Anda di halaman 1dari 39

Kurikulum 2019

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

TATA TERTIB

LABORATORIUM ANATOMI FK USU

1. Setiap mahasiswa wajib memakai baju praktikum dan tanda pengenal,


berpenampilan rapi dan sopan, serta menggunakan sepatu.
2. Hadir tepat waktu dan pulang tepat waktu.
3. Menyimpan semua perlengkapan termasuk tas dan gadget di locker yang telah
disediakan di laboratorium Anatomi dan hanya membawa Atlas Anatomi, buku
catatan dan alat tulis yang diperlukan saja.
4. Wajib membawa Atlas Anatomi.
5. Sebelum masuk praktikum, mahasiswa wajib mempelajari topik yang akan
dibicarakan. Responsi akan dilakukan sebelum memasuki ruang lab.
6. Selama praktikum berlangsung diwajibkan menjaga ketertiban dan ketentraman.
7. Bagi yang tidak memenuhi aturan di atas akan diberikan sanksi sesuai ketentuan
yang berlaku di Departemen Anatomi FK USU.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 1 : Pendahuluan dan Orientasi laboratorium

BBS1-AO-Pr1

Pendahuluan

Pengenalan Laboratorium Anatomi: ruang laboratorium kering dan basah, etika


terhadap preparat laboratorium dan kadaver.

Mempelajari Istilah Umum Anatomi, Bagian Tubuh Manusia Posisi Anatomis Tubuh
Manusia, Garis Khayal dan Bidang Imaginer.

Mempelajari struktur tubuh yang akan diidentifikasi pada praktikum anatomi:

Tulang

Tulang merupakan jaringan penunjang tubuh, yang juga berfungsi sebagai


pelindung bagian dalam tubuh seperti otak, sumsum tulang belakang, jantung dan alat-
alat dalam panggul dan dada, serta sebagai sarana penggerak bagian anggota tubuh.

Selain tulang, juga terdapat tulang rawan pada ujung-ujung tulang, bagian
pertumbuhan tulang, telinga, larynx, trachea, dan hidung.

Perhatikanlah jenis-jenis tulang pada preparat: tulang panjang, tulang pendek, tulang
pipih, tulang tidak beraturan dan tulang sesamoid.

Pelajari jenis tulang rawan (tulang rawan elastis, tulang rawan hyalin) dan juga tempat
tulang rawan.

Pelajari bagian-bagian tulang:

1. periosteum
2. endosteum
3. substantia compacta
4. substantia spongiosa
5. medulla ossium
6. diaphyse
7. epiphyse
8. metaphyse
Pada medulla ossium kita jumpai sumsum tulang yang disebut medulla ossium,
yang terdiri dari medulla ossium flava dan medulla ossium rubra. Pada medulla ossium

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

flava ditemukan banyak lemak yang berwarna kuning dan pada medulla ossium rubra
ditemukan banyak unsur-unsur muda butir-butir darah merah.

Substansi tulang terdiri dari: air mineral (anorganik), kalsium dan protein (zat
organik). Pelajarilah teori sistem reabsorbtion dan remodelling dalam pertumbuhan dan
bertahannya tulang.

Pelajari pembuluh darah (arteri nutricia) dan saraf pada tulang.

Persendian

Persendian merupakan pertemuan dua tulang atau lebih untuk dapat


memungkinkan kedua bagian tulang itu bergerak.

Pelajarilah sendi:

- synostosis
- synchondrosis
- syndesmosis
- amphi arthrosis
- diarthrosis/articulatio
Pada diarthrosis kita mengenal sendi engsel (satu sumbu), sendi plana (dua
sumbu), dan sendi peluru (tiga sumbu atau lebih). Kita juga mengenal sendi berpadu
dimana beberapa sendi membentuk satu sendi, sehingga memungkinkan gerak pada
sendi ini menjadi amat luas, misalnya sendi pergelangan bahu.

Pada pertemuan dua buah tulang, kita mengenal bagian bongkol sendi, mangkok
sendi, simpai sendi (kapsul) dan diskus sendi. Selain itu, kita juga menemukan rongga
sendi, permukaan sendi, cairan sendi dan tulang rawan sendi.

Pembuluh darah sendi biasanya hanya ada pada tulang, sedangkan pada tulang
rawan tidak ditemukan pembuluh darah. Saraf sensoris ditemukan pada periosteum
tulang dan juga pada tulang rawan sendi, demikian juga halnya dengan limfe.

Otot

Otot manusia terdiri dari otot volunter bergaris, otot involunter bergaris dan otot
involunter polos. Otot involunter polos ditemukan pada dinding organ tubuh yang
berlubang, seperti dinding pembuluh darah, dinding vena besar, dinding usus dan saluran

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

kelenjar. Otot involunter bergaris kita temukan pada dinding jantung. Otot volunter
bergaris kita temukan pada otot-otot tulang dan otot kulit pada muka. Otot volunter
bergaris ini terdiri dari 90% otot berserabut merah dan 10% otot berserabut putih. Otot
berserabut merah ini biasanya tahan lama bekerja, tapi tenaganya tidak kuat, sedangkan
serabut putih memiliki tenaga yang kuat sekali tapi tidak tahan lama. Ujung origo otot
berupa tendon/aponeurosis/ligamen. Ujung insertio berupa tendon/aponeurosis.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 2 : Tulang Calvaria, Basis Cranii, Maxillofacial


Mandibula

BBS1-AO-Pr2

Tulang tengkorak:

A. Tengkorak terdiri dari dua bagian, neurocranim untuk otak dan viscerocranium
atau spanchnocranium untuk wajah. Kenalilah tulang-tulang yang membentuk
neurocranium (os occipital, os sphenoidale pars squamosa, pars mastoidea , pars
petrosa, os temporal, os parietale dan os frontale) dan tulang-tulang yang
membentuk viscerocranium (os ethmoidale, os lacrimale, os nasale, os vomer, os
maxilla, pars tympanica dan processus styliodeus os temporal, os mandibula dan
os hyoideum).

B. Calvaria. Calvaria atau kubah cranium terdiri dari os frontale, os parietale, os


temporal dan os occipital.Pada persambungan tiap tulang tersebut ditemukan
persendian (sutura). Identifikasilah sutura coronalis, sutura sagittalis, sutura
lambdoidea, vertex dan bregma.
Perhatikanlah dan kenalilah bagian dalam calvaria, akan terlihat sulcus sinus
sagittalis superior, sulcus arteriae meningiae mediae, crista frontalis, foveolae
granularis.

C. Tengkorak dilihat dari lateralis.


Kenalilah pars squamosa dan pars tympanicus os temporal, arcus zygomaticus,
meatus acusticus externus, processus mastoideus, foramen mastoideum, arcus
supraciliaris, margo supraorbitalis, incisura supraorbitalis, margo infraorbitalis,
foramen infraorbitalis, spina nasalis anteriorprocessus alveolaris.
Kenalilah dan carilah persendian tengkorak dilihat dari laterali.

D. Tengkorak dilihat dari posterior


Identifikasilah protuberantia occipitalis externa, linea nuchalis suprema, linea
nuchalis, superior, linea nuchalis inferior, processus mastoideus, foramen
mastoidea, foramen parietale dan persendian yang Nampak.

E. Tengkorak dilihat dari Anterior

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Identifikasilah struktur-struktur tengkorak yang terlihat darianterior.


F. Tengkorak dilihat dari Inferior
Identifikasilah processus palatines os maxillaries, lamina horizontalis assis
palatine, foramen palatina mayor, foramen palatina minor, processua
pterygoideus, fossa scaphoidea, foramen lacerum, spina ossis sphenoidalis,
foramen spinosum, foramen ovale, sulcus tubae auditoriae, pars tympanica ossis
temporalis, processus styloideus, foramen stylomastoidea, incisura mastoidea,
tuberculum articulare, pars basilaris ossis occipitalis, fossa jugularis, foramen
jugulare, foramen magnum, condylus occipitalis, canalis condylaris, dan crista
occipitalis externa.

G. Bagian Dalam Dasar Tengkorak


Dasar tengkorak dibagi atas tiga fossa, fossa crania anterior, fossa crania media
dan fossa crania posterior.
1. Fossa crania anterior. Identifikasilah lamina cribosa ethmoidalis, crista galli,
foramen caecum, canalis opticus, processus clinoideus anterior.
2. Fossa crania media. Identifikasilah sella turcica, fossa hypophysialis, sulcus
caroticus, canalis caroticus, foramen lacerum, lingual ossis sphenoidalis,
foramen ovale, foramen rotundum, foramen spinosum, sulcus arteriae
meningeae mediae, impression N, trigeminus, sulcus sinus petrosus
superioris, dorsum sellae, processus clinoideus posterior.
3. Fossa crania posterior. Identifikasilah foramen magnum, sulcus sinus petrosus
inferioris foramen jugulare, meatus acusticus internus, sulcus sinus sigmoidei,
sulcus sinus transverse, protuberantia occipitalis internacanalis hypoglossi.

H. Tempat yang dilalui pembuluh darah dan saraf.


Lubang-luang pada dasar tengkorak tempat dilalui pembuluh darah dan saraf.
Identifikasilah lubang-lubang tersebut dan carilah pembuluh darah atau saraf yang
dilaluinya.

I. Persendian Temporomandibularis.
Identifikasilah bagian-bagian tulang mandibula dan temporalis yang membentuk
persendian temporomandibularis, beserta struktur-struktur yang memperkuat
persendian tersebut (seperti ligamentum).
J. Tulang-tulang yang membentuk Leher (saluran makanan dan saluran nafas)

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Identifikasilah tulang tulanbg yang membentuk larynx dan trachea (Cartilago


hypidea, cartilage epiglotica, cartilage thyroidea, cartilage cricoidea, cartilage
arythenoidea, cartilage triticeae, cartilage corniculata, dan cartilage trachea.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 3 : Osteologi Truncus (Vertebra)

BBS1-AO-Pr3

Truncus

Kerangka batang tubuh/kolumna vertebralis terdiri dari susunan ruas-ruas tulang


belakang (vertebra), yaitu vertebra cervicalis, thoracalis, lumbalis, sacralis dan coccigeus.

Setiap vertebra terdiri dari beberapa bagian, yaitu corpus vertebralis, arcus vertebralis,
dan foramen vertebralis. Arcus vertebralis terdiri dari 2 bagian, yaitu pedikulus yang
menghubungkan processus transversus dengan corpus dan lamina yang
menghubungkan processus tranversus dengan processus spinosus. Kedua arcus
vertebra kanan dan kiri bertemu, membentuk processus spinosus. Arcus vertebra
disebelah depan dekat corpus vertebra memiliki lekuk di atas dan di bawah, yang disebut
incisura vertebralis superior dan incisura vertebralis inferior. Gabungan incisura
vertebralis superior dan inferior membentuk sebuah lubang, yaitu foramen intervertebralis
sebagai tempat lewat nervus spinalis. Di belakang incisura vertebralis superior dan
inferior, didapati sepasang taju yang menuju ke atas dan ke bawah, yang disebut
processus articularis superior dan processus articularis inferior. Setiap processus
articularis memiliki permukaan persendian, yang disebut facies articularis.

A. Vertebra cervicalis, terdiri dari 7 ruas, dengan ciri sebagai berikut:

1. corpus kecil, tipis dan berbentuk segiempat.


2. foramen vertebralis relatif besar dan berbentuk segitiga.
3. processus transversus terletak di depan processus articularis, memiliki lubang
yang disebut foramen tranversarium, untuk lewat arteri dan vena vertebralis. Pada
cervicalis II – V, terdapata tuberculum anterior dan posterior. Diantara kedua
tonjolan ini, terdapat parit yang disebut sulcus nervi spinalis untuk lewatnya
nervus spinalis.
4. processus spinosus pendek dan bercabang dua.

Ciri-ciri beberapa vertebra cervicalis yang khas

1. Vertebra cervicalis I (atlas)


a. Tidak memiliki corpus
b. Memiliki masa lateralis, dimana terdapat fovea artikularis superior dan
facies artikularis inferior.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

c. Bagian di depan massa lateralis disebut arcus anterior, dimana terdapat


tuberculum anterior dan fovea dentis.
d. Bagian belakang massa lateralis disebut arcus posterior, disini terdapat
tuberkulum posterior, sebagai pengganti processus spinosus dan sulcus
arteri vertebralis, sebagai tempat lewatnya arteri vertebralis dan Nervus
cervicalis I.
e. Processus transversus tidak memiliki tonjolan (tuberkulum), tidak memiliki
sulcus nervi spinalis dan memiliki foramen transversarium.
f. Processus spinosus tidak ada, sebagai gantinya terdapat tuberculum
posterior atlantis.

2. Vertebra cervikalis II (epistropheus)


a. Pada corpusnya terdapat taju besar yang menuju ke atas, yang disebut
dens epistropheus. Di sini terdapat facies articularis anterior dentis dan
facies articularis posterior dentis.
b. Pada permukaan atas arcus, di belakang processus articularis superior
terdapat sulsus nervi spinalis II, yang dilalui nervus cervicalis II.
c. Processus transversusnya memiliki tuberkulum anterior, tuberkulum
posterior, sulcus nervi spinalis dan foramen transversarium.

3. Vertebra cervikalis VI
Tuberkulum anterior dari processus transversusnya agak besar dan permukaan
depannya agak melekuk, yang dilalui arteri carotis communis, yang disebut
tuberculum caroticum.

4. Vertebra cervikalis VII


a. Processusnya panjang dan tidak bercabang.
b. Foramen transversariumnya kecil, terkadang tidak ada.
c. Tuberculum anteriornya terkadang panjang serupa iga.

B. Vertebra Thoracalis

Vertebra thoracalis terdiri dari 12 ruas

Ciri-cirinya:

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

1. Corpus berbentuk jantung, dengan pinggir belakangnya lebih tebal dari pinggir
depan dan pada sisi lateralnya terdapat fovea costalis.
2. Foramen vertebralisnya panjang dan runcing ke bawah
3. Processus transversusnya memiliki fovea costalis transversalis
4. Processus articularisnya, yang superior frontalis ke belakang dan inferior frontalis
ke depan

C. Vertebra lumbalis

Ciri-cirinya:

1. Corpus berbentuk seperti ginjal, besar dan tebal.


2. Processus spinosus lebar dan pendek, dengan arah mendatar ke belakang.
3. Memiliki processus mammilaris dan accessorius.
4. Foramen vertebralis relatif kecil berbentuk segitiga.

D. Vertebra sacralis

Ciri-cirinya:

1. Bentuk seperti segitiga sama sisi, dengan alasnya basis ossis sacri terletak
disebelah atas dan puncaknya ossis sacri di bawah
2. pada Permukaan belakang terdapat tiga buah tonjolan yang letaknya memanjang,
crista sacralis media, crista sacralis lateralis dan crista sacralis intermedia.
3. Diantara crista sacralis intermedia dan crista sacralis lateralis terdapat foramina
sacralis dorsalis, tempat keluarnya ramus posterior nervi sacralis.
4. Diantara ujung bawah cristra sacralis media dan kedua cornu sacralis terdapat
lubang hyatus sacralis.
5. Pada pars lateralis terdapat tuberositas sacralis dan facies auricularis ossis sacri.
6. Tepi superior dari corpus ossis sacri I menonjol disebut promontorium ossis sacri.

E. Vertebra coccygealis

Ciri-cirinya:

1. Memiliki bagian atas yang lebar disebut basis, dan ujung bawahnya disebut apex
2. Memiliki processus transversus
3. Memiliki cornus cocygeum

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 4 : Osteologi Ekstremitas Superior

BBS1-AO-Pr4

Tulang-Tulang Pada Extremitas Superior

Pada extremitas superior terdapat tulang/os: scapula, clavicula, humerus, radius, ulna,
carpalia, metacarpalia, dan phalanges.

Identifikasilah masing-masing tulang, dan carilah nama bagian-bagian tulang yang


disebut dibawah ini.

Os scapula: margo (superior, medial dan lateral), angulus (superior, inferior dan lateral),
processus coracoideus, collum scapula, tuberositas infraglenoidalis, tuberositas
supraglenoidalis, acromion, facies articularis acromii, facies costalis, incisura scapulae,
fossa subscapularis, spina scapulae, fossa supraspinatus, fossa infraspinatus, trigonum
spinae scapulae dan cavitas glenoidalis.

Os clavicula: pars sternalis, pars acromialis, facies superior, facies inferior, tuberositas
costalis dan tuberositas coracoideus.

Os humerus: caput humeri, collum anatomicum, collum chirurgicum, tuberculum mayus,


tuberculum minus, crista tuberculi mayus, crista tuberculi minus, sulcus intertubercularis,
tuberositas deltoidea, sulcus nervus radialis/sulcus spiralis, foramen nutricium, fossa
coronoidea, fossa olecrani, epicondylus medialis, condylus medialis, epicondylus lateralis,
epicondylus lateralis, capitulum humeri, fossa radialis, sulcus nervus ulnaris dan trochlea
humeri.

Ulna: olecranon, processus coronoideus, incisura semilunaris, tuberositas ulna, facies


volaris, foramen nutricium, crista interossea, circumferensia articularis dan processus
styloideus ulna.

Radius: circumferensia articularis, tuberositas radii, facies anterior, facies posterior dan
processus styloideus radii.

Ossa carpalia: os naviculare manus, lunatum, triquetrum, pisiformis, multangulum


mayus, multangulum minus, capitatum dan hamatum.

Ossa metacarpalia: terdiri dari 5 buah tulang. Setiap tulang terdiri dari capitulum, corpus
dan basis. Bedakanlah antara os metacarpal primi, secundi, tertii, quarti dan quinti!

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Ossa phalanges: terdiri dari 14 ruas tulang-tulang jari. Tiap ruas memiliki basis pada
ujung proximalnya. Ruas kedua dan ketiga memiliki trochlea pada capitulumnya. Ruas
ketiga memiliki processus unguicularis pada ujung distalnya. Basis pada ruas pertama
cekung. Masing-masing jari memiliki 3 ruas, kecuali ibu jari hanya 2 ruas.

Bedakan antara ruas pertama, kedua dan ketiga.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 5 : Articulatio pada Ekstremitas Superior

BBS1-AO-Pr5

Articulatio pada Extremitas Superior

Articulatio humeri: persendian antara scapula dengan humerus, dibentuk oleh caput
humeri dan cavitas glenoidalis.

Articulatio cubiti: dibentuk oleh humerus (capitulum humeri, trochlea humeri, fossa
coronoidea, condylus medialis dan condylus lateralis), radius (capitulum radii), dan ulna
(olecranon, incisura semilunaris dan processus coronoideus ulnae).

Kenalilah sendi yang lain: carpalia, carpophalangea dan interphalangeal.

Pelajarilah gerakan-gerakan yang dapat dilakukan pada setiap persendian.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 6 : Osteologi Ekstremitas Inferior

BBS1-AO-Pr6

Tulang-tulang pada extremitas inferior

Pada extremitas inferior terdapat tulang/os: sacrum, coccygeus, coxae, femur, tibia,
patella, fibula, tarsalia, metatarsalia dan phalangs

Identifikasilah masing-masing tulang, dan carilah nama bagian-bagian tulang yang


disebut dibawah ini.

Os sacrum: basis ossis sacri, apex ossis sacri, crista sacralis media, crista sacralis
lateralis, crista sacralis intermedia, foramina sacralis dorsalis, cornu sacralis, hyatus
sacralis, tuberositas sacralis, facies auricularis ossis sacri, dan promontorium ossis sacri.

Os coccygeus: basis, apex, processus transversus dan cornu cocygeum

Os coxae, terdiri dari 3 tulang, yaitu os ilium, os pubis dan os ischium. Ketiga tulang ini
bertemu di acetabulum.

Os ilium: corpus ossis ilii, ala ossis ilii, linea arcuata, fossa iliaca, crista iliaca, spina iliaca
anterior superior (SIAS), spina iliaca posterior superior (SIPS), spina iliaca anterior inferior
(SIAI), spina iliaca posterior inferior (SIPI), facies auricularis ossis ilii, sulcus
paraglenoidalis, tuberositas iliaca, facies pelvina, facies glutea, linea glutea inferior, linea
glutea anterior dan linea glutea posterior.

Os pubis: corpus ossis pubis, ramus superior ossis pubis, ramus inferior ossis pubis,
eminentia iliopectinea/eminentia iliopubica, facies symphyseos, tuberculum pubicum,
pecten ossis pubis, crista pubica, crista obturatoria anterior dan crista obturatoria postrior.

Os ischium: corpus ossis ischii, ramus superior ossis ischii, ramus inferior ossis ischii,
spina ischiadica, incisura ischiasica mayor, incisura ischiadica minor dan tuber
ischiadicum.

Acetabulum: limbus acetabuli, incisura acetabuli, facies lunata dan fossaa acetabuli.

Foramen obturatum: sulcus obturatorius, tuberculum obturatorium anterior dan


tuberculum obturatorium posterior.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Os femur: caput femoris, collum femoris, fovea capitis femoris, trochanter mayor, fossa
trochanterica, trochanter minor, linea intertrochanterica, crista intertrochanterica, corpus
femoris, linea pectinea, labium externum/laterale linea aspera, labium internum/mediale
linea aspera, tuberositas glutea, planum popliteum/facies poplitea, condylus medialis,
condylus lateralis, epicondylus medialis, fossa intercondyloidea/intercondylaris, linea
intercondyloidea, facies patellaris.

Os patella: basis patella, apex patella, facies articularis lateralis, facies articularis
medialis dan facies patella.

Os tibia: condylus medialis tibiae, condylus lateralis tibiae, facies articularis superior
condyli lateralis, facies articularis superior condyli medialis, fossa intercondyloidea
anterior, fossa intercondyloidea posterior, tuberculum intercondylare laterale, tuberculum
intercondylare mediale, margo infraglenoidalis, corpus tibiae, tuberositas tibiae, facies
articularis fibularis, facies medialis, facies lateralis, crista anterior, crista interossea/margo
interosseus, margo medialis, malleolus medialis, linea poplitea/linea M soleus, foramen
nutricium, facies posterior, sulcus malleolaris, facies poplitea, facies articularis inferior,
facies articularis malleoli medialis dan incisura fibularis tibiae.

Os fibula: capitulum fibulae, apex capituli fibulae, facies articularis capituli fibulae, collum
fibulae, facies lateralis, facies medialis, facies posterior, crista lateralis, crista interossea,
crista medialis, malleolus lateralis, facies articularis malleoli lateralis, sulcus tendon M
peroneus/sulcus malleolaris lateralis, foramen nutricium.

Ossa tarsi:

1. Os talus: caput tali, corpus tali, collum tali, sulcus tali, processus lateralis talis,
processus posterior tali, trochlea tali, facies superior trochlea tali, facies
malleolaris lateralis, facies malleolaris medialis, facies articularis navicularis pedis,
,facies articularis calcanea anterior, facies articularis calcanea media, facies
articularis calcanea posterior dan sulcus tendinis.
2. Os calcaneus: corpus calcanei, sulcus calcanei, tuber calcanei, sustentaculum
tali, facies articularis cuboidea, facies articularis posterior, processus medialis
tuberis calcanei, processus trochlearis, sulcus tendinis M peronei longi, sulcus
tendinis M flexori hallucis longi dan processus lateralis tuberis calcanei.
3. Os naviculare: tuberositas ossis navicularis pedis, facies articularis talaris ossis
navicularis, facies articularis (pro osse cuneiforme primi) ossis navicularis pedis,
facies articularis (pro osse cuneiforme secundi) ossis navicularis pedis, facies

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

articularis (pro osse cuneiforme tertii) ossis navicularis pedis dan facies articularis
(pro osse cuboidea) ossis navicularis pedis.
4. Os cuboideum: tuberositas ossis cuboidea, sulcus tendinis M peroneus longi,
facies articularis (pro osse calcanei) ossis cuboidea, facies articularis (pro osse
naviculare) ossis cuboidea, facies articularis (pro osse cuneiforme tertii) ossis
cuboidea, facies articularis (pro osse metatarsale quarti) ossis cuboidea dan
facies articularis (pro osse metatarsale quinti) ossis cuboidea.
5. Ossa cuneiforme: bedakanlah cuneiforme I, II dan III

Ossa metatarsalia: terdapat 5 buah metatarsalia. Setaip metatarsalia memiliki capitulum,


caput dan basis. Metatarsalia ke 5 memiliki tuberositas ossis metatarsalia quinti.
Bedakanlah antara os metatarsalia primi, secundi, tertii, quarti dan quinti.

Ossa phalanges pedis: setiap phalangs memiliki basis, corpus dan trochlea. Phalangs
distal memiliki tuberositas unguicularis. Bedakanlah antara phalangs I, II dan III.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 7 : Articulatio pada Ekstremitas Inferior

BBS1-AO-Pr7

Articulatio pada Extremitas Inferior

Kenalilah sendi:

Articulatio coxae

Articulatio genu

Articulatio talocruralis

Articulatio intertarsali

Articulatio metatarsophalangea

Articulatio interphalangeal.

Pelajarilah gerakan-gerakan yang dapat dilakukan pada setiap persendian.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 8: Otot-otot Kepala dan Wajah

BBS1-AO-Pr8

A. Regiones kepala
Identifikasilah dan sebutkan region-regio yang terdapat di kepala.

B. Otot-otot Wajah
Otot otot wajah menyebar ke kulit wajah dan kepala serta kontraksinya menyebabkan
pergeseran kulit. Otot-otot wajah dapat dibagi atas :
- Otot-otot kulit kepala
- Otot-otot daerah kelopak mata
- Otot-otot daerah hidung
- Otot-otot daerah mulut
1. Otot-otot wajah kulit kepala.
Identifikasilah M. epicranius, galea aponeurotica, M. occipitofrontalis, M.
temporoparietalis.

2. Otot-otot wajah pada aderah fissure palpebrae


Identifikasilah M. orbicularis oculi pars palpebralis, pars lacrimalis, M. corrugators
supercilli. Carilah ekspresi bagaimana bila otot tersebut berkontraksi.
3. Otot-otot wajah pada daerah hidung
Identifikasilah M. proserus, M. nasalis pars transversa, pars alaris, M. levator labii
superioris alaequue nasi. Carilah ekspresi bagaimana bila otot tersebut
berkontraksi.
4. Otot-otot wajah pada daerah mulut
Identifikasilah M. orbicularis oris, M. buccinators, M. zygomaticus mayor, M.
zygomaticus minor, M. risorius, M. levator labii superioris, M. levator anguli oris, M.
depressor anguli oris, M. transverses menti, M. depressor labii inferioris, M.
patysma, M. mentalis
5. Kesemua otot tersebut dipersarafi oleh nervus facialis.

C. Otot-otot Pengunyah
1. Identifikasilah M. masseter, M. temporalis, M. pterygoideus lateralis dan M.
pterygoideus medialis.
2. Identifikasilah saraf yang mempersarafi otot-otot tersebut.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 9: Otot-otot Leher dan Punggung

BBS1-AO-Pr9

A. Otot-otot leher
1. Musculi Infrahyoidei
Identifikasilah M. sternohyoideus, M. omohyoideus venter superior dan venter
inferior, M. sternothyroideus, M. thyrohyoideus.
2. Identifikasilah M. trapezius dan M. sternocleidomastoideus.

B. Fascia leher
Identifikasilah fascia cervicalis superficialis, fascia cervicalis media (lapisan
pretrachealis), carotid sheath, fascia cervicalis profunda (lapisan prevertebralis).

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 10: MID TERM PRAKTIKUM ANATOMI

BBS1-AO-Pr10

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 11: Otot-otot Ekstremitas Superior 1

(Otot-otot Regio Shoulder dan Brachium)

BBS1-AO-Pr11

Daerah bahu dan axilla

Kenalilah letak, bentuk dan besar otot:

a. M. Deltoideus, M. Pectoralis mayor, M. pectoralis minor, M. Subclavius, M. Biceps


Brachii caput longum, M. Biceps Brachii caput brevis, M. Coracobrachialis, M.
Latissimus Dorsi, M. Teres mayor, M. Teres minor, M. Trapezius, M.
Supraspinatus, M. Omohyoid, M. Levator scapulae, M. Infraspinatus, M.
Subscapularis, M. Rhomboideus dan M. Serratus anterior
b. Kenalilah bagian tulang: processus coracoideus, acromion, spina scapulae,
tuberculi mayus dan tuberculi minus.

Regio brachium

Kenalilah: M. biceps Brachii, M. Coracobrachialis, M. Brachialis, M. Triceps brachii, N.


Medianus, N. Ulnaris, N musculocutaneus, N. Radialis, A. Brachialis, V basilica dan V.
Brachialis.

Regio cubiti

a. Kenalilah: fascia cubiti, aponeurosis flexores, aponeurosus exrtensores, lacertus


fibrosum.

b. Kenalilah otot: M. biceps, M. Brachialis, M. Brachioradialis, M. Flexores dan M.


Extensores.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 12: Otot-otot Ekstremitas Superior 2

(Otot-otot Regio Ante Brachium dan Manus)

BBS1-AO-Pr12

Regio antebrachium ventral

Kenalilah otot dan fascia: fascia antebrachii, M. Palmaris longus, M. Flexor carpi
ulnaris, M. Flexor carpi radialis, M. Pronator teres, M. Flexor digiti sublimis, M. Flexor
digiti profundus, M. Brachioradialis, M. Flexor pollicis longus, M. Pronator quadratus.

Regio brachium dorsalis

Kenalilah otot: M. Extensor carpi radialis brevis dan longus, M. Extensor carpi ulnaris, M.
Abductor pollicis longus, M. Extensor pollicis brevis, M. Extensor digitorum communis, M.
Extensor indicis proprius, M. Extensor digiti quinti.

Regio carpi volaris

Kenalilah ligamentum dan otot: ligamentum carpi volare dan dorsale, lig. Carpi
transversum, tendon M. Flexor carpi ulnaris, tendon M. Palmaris longus, teandon M.
Flexor digitorum profundus, tendon M. Flexor pollicis longus.

Regio carpi dorsalis

Kenalilah ligamentum, tendon dan otot: ligamentum carpi dorsalis dengan


compartemen tendon-tendon M. Abductor pollicis longus, tendon M. Extensor pollicis
brevis, tendon M. Extensor pollicis longus, tendon M. Extensor carpi radialis longus dan
brevis, tendon M. Extensor digitorum communis, tendon M. Extensor indicis proprius,
tendon M. Extensor digiti quinti.

Regio volar manus

Kenalilah: cutis dengan linea palmaris, crista cutis, aponeurosis palamaris, N. Ulnaris
superficialis, N. Digitorum communis, N. Digitorum propii, arcus palmaris superficialis
profundus, A. Digitorum communis, A. Digitalis Proprii, cabang N. Medianus, tendon otot-
otot flexor, M. Lumbricales, M. Interosseus ventralis, Musculi thenar, musculi hypothenar,
M. Adductor pollicis, arcus palmaris profundus dengan A. Metatarsalis.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Regio dorsal manus

Kenalilah: rete volaris manus, N cutaneus ramus radialis/ulnaris

Regio digiti manus

Kenalilah: lig. Vaginalis, vagina tendinis, tendon M. Lumbricales, tendon M. Interossei,


tendon M. Flexor digitorum sublimis, tendon M. Flexor digitorum profundus, A, N, digitalis
proprii, N digitalis proprii.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 13: Otot-otot Ekstremitas Inferior 1

(Otot-otot Regio Panggul dan Paha)

BBS1-AO-Pr13

Regio Glutea, Bokong

Bokong wanita lebih besar dari pria. Kulit daerah bokong terutama disarafi oleh N.
Gluteus superior dan N. Cutaneus femoris posterior superior. Kenalilah kedua saraf ini.

a. Kenalilah fascia glutea dan otot-otot yang membentuk bokong, yaitu: M. Gluteus
maximus, M. Gluteus medius dan M. Gluteus minimus. Kenalilah saraf dan pembuluh
darah yang melayani otot-otot ini: N. Gluteus superior, N. Gluteus inferior, A, V gluteus
superior dan A, V gluteus inferior.

b. Kenali juga: M. Pyriformis, foramen ischiadicum mayus dan minus, foramen


suprapyriformis, foramen infra pyriformis, N cutaneus femoris posterior, N ischiadicus dan
N. Pudendus, serta trochanter mayor.

Regio Femoris/Paha/Subinguinale

Kenalilah pangkal V saphena magna, foramen ovale, kelenjar limfe superficiales dan
profundus. Perhatikan di daerah fascia lata dan ligamentum inguinalis, bagian trigonum
femorale dengan femoral sheath, A femoralis, V femoralis, N femoralis, bagian insertio M
iliopsoas, M pectineus, origo dari M adductor brevis, longus, magnus dan minus.

Regio Femoris Ventralis

Perhatikan bentuk paha.

Kenalilah kulit dan fascia lata dengan lapisannya, N cutaneus femoris lateralis, anterior
dan medial. Tetapkanlah batas-batas trigonum femoralis, M sartorius, M vastus medialis,
intermedius dan lateralis, M rectus femoris, A femoralis, A profunda femoris medialis dan
vena serupa ramus muscularis N femoris, N saphenus, canalis adductorius, lamina vasto
adductoria, bagian distal M adductor longus dan m adductor magnus, tractus iliotibialis.

Regio Femoris Dorsalis

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Kenalilah fascia lata. Pelajarilah otot-otot di sini: M semitendinosus, M


semimembranosus, M gracillis, m biceps femoris caput longum dan caput brevis. Kenali
juga N tibialis, N peroneus, A profunda femoris, A perforant prima, secunda dan tertii.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 14: Otot-otot Ekstremitas Inferior 2

(Otot-otot Regio Cruris dan Pedis)

BBS1-AO-Pr14

Regio Genu Ventral

Perhatikan tebal kulit lutut, ligamentum patella, lanjutan fascia lata ke patella dan ke
tungkai bawah, ke bagian lateral lutut.

Regio Genu Dorsal

Perhatikan regio poplitea, bagaimana keadaan kulit di daerah ini, dan kenali fascia
poplitea serta perhatikan lanjutan dengan fascia lata, dan fascia cruris.

Pelajarilah fossa poplitea dengan isinya: jaringan lemak, fascia poplitea, N peroneus
communis, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, A poplitea, V poplitea, A
genu, V genu, M plantaris, M gastrocnemius dan M soleus, M popliteus, capsula
articularis.

Regio Tibialis

Daerah ventralis cruris ini sebelah medial, ditempati tibia, sebelah lateral oleh otot-otot
extensor. Cutis bagian medial kuat melekat pada fascia cruris dan periosteum. Subcutis
sedikit mengandung lemak, kenali V saphena magna dan N saphenus. Carilah fascia
cruris, M peroneus brevis, M peroneus longus, M extensor digitorum longus, M toibialis
anterior, M extensor pollicis longus. A dan V tibialis anterior, N peroneus superficialis dan
N peroneus profundus.

Regio Gastrocnemius/Betis

Daerah cruris posterior ini penuh dilapisi otot. Subcutis banyak mengandung lemak, dan
disini terdapat V saphena parva. Carilah fascia cruris superficialis, M soleus, M
gastrocnemeus, M plantaris longus, fascia cruris profundus, A peroneus, A tibialis
posterior, N teibialis posterior dengan rami muscularis. Carilah otot-otot lapisan dalam,
yaitu M tibialis posterior, M flexor digitorum longus dan M flexor digitorum longus.

Regio Malleolaris/Pergelangan Kaki

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

a. Ventral: didaerah ini terdapat tendon-tendon. Pada subcutis terdapat sedikit lemak.
Carilah disini fascia cruris transversum yang melekat pada malleolus lateralis dan
medialis. Pelajari tendon-tendon yang berjalan di bawah fascia ini dan carilah A tibialis
anterior, V tibialis anterior, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, V saphenus
magna dan N saphenus. Perhatikan bagian lig. Cruciatum cruris.

b. Posterior: Daerah ini disebut regio retro malleolaris, sampai ke tumit. Pada subcutis
hanya terdapat fascia cruris posterior supeficialis. Carilah disini tendon achilles. Pada
retro malleolaris medialis carilah lig. Lucinatum dengan Tib dig van hal.

Regio Pedis Dorsalis

Pada subcutis hanya terdapat sedikit lemak. Carilah N cutaneus pedis dorsalis lateralis, N
cutaneus pedis dorsalis intermedius, N saphenus rete venosus pedis dorsalis. Carilah
fascia dorsalis pedis yang melekat bersatu dengan lig. Cruciatum cruris, barisan pinggir
tulang-tulang tarsi. Carilah M extensor digitorum brevis, M extensor pollicis brevis,
tendon-tendon extensoes, A da V dorsalis pedis, N peroneus profundus, M peroneus
tertius. Perhatikan jalannya tendon-tendon ini menuju dorsum digitae.

Regio Plantaris

Perhatikan relief kulit dengan cristae cutis. Pada subcutis banyak terdapat lemak dengan
rete venosus plantaris yang banyak sekali dan halus. Pada subcutis ini dapat dicari N
plantaris medialis dan lateralis walaupun agak susah. Pada subcutis ini sudah terjalin
serabut-serabut aponeurosis plantaris. Setelah subcutis pelajarilah aponeurosis plantaris.
Carilah sebelah medial, M abducrtor pollicis hallucis, kemudian tendon-tendon M flexor
hallucis longus, M flexor hallucis brevis, tendon M flexor digitorum longus dengan Mm
lumbricales, M plantaris brevis, M abductor digiti quinti pedis, M flexor digiti quinti pedis,
M adductor hallucis, Mm intersosei plantaris. Carilah A plantaris medialis dengan
venanya, A plantaris lateralis dengan venanya, N plantaris lateralis dan N plantaris
medialis. Pelajarilah lanjutan tendon-tendon yang melekat pada plantar digitae pedis.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 15 : Struktur Vaskularisasi Kepala, Muka dan Leher

BBS1-AO-Pr15

Vaskularisasi Kepala Muka dan Leher


Temukan dan identifikasi pembuluh darah yang ada di kepala dan leher:
(mulai dari A. carotis communis, A. carotis interna, A. carotis externa, A facialis,
A. angularis, A. Mandibularis, A. maksilaris, A. temporalis, A. occipitalis, A.
supraorbitalis, dan A infraorbitalis, dan A. opthalmicus. Cari juga A. vertebralis, A.
laryngeus superior dan A. laryngeus inferior.
Carilah juga Vena jugularis externa, vena jugularis interna, V. facialis, V.
angularis, V. Mandibularis, V. maksilaris, V. temporalis, V. occipitalis, V.
supraorbitalis, dan V infraorbitalis dan V. opthalmicus . Cari juga V. vertebralis, V.
laryngeus superior dan V. laryngeus inferior.

Praktikum 16 : Struktur Inervasi Kepala, Muka dan Leher

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

BBS1-AO-Pr16

Inervasi Kepala Muka dan Leher

A. Identifikasilah jalannya nervus facialis dan cabang-cabangnya di wajah.


B. Identifikasilah jalannya nervus mandibularis.
C. Identifikasilah jalannya nervus maksilaris.
D. Identifikasilah jalannya nervus opthalmicus dan cabang-cabangnya di wajah.
E. Identifikasilah jalannya nervus supraorbitalis dan cabang-cabangnya di wajah.
F. Identifikasilah jalannya nervus infraorbitalis dan cabang-cabangnya di wajah.
G. Identifikasilah jalannya nervus mentalis .
H. Identifikasilah jalannya nervus temporalis .
I. Identifikasilah jalannya nervus occipitalis .

Praktikum 17 : Struktur Vaskularisasi Extremitas Superior

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

BBS1-AO-Pr17

Daerah bahu dan axilla


a. Kenalilah isi axilla: plexus brachialis, arteri axilaris, vena axillaris, limfonodi axillaris,
fatty tissue dan fascia axillaris.
b. Kenalilah pembuluh darah: A. Supra scapularis, A. Thoracalis anterior, A circumflexa
scapularis, A. Thoracica lateralis, A subscapularis dan A circumflexa humeri anterior dan
posterior.

Regio cubiti
Kenalilah pembuluh darah: A. brachialis, V. Basilica , A. Colateralis ulnaris, A.
Brachialis profunda, A. Recurrent ulnaris, A. Recurent radialis, A. Radialis, A.
Ulnaris, dan A. Interossea communis

Regio antebrachium ventral


Kenalilah pembuluh darah: V. antebrachii mediana, V. Basilica, V. Cephalica, V.
Mediana cubiti, A. Radialis, A. Ulnaris, A. Interossea ventralis/dorsalis.

Regio carpi volaris


Kenalilah pembuluh darah: A, V ulnaris, A, V radialis

Regio volar manus


Kenalilah: A. Metatarsalis.

Regio dorsal manus


Kenalilah: rete volaris manus

Regio digiti manus


Kenalilah: A. digitalis proprii

Praktikum 18 : Struktur Inervasi Extremitas Superior

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

BBS1-AO-Pr18

Daerah bahu dan axilla


a. Kenalilah isi axilla: plexus brachialis, arteri axilaris, vena axillaris, limfonodi
axillaris, fatty tissue dan fascia axillaris.
b. Kenalilah saraf : N. Axillaris, N. Radialis, N. Dorsalis scapulae, N. Scapularis, N.
Subscapularis, N. Medianus, N. Musculocutaneus, N ulnaris dan N. Cutaneus
antebrachii medialis

Regio brachium
Kenalilah: N. Cutaneus brachialis lateralis, fascia brachialis, septum inter
muscularis medialis dan lateralis.

Regio antebrachium ventral


Kenalilah N. Cutaneus antebrachii laterali/medialis

Regio carpi volaris


Kenalilah N ulnaris, N. Medianus, N radialis..

Regio dorsal manus


Kenalilah: N cutaneus ramus radialis/ulnaris

Regio digiti manus


Kenalilah: N digitalis proprii.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 19 : Struktur Vaskularisasi Extremitas Inferior

BBS1-AO-Pr19

Regio Glutea, Bokong

a. Kenalilah fascia glutea dan otot-otot yang membentuk bokong, yaitu: M. Gluteus
maximus, M. Gluteus medius dan M. Gluteus minimus. Kenalilah saraf dan pembuluh
darah yang melayani otot-otot ini: N. Gluteus superior, N. Gluteus inferior, A, V gluteus
superior dan A, V gluteus inferior.

b. Kenali juga: M. Pyriformis, foramen ischiadicum mayus dan minus, foramen


suprapyriformis, foramen infra pyriformis, N cutaneus femoris posterior, N ischiadicus dan
N. Pudendus, serta trochanter mayor.

Regio Femoris/Paha/Subinguinale

Kenalilah pangkal V saphena magna, foramen ovale, kelenjar limfe superficiales dan
profundus. Perhatikan di daerah fascia lata dan ligamentum inguinalis, bagian trigonum
femorale dengan femoral sheath, A femoralis, V femoralis, N femoralis, bagian insertio M
iliopsoas, M pectineus, origo dari M adductor brevis, longus, magnus dan minus.

Regio Femoris Ventralis

Perhatikan bentuk paha.

Kenalilah kulit dan fascia lata dengan lapisannya, N cutaneus femoris lateralis, anterior
dan medial. Tetapkanlah batas-batas trigonum femoralis, M sartorius, M vastus medialis,
intermedius dan lateralis, M rectus femoris, A femoralis, A profunda femoris medialis dan
vena serupa ramus muscularis N femoris, N saphenus, canalis adductorius, lamina vasto
adductoria, bagian distal M adductor longus dan m adductor magnus, tractus iliotibialis.

Regio Femoris Dorsalis

Kenalilah fascia lata. Pelajarilah otot-otot di sini: M semitendinosus, M


semimembranosus, M gracillis, m biceps femoris caput longum dan caput brevis. Kenali
juga N tibialis, N peroneus, A profunda femoris, A perforant prima, secunda dan tertii.

Regio Genu Ventral

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Perhatikan tebal kulit lutut, ligamentum patella, lanjutan fascia lata ke patella dan ke
tungkai bawah, ke bagian lateral lutut.

Regio Genu Dorsal

Perhatikan regio poplitea, bagaimana keadaan kulit di daerah ini, dan kenali fascia
poplitea serta perhatikan lanjutan dengan fascia lata, dan fascia cruris.

Pelajarilah fossa poplitea dengan isinya: jaringan lemak, fascia poplitea, N peroneus
communis, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, A poplitea, V poplitea, A
genu, V genu, M plantaris, M gastrocnemius dan M soleus, M popliteus, capsula
articularis.

Regio Tibialis

Daerah ventralis cruris ini sebelah medial, ditempati tibia, sebelah lateral oleh otot-otot
extensor. Cutis bagian medial kuat melekat pada fascia cruris dan periosteum. Subcutis
sedikit mengandung lemak, kenali V saphena magna dan N saphenus. Carilah fascia
cruris, M peroneus brevis, M peroneus longus, M extensor digitorum longus, M toibialis
anterior, M extensor pollicis longus. A dan V tibialis anterior, N peroneus superficialis dan
N peroneus profundus.

Regio Gastrocnemius/Betis

Daerah cruris posterior ini penuh dilapisi otot. Subcutis banyak mengandung lemak, dan
disini terdapat V saphena parva. Carilah fascia cruris superficialis, M soleus, M
gastrocnemeus, M plantaris longus, fascia cruris profundus, A peroneus, A tibialis
posterior, N teibialis posterior dengan rami muscularis. Carilah otot-otot lapisan dalam,
yaitu M tibialis posterior, M flexor digitorum longus dan M flexor digitorum longus.

Regio Malleolaris/Pergelangan Kaki

a. Ventral: didaerah ini terdapat tendon-tendon. Pada subcutis terdapat sedikit lemak.
Carilah disini fascia cruris transversum yang melekat pada malleolus lateralis dan
medialis. Pelajari tendon-tendon yang berjalan di bawah fascia ini dan carilah A tibialis
anterior, V tibialis anterior, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, V saphenus
magna dan N saphenus. Perhatikan bagian lig. Cruciatum cruris.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

b. Posterior: Daerah ini disebut regio retro malleolaris, sampai ke tumit. Pada subcutis
hanya terdapat fascia cruris posterior supeficialis. Carilah disini tendon achilles. Pada
retro malleolaris medialis carilah lig. Lucinatum dengan Tib dig van hal.

Regio Pedis Dorsalis

Pada subcutis hanya terdapat sedikit lemak. Carilah N cutaneus pedis dorsalis lateralis, N
cutaneus pedis dorsalis intermedius, N saphenus rete venosus pedis dorsalis. Carilah
fascia dorsalis pedis yang melekat bersatu dengan lig. Cruciatum cruris, barisan pinggir
tulang-tulang tarsi. Carilah M extensor digitorum brevis, M extensor pollicis brevis,
tendon-tendon extensoes, A da V dorsalis pedis, N peroneus profundus, M peroneus
tertius. Perhatikan jalannya tendon-tendon ini menuju dorsum digitae.

Regio Plantaris

Perhatikan relief kulit dengan cristae cutis. Pada subcutis banyak terdapat lemak dengan
rete venosus plantaris yang banyak sekali dan halus. Pada subcutis ini dapat dicari N
plantaris medialis dan lateralis walaupun agak susah. Pada subcutis ini sudah terjalin
serabut-serabut aponeurosis plantaris. Setelah subcutis pelajarilah aponeurosis plantaris.
Carilah sebelah medial, M abducrtor pollicis hallucis, kemudian tendon-tendon M flexor
hallucis longus, M flexor hallucis brevis, tendon M flexor digitorum longus dengan Mm
lumbricales, M plantaris brevis, M abductor digiti quinti pedis, M flexor digiti quinti pedis,
M adductor hallucis, Mm intersosei plantaris. Carilah A plantaris medialis dengan
venanya, A plantaris lateralis dengan venanya, N plantaris lateralis dan N plantaris
medialis. Pelajarilah lanjutan tendon-tendon yang melekat pada plantar digitae pedis.

Praktikum 20 : Struktur Inervasi Extremitas Inferior

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

BBS1-AO-Pr20

Regio Glutea, Bokong

Bokong wanita lebih besar dari pria. Kulit daerah bokong terutama disarafi oleh N.
Gluteus superior dan N. Cutaneus femoris posterior superior. Kenalilah kedua saraf ini.

a. Kenalilah fascia glutea dan otot-otot yang membentuk bokong, yaitu: M. Gluteus
maximus, M. Gluteus medius dan M. Gluteus minimus. Kenalilah saraf dan pembuluh
darah yang melayani otot-otot ini: N. Gluteus superior, N. Gluteus inferior, A, V gluteus
superior dan A, V gluteus inferior.

b. Kenali juga: M. Pyriformis, foramen ischiadicum mayus dan minus, foramen


suprapyriformis, foramen infra pyriformis, N cutaneus femoris posterior, N ischiadicus dan
N. Pudendus, serta trochanter mayor.

Regio Femoris/Paha/Subinguinale

Kenalilah pangkal V saphena magna, foramen ovale, kelenjar limfe superficiales dan
profundus. Perhatikan di daerah fascia lata dan ligamentum inguinalis, bagian trigonum
femorale dengan femoral sheath, A femoralis, V femoralis, N femoralis, bagian insertio M
iliopsoas, M pectineus, origo dari M adductor brevis, longus, magnus dan minus.

Regio Femoris Ventralis

Perhatikan bentuk paha.

Kenalilah kulit dan fascia lata dengan lapisannya, N cutaneus femoris lateralis, anterior
dan medial. Tetapkanlah batas-batas trigonum femoralis, M sartorius, M vastus medialis,
intermedius dan lateralis, M rectus femoris, A femoralis, A profunda femoris medialis dan
vena serupa ramus muscularis N femoris, N saphenus, canalis adductorius, lamina vasto
adductoria, bagian distal M adductor longus dan m adductor magnus, tractus iliotibialis.

Regio Femoris Dorsalis

Kenalilah fascia lata. Pelajarilah otot-otot di sini: M semitendinosus, M


semimembranosus, M gracillis, m biceps femoris caput longum dan caput brevis. Kenali
juga N tibialis, N peroneus, A profunda femoris, A perforant prima, secunda dan tertii.

Regio Genu Ventral

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Perhatikan tebal kulit lutut, ligamentum patella, lanjutan fascia lata ke patella dan ke
tungkai bawah, ke bagian lateral lutut.

Regio Genu Dorsal

Perhatikan regio poplitea, bagaimana keadaan kulit di daerah ini, dan kenali fascia
poplitea serta perhatikan lanjutan dengan fascia lata, dan fascia cruris.

Pelajarilah fossa poplitea dengan isinya: jaringan lemak, fascia poplitea, N peroneus
communis, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, A poplitea, V poplitea, A
genu, V genu, M plantaris, M gastrocnemius dan M soleus, M popliteus, capsula
articularis.

Regio Tibialis

Daerah ventralis cruris ini sebelah medial, ditempati tibia, sebelah lateral oleh otot-otot
extensor. Cutis bagian medial kuat melekat pada fascia cruris dan periosteum. Subcutis
sedikit mengandung lemak, kenali V saphena magna dan N saphenus. Carilah fascia
cruris, M peroneus brevis, M peroneus longus, M extensor digitorum longus, M toibialis
anterior, M extensor pollicis longus. A dan V tibialis anterior, N peroneus superficialis dan
N peroneus profundus.

Regio Gastrocnemius/Betis

Daerah cruris posterior ini penuh dilapisi otot. Subcutis banyak mengandung lemak, dan
disini terdapat V saphena parva. Carilah fascia cruris superficialis, M soleus, M
gastrocnemeus, M plantaris longus, fascia cruris profundus, A peroneus, A tibialis
posterior, N teibialis posterior dengan rami muscularis. Carilah otot-otot lapisan dalam,
yaitu M tibialis posterior, M flexor digitorum longus dan M flexor digitorum longus.

Regio Malleolaris/Pergelangan Kaki

a. Ventral: didaerah ini terdapat tendon-tendon. Pada subcutis terdapat sedikit lemak.
Carilah disini fascia cruris transversum yang melekat pada malleolus lateralis dan
medialis. Pelajari tendon-tendon yang berjalan di bawah fascia ini dan carilah A tibialis
anterior, V tibialis anterior, N peroneus superficialis, N peroneus profundus, V saphenus
magna dan N saphenus. Perhatikan bagian lig. Cruciatum cruris.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

b. Posterior: Daerah ini disebut regio retro malleolaris, sampai ke tumit. Pada subcutis
hanya terdapat fascia cruris posterior supeficialis. Carilah disini tendon achilles. Pada
retro malleolaris medialis carilah lig. Lucinatum dengan Tib dig van hal.

Regio Pedis Dorsalis

Pada subcutis hanya terdapat sedikit lemak. Carilah N cutaneus pedis dorsalis lateralis, N
cutaneus pedis dorsalis intermedius, N saphenus rete venosus pedis dorsalis. Carilah
fascia dorsalis pedis yang melekat bersatu dengan lig. Cruciatum cruris, barisan pinggir
tulang-tulang tarsi. Carilah M extensor digitorum brevis, M extensor pollicis brevis,
tendon-tendon extensoes, A da V dorsalis pedis, N peroneus profundus, M peroneus
tertius. Perhatikan jalannya tendon-tendon ini menuju dorsum digitae.

Regio Plantaris

Perhatikan relief kulit dengan cristae cutis. Pada subcutis banyak terdapat lemak dengan
rete venosus plantaris yang banyak sekali dan halus. Pada subcutis ini dapat dicari N
plantaris medialis dan lateralis walaupun agak susah. Pada subcutis ini sudah terjalin
serabut-serabut aponeurosis plantaris. Setelah subcutis pelajarilah aponeurosis plantaris.
Carilah sebelah medial, M abducrtor pollicis hallucis, kemudian tendon-tendon M flexor
hallucis longus, M flexor hallucis brevis, tendon M flexor digitorum longus dengan Mm
lumbricales, M plantaris brevis, M abductor digiti quinti pedis, M flexor digiti quinti pedis,
M adductor hallucis, Mm intersosei plantaris. Carilah A plantaris medialis dengan
venanya, A plantaris lateralis dengan venanya, N plantaris lateralis dan N plantaris
medialis. Pelajarilah lanjutan tendon-tendon yang melekat pada plantar digitae pedis.

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1
Kurikulum 2019

Praktikum 21 : Capita Selecta

BBS1-AO-Pr21

Penuntun Praktikum
Basic Biomedical Sciences-1

Anda mungkin juga menyukai