan jalannya tendon-tendon ini menuju dorsum digitae.
Regio Plantaris
Perhatikan relief kulit dengan cristae cutis. Pada subcutis banyak terdapat lemak dengan
rete venosus plantaris yang banyak sekali dan halus. Pada subcutis ini dapat dicari N
plantaris medialis dan lateralis walaupun agak susah. Pada subcutis ini sudah terjalin
serabut-serabut aponeurosis plantaris. Setelah subcutis pelajarilah aponeurosis plantaris.
Carilah sebelah medial, M abducrtor pollicis hallucis, kemudian tendon-tendon M flexor
hallucis longus, M flexor hallucis brevis, tendon M flexor digitorum longus dengan Mm
lumbricales, M plantaris brevis, M abductor digiti quinti pedis, M flexor digiti quinti pedis,
M adductor hallucis, Mm intersosei plantaris. Carilah A plantaris medialis dengan
venanya, A plantaris lateralis dengan venanya, N plantaris lateralis dan N plantaris
medialis. Pelajarilah lanjutan tendon-tendon yang melekat pada plantar digitae pedis.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr20
Bokong wanita lebih besar dari pria. Kulit daerah bokong terutama disarafi oleh N.
Gluteus superior dan N. Cutaneus femoris posterior superior. Kenalilah kedua saraf ini.
a. Kenalilah fascia glutea dan otot-otot yang membentuk bokong, yaitu: M. Gluteus
maximus, M. Gluteus medius dan M. Gluteus minimus. Kenalilah saraf dan pembuluh
darah yang melayani otot-otot ini: N. Gluteus superior, N. Gluteus inferior, A, V gluteus
superior dan A, V gluteus inferior.
Regio Femoris/Paha/Subinguinale
Kenalilah pangkal V saphena magna, foramen ovale, kelenjar limfe superficiales dan
profundus. Perhatikan di daerah fascia lata dan ligamentum inguinalis, bagian trigonum
femorale dengan femoral sheath, A femoralis, V femoralis, N femoralis, bagian insertio M
iliopsoas, M pectineus, origo dari M adductor brevis, longus, magnus dan minus.
Kenalilah kulit dan fascia lata dengan lapisannya, N cutaneus femoris lateralis, anterior
dan medial. Tetapkanlah batas-batas trigonum femoralis, M sartorius, M vastus medialis,
intermedius dan lateralis, M rectus femoris, A femoralis, A profunda femoris medialis dan
vena serupa ramus muscularis N femoris, N saphenus, canalis adductorius, lamina vasto
adductoria, bagian distal M adductor longus dan m adductor magnus, tractus iliotibialis.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
Perhatikan tebal kulit lutut, ligamentum patella, lanjutan fascia lata ke patella dan ke
tungkai bawah, ke bagian lateral lutut.
Perhatikan regio poplitea, bagaimana keadaan kulit di daerah ini, dan kenali fascia
poplitea serta perhatikan lanjutan dengan fascia lata, dan fascia cruris.
Pelajarilah fossa poplitea dengan isinya: jaringan lemak, fascia poplitea, N peroneus
communis, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, A poplitea, V poplitea, A
genu, V genu, M plantaris, M gastrocnemius dan M soleus, M popliteus, capsula
articularis.
Regio Tibialis
Daerah ventralis cruris ini sebelah medial, ditempati tibia, sebelah lateral oleh otot-otot
extensor. Cutis bagian medial kuat melekat pada fascia cruris dan periosteum. Subcutis
sedikit mengandung lemak, kenali V saphena magna dan N saphenus. Carilah fascia
cruris, M peroneus brevis, M peroneus longus, M extensor digitorum longus, M toibialis
anterior, M extensor pollicis longus. A dan V tibialis anterior, N peroneus superficialis dan
N peroneus profundus.
Regio Gastrocnemius/Betis
Daerah cruris posterior ini penuh dilapisi otot. Subcutis banyak mengandung lemak, dan
disini terdapat V saphena parva. Carilah fascia cruris superficialis, M soleus, M
gastrocnemeus, M plantaris longus, fascia cruris profundus, A peroneus, A tibialis
posterior, N teibialis posterior dengan rami muscularis. Carilah otot-otot lapisan dalam,
yaitu M tibialis posterior, M flexor digitorum longus dan M flexor digitorum longus.
a. Ventral: didaerah ini terdapat tendon-tendon. Pada subcutis terdapat sedikit lemak.
Carilah disini fascia cruris transversum yang melekat pada malleolus lateralis dan
medialis. Pelajari tendon-tendon yang berjalan di bawah fascia ini dan carilah A tibialis
anterior, V tibialis anterior, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, V saphenus
magna dan N saphenus. Perhatikan bagian lig. Cruciatum cruris.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
b. Posterior: Daerah ini disebut regio retro malleolaris, sampai ke tumit. Pada subcutis
hanya terdapat fascia cruris posterior supeficialis. Carilah disini tendon achilles. Pada
retro malleolaris medialis carilah lig. Lucinatum dengan Tib dig van hal.
Pada subcutis hanya terdapat sedikit lemak. Carilah N cutaneus pedis dorsalis lateralis, N
cutaneus pedis dorsalis intermedius, N saphenus rete venosus pedis dorsalis. Carilah
fascia dorsalis pedis yang melekat bersatu dengan lig. Cruciatum cruris, barisan pinggir
tulang-tulang tarsi. Carilah M extensor digitorum brevis, M extensor pollicis brevis,
tendon-tendon extensoes, A da V dorsalis pedis, N peroneus profundus, M peroneus
tertius. Perhatikan jalannya tendon-tendon ini menuju dorsum digitae.
Regio Plantaris
Perhatikan relief kulit dengan cristae cutis. Pada subcutis banyak terdapat lemak dengan
rete venosus plantaris yang banyak sekali dan halus. Pada subcutis ini dapat dicari N
plantaris medialis dan lateralis walaupun agak susah. Pada subcutis ini sudah terjalin
serabut-serabut aponeurosis plantaris. Setelah subcutis pelajarilah aponeurosis plantaris.
Carilah sebelah medial, M abducrtor pollicis hallucis, kemudian tendon-tendon M flexor
hallucis longus, M flexor hallucis brevis, tendon M flexor digitorum longus dengan Mm
lumbricales, M plantaris brevis, M abductor digiti quinti pedis, M flexor digiti quinti pedis,
M adductor hallucis, Mm intersosei plantaris. Carilah A plantaris medialis dengan
venanya, A plantaris lateralis dengan venanya, N plantaris lateralis dan N plantaris
medialis. Pelajarilah lanjutan tendon-tendon yang melekat pada plantar digitae pedis.
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019
BBS1-AO-Pr21
Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1