SKRIPSI
untuk memperoleh gelar Sarjana Pendidikan
oleh
Purnaningrum Lestari Damayanti
2102407166
Pendidikan Bahasa dan Sastra Jawa
Skripsi dengan judul Lakon Wayang Semar Mbangun Kayangan Oleh Dhalang Ki
Hadi Sugito telah disetujui untuk diuji di hadapan Sidang Panitia Ujian Skripsi
ii
PENGESAHAN
Skripsi ini telah dipertahankan di hadapan sidang Panitia Ujian Skripsi Jurusan
Bahasa dan Sastra Jawa, Fakultas Bahasa dan Seni, Universitas Negeri Semarang.
Ketua Sekretaris
Penguji I
iii
PERNYATAAN
Saya menyatakan bahwa yang tertulis dalam skripsi dengan judul Lakon
Wayang Semar Mbangun Kayangan Oleh Dhalang Ki Hadi Sugito ini benar-benar
hasil karya saya sendiri, bukan jiplakan dari karya orang lain, baik sebagian atau
seluruhnya. Pendapat atau temuan orang lain yang terdapat dalam skripsi ini
iv
MOTTO DAN PERSEMBAHAN
Motto
Ø Apapun yang anda bisa lakukan atau bermimpi untuk bisa melakukannya,
mulailah sekarang juga. Keberanian memulai akan menggugah unsur jenius
dalam diri kita, menggugah kekuatan dan keajaiban untuk bisa menyelesaikan
apa yang telah kita mulai tadi. (Johann Wolfgang von Goethe)
Persembahan
v
PRAKATA
Puja dan puji syukur penulis panjatkan kepada Tuhan Yang Maha Esa
karena atas berkah dan rahmatnya penulis mampu menyelesaikan tugas akhir
menyusun skripsi yang berjudul Lakon Wayang Semar Mbangun Kayangan Oleh
Dhalang Ki Hadi Sugito. Penyusunan skripsi ini tidak lepas dari bantuan berbagai
pihak, oleh karena itu perkenankan penulis mengucapkan terima kasih kepada
ide dan bimbingan kepada penulis dengan penuh kesabaran sampai selesainya
skripsi ini.
2. Drs. Agus Yuwono, M. Si., M. Pd. Ketua Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa.
3. Prof. Dr. Rustono, M. Hum Dekan Fakultas Bahasa dan Seni Universitas
Negeri Semarang.
Semarang.
5. Dosen Jurusan Bahasa dan Sastra Jawa Universitas Negeri Semarang yang
6. Bapak dan ibu serta kakakku yang selalu memberikan dukungan dan
motivasi kepadaku.
vi
8. Sahabat-sahabatku di Tweety Kost (Cucur, Uki, Tiblung, Kanjeng Mami, dan
Kak Iyus).
10. Seluruh pihak yang tidak dapat penulis sebut satu persatu.
Penulis
vii
ABSTRAK
viii
Semar Mbangun Kayangan ada dua, yaitu bagi para pemimpin untuk mau
mendengar suara rakyat, selalu bijaksana, tak hanya mau menang sendiri, dan
tidak semena-mena dalam menegakkan keadilan. Amanat yang kedua yaitu bagi
rakyat untuk berani menyuarakan kebenaran dan gigih dalam mempertahankan
kebenaran itu meski banyak aral yang melintang karena kebenaran pasti akan
menang.
Saran yang dapat diberikan adalah wayang sebagai budaya terbesar
masyarakat Jawa hendaknya tetap dijaga kelestariannya, terutama oleh generasi
muda supaya sampai kapanpun wayang tetap menjadi pertunjukan yang selalu
diminati masyarakat Jawa. Perlu diadakan penelitian lebih lanjut terhadap lakon
wayang ini karena pada penelitian ini hanya membahas tentang struktur lakon,
sedangkan masih banyak hal yang perlu diteliti dari lakon ini.
ix
SARI
Pagelaran wayang purwa sing sering dianakke ing Jawa njupuk lakon
Mahabarata lan Ramayana. Ing pagelaran wayang purwa wis akeh lakon sing
ditampilake para dhalang, kayata Bima Maneges, Gathutkaca Gugur, Semar
Mbangun Kayangan, lan liya-liyane. Saka akehe lakon ing pagelaran wayang
purwa, lakon Semar Mbangun Kayangan dening Ki Dhalang Hadi Sugito sing
dipilih dadi bahan garapan ing skripsi iki.
Perkara sing arep diteliti yaiku struktur lakon Semar Mbangun Kayangan.
Ancas saka panaliten ini yaiku jlentrehake struktur lakon Semar Mbangun
Kayangan. Paedah teoretis dikarepake panaliten iki bisa digunaake kanggo
ngembangake ilmu pengetahuan khususe ing bidang pewayangan. Paedah praktis
dikarepake panaliten iki bisa digunaake mahasiswa liya kanggo sumber panaliten
sateruse, sarta bisa digunaake sumber pengetahuan kanggo guru lan elemen
masyarakat. Panaliten iki nggunaake pendekatan objektif. Penedekatan iki
digunaake kanggp panaliten sing neliti babagan unsur-unsur intrinsik sawijining
karya sastra. Unsur-unsur intrinsik kabagi dadi alur (plot), penokohan
(perwatakan), latar (setting), sarta tema lan amanat.
Asil panaliten saka lakon Semar Mbangun Kayangan yaiku, dideleng saka
mutune, alur sing digunakke ing lakon Semar Mbangun Kayangan yaiku alur
tunggal. Saka jumlahe, alur lakon Semar Mbangun Kayangan yaiku alur tunggal.
Dideleng saka prosese, alur sing dinggo ing lakon iki yaiku alur menanjak (rising
plot). Urutan alur saka lakon iki yaiku eksposisi, konflik, komplikasi, krisis,
resolusi, lan keputusan. Urutan pathet saka lakon Semar Mbangun Kayangan
yaiku pathet lima, pathet sanga, lan pathet manyura. Paraga protagonis ing lakon
Semar Mbangun Kayangan yaiku Ki Semar Badranaya, Raden Sadewa, Raden
Antasena, Sang Hyang Padawenang, lan Bathara Kaneka Putra. Paraga
antagonis ing lakon iki yaiku Bathara Kresna, Bathara Guru, Bathari Durga, lan
Maling Sukma. Paraga durjana ing lakon Semar Mbangun Kayangan yaiku
Bathara Kresna. Aspek ruang ing lakon Semar Mbangun Kayangan kasebar ing
Kraton Ngamarta, Sitinggil Binatutata, Kayangan Jonggring Saloka, Pedhukuhan
Karang Kapulutan, lan Pertapaan Kendhalisada. Aspek waktu ing lakon iki ora
digambarake kanthi gambalang mulane ora dingerteni kedadeyan iki ana ing
wektu apa. Aspek suasana ing lakon Semar Mbangun Kayangan arupa hikmad,
tegang, lan gembira. Temane lakon iki mlaku tumuju bener. Amanat lakon Semar
Mbangun Kayangan ana loro, yaiku kanggo para pemimpin supaya gelem
ngrungokke suara rakyat, bijaksana, ora mung menangan, lan adil. Amanat sing
kaloro yaiku kanggo rakyat supaya wani nyuarakke bener lan gigih menangake
kabeneran kuwi.
x
Saran sing bisa diwenehake yaiku wayang minangka budaya paling gedhe
kanggo masyarakat Jawa kudune dijaga kalestariane, khususe generasi muda
supaya nganti kapan wae wayang tetep dadi pagelaran sing diminati masyarakat
Jawa. Perlu ana panaliten luwih marang lakon Semar Mbangun Kayangan
amarga ing panaliten iki mung mbahas struktur lakon, kamangka isih akeh sing
perlu diteliti saka lakon iki.
xi
DAFTAR ISI
Halaman
PERSETUJUAN PEMBIMBING .............................................................. ii
PENGESAHAN........................................................................................... iii
PERNYATAAN .......................................................................................... iv
MOTTO DAN PERSEMBAHAN .............................................................. v
PRAKATA .................................................................................................. vi
ABSTRAK................................................................................................... viii
SARI (Bahasa Jawa) ................................................................................... x
DAFTAR ISI ............................................................................................... xii
BAB I PENDAHULUAN
1.1 Latar Belakang ........................................................................... 1
1.2 Rumusan Masalah....................................................................... 6
1.3 Tujuan Penelitian ........................................................................ 6
1.4 Manfaat Penelitian ...................................................................... 6
xii
BAB IV STRUKTUR LAKON WAYANG SEMAR MBANGUN KAYANGAN
4.1 Alur Lakon Semar Mbangun Kayangan ....................................... 35
4.1.1 Jenis Alur Lakon Semar Mbangun Kayangan ........................... 35
4.1.2 Struktur Alur Lakon Semar Mbangun Kayangan ...................... 38
4.1.2.1 Eksposisi ............................................................................... 38
4.1.2.2 Konflik .................................................................................. 39
4.1.2.3 Komplikasi ............................................................................ 42
4.1.2.4 Krisis ..................................................................................... 50
4.1.2.5 Resolusi ................................................................................. 60
4.1.2.6 Keputusan .............................................................................. 68
4.2 Penokohan ................................................................................... 82
4.2.1 Tokoh Protagonis ...................................................................... 82
4.2.2 Tokoh Antagonis ...................................................................... 89
4.2.3 Tokoh Durjana .......................................................................... 92
4.3 Latar ............................................................................................ 94
4.3.1 Aspek Ruang ............................................................................ 94
4.3.2 Aspek Waktu ............................................................................ 100
4.3.3 Aspek Suasana .......................................................................... 100
4.4 Tema dan Amanat........................................................................ 104
BAB V PENUTUP
5.1 Simpulan ..................................................................................... 106
5.2 Saran ........................................................................................... 107
LAMPIRAN
xiii
BAB I
PENDAHULUAN
Di tanah Jawa ini ada banyak dhalang yang sudah terkenal di kalangan
Sudarsono, Ki Enthus, Ki Hadi Sugito, dll, namun yang paling menarik dari
dhalang yang berasal dari daerah Wates, Yogyakarta. Ki Hadi Sugito dikenal
sebagai seorang dhalang yang tetap berpegang kuat pada pakem wayang kulit
nusantara. Beliau seorang dhalang yang kreatif dan inovatif. Pesan-pesan yang
beliau sampaikan tiap tampil selalu sesuai dengan perkembangan zaman. Bahkan
mbanyol atau lawak. Pada lakon Semar Mbangun Kayangan, beliau benar-benar
sehingga penonton tidak merasa bosan saat melihat pertunjukan wayang. Ki Hadi
Sugito juga terkenal dengan seorang dhalang yang pandai dalam antawecana,
yaitu menyuarakan secara tepat suara tiap tokoh wayang. Beberapa lakon yang
1
2
jalannya cerita, sejalan dengan norma dan etika yang dianut oleh Dhalang. Hal
tersebut terlihat dari kemahiran Ki Hadi Sugito yang membuat tiap adegan selalu
ada guyonannya, dan itu sangat berbeda dengan dhalang yang menganut pakem
Surakarta.
Penelitian ini difokuskan pada cerita wayang dengan judul Semar Mbangun
Kayangan yang didhalangi oleh Ki Dhalang Hadi Sugito. Pada lakon ini tokoh
Semar yang ingin memperbaiki budi pekerti dan jiwa kepemimpinan para
Ceritanya dimulai dari Ki Semar Badranaya yang tidak pernah hadir dalam
Tunggulnaga.
membangun ketajaman hati, ketajaman visi dan indera para Pandawa. Songsong
Penyajian cerita yang dikemas dalam bentuk jalan cerita menjadikan lakon
Semar Mbangun Kayangan garapan Ki Hadi Sugito ini menarik untuk diteliti.
sangat bervariasi, mulai dari tokoh protagonis, tokoh antagonis, dan tokoh
durjana. Keberadaan tokoh durjana yang ditampilkan Ki Hadi Sugito dalam lakon
ini membuat cerita semakin hidup. Tokoh durjana yang ditampilkan Ki Hadi
Sugito adalah Bathara Kresna. Dia berperan menjadi penghasut pandhawa supaya
Bagong membuat lakon wayang ini tidak monoton. Ketiga tokoh tersebut
membuat cair suasana yang tadinya tegang menjadi tenang dan penuh guyonan.
Gareng, Petruk, dan Bagong merupakan anak dari Ki Semar Badranaya. Mereka
4
bertiga dalam lakon ini ikut andil juga dalam usaha Ki Semar Badranaya untuk
usaha memerangi para buta suruhan Betari Durga yang akan membunuh Ki Semar
Badranaya. Lawakan-lawakan dan jalan cerita yang disajikan oleh Ki Hadi Sugito
sangat sudah sesuai dengan fungsi wayang sebagai tontonan, yaitu tontonan yang
Kayangan juga banyak mengandung nilai-nilai ajaran hidup yang berguna bagi
masyarakat. Nilai-nilai ajaran hidup tersebut tertuang dalam dialog tiap tokoh.
ratu yang menjadi contoh ratu-ratu di negeri-negeri lain haruslah memiliki watak
kuat pada pendirian dan tidak goyah terhadap bujukan seperti yang dilakukan oleh
Arjuna.
tidaklah mau kalah dengan pemimpinnya. Dia tetap berpegang teguh pada tekad
yang lain terdapat pada kepandaian Ki Semar Badranaya yang meminjam tiga
yang tak lain adalah jiwa kepemimpinan dari penguasa Ngamarta. Akhirnya
sebagai rakyat jelata harus mau mencontoh apa yang dilakukan oleh Semar,
menyuarakan pendapat kita tanpa takut mati, terutama di saat negara sedang
ceritanya yang sangat menarik. Tokoh dan penokohannya yang menarik. Cerita
dalam lakon tersebut sangatlah erat kaitannya dengan Negara Indonesia saat ini.
kepemimpinan yang handal. Hal itu seperti yang terjadi pada penguasa Ngamarta
ingin mengembalikan mereka ke jalan yang benar, supaya mereka tidak hanya
mementingkan kekuasaan.
Tujuan meneliti cerita wayang lakon Semar Mbangun Kayangan untuk lebih
mengetahui tentang struktur lakon dari cerita wayang tersebut. Penelitian ini akan
membuat lebih paham dan mengerti tentang teori-teori yang berhubungan dengan
struktur lakon, terutama struktur lakon yang terdapat dalam cerita wayang Semar
dari para tokoh yang terjadi pada tiap peristiwa. Dialog-dialog tersebut yang akan
supaya bisa memahami dan menjalankan amanat dari cerita wayang tersebut.
Amanat dari cerita wayang tersebut yaitu bagi penguasa untuk mau mendengar
suara rakyat, selalu bijaksana, tak hanya mau menang sendiri, dan tidak semena-
hendak dicapai dari penelitian ini adalah mendeskripsikan struktur lakon dari
Sugito.
praktis kepada para mahasiswa. Secara teoretis penelitian ini dapat digunakan
praktis penelitian ini dapat digunakan mahasiswa lain sebagai referensi penelitian
selanjutnya, serta dapat digunakan sebagai sumber pengetahuan bagi guru dan
elemen masyarakat.
BAB II
Lakon Semar Mbangun Kayangan oleh Ki Hadi Sugito belum pernah dikaji
mengkaji lakon Semar Mbangun Kayangan, oleh karena itu tidak ada skripsi atau
Teori-teori yang berkenaan dengan penelitian ini antara lain mengenai (1)
wayang, (2) strukturalisme, dan (3) struktur lakon yang di dalamnya ada beberapa
unsur yaitu, alur atau plot, tokoh dan penokohan, latar atau setting, serta tema dan
amanat
2.2.1 Wayang
merupakan jati diri manusia Jawa, oleh karena itu wayang sangatlah istimewa
bagi orang Jawa. Keistimewaan itu terdapat pada filosofisnya. Filosofi wayang
mampu menjadi tuntunan hidup sebagian besar masyarakat Jawa. Hal ini
dibuktikan dengan tidak sedikitnya nama tempat atau nama orang yang diambil
dari pewayangan. Misalnya, puncak Gunung Muria dinamakan Sapto Arga yang
merupakan tempat pertapaan Yudhistira, nama orang zaman sekarang ada yang
namanya Yudhistira, Arjuna, Bima, dll. Hal itu membuktikan bahwa wayang
8
Buku-buku Jawa Kuno memuat permulaan adanya wayang. Dalam buku itu
putih. Pengertian itu telah menunjuk pada boneka dua dimensi, yaitu boneka
Wayang pada Kamus Istilah Drama merupakan boneka tiruan orang yang
terbuat dari patahan kulit atau kayu, dan sebagainya yang dapat dimanfaatkan
Jawa, Sunda) dan biasanya dimainkan oleh seseorang yang disebut dhalang.
Orang Jawa pada zaman dahulu sengaja memberi ruang tersendiri untuk
Bagi orang Jawa yang tidak mengerti tentang wayang berarti orang tersebut
tidaklah paham terhadap jati dirinya. Hal itu dimaksudkan bahwa sebagai seorang
manusia Jawa, kita harus memahami kebudayaan Jawa, terutama seni wayang
wayang tidak hanya sebagai tontonan bagi orang Jawa tetapi juga sebagai
tuntunan tingkah laku. Wayang bukan hanya sekadar sarana hiburan, tetapi juga
sebagai sarana komunikasi serta media pendidikan. Di dalam tiap cerita wayang
pasti terkandung makna dan amanat yang bisa diambil oleh penonton, maka dari
yaitu wayang purwa, yaitu wayang yang mengambil tema Mahabarata dan
yang terdiri dari Puntadewa, Werkudara, Arjuna, Nakula, dan Sadewa. Ramayana
Pertunjukan wayang purwa atau wayang kulit biasa dimainkan oleh seorang
sehingga seorang dhalang harus benar-benar mengerti cerita wayang yang sedang
ajaran. Jadi, dalam pertunjukan wayang dhalang berperan sebagai seorang filsuf,
seorang guru, seorang seniman, seorang pelawak, seorang orator, dan seorang
komunikator.
2.2.2 Strukturalisme
Sebuah karya sastra, fiksi atau puisi, menurut kaum strukturalisme adalah
dan gambaran semua bahan serta bagian yang menjadi komponennya yang secara
bersama membentuk kebulatan yang indah (Abrams 1981 : 68). Struktur karya
sastra juga menyaran pada pengertian hubungan antar unsur intrinsik yang bersifat
membentuk satu kesatuan yang utuh. Tiap unsur itu akan menjadi berarti dan
yang menekankan pada kajian hubungan antarunsur pembangun karya sastra yang
bersangkutan. Jadi analisis struktural karya sastra, yang dalam hal ini fiksi dapat
hubungan antar unsur intrinsik fiksi yang bersangkutan. Unsur intrinsik yang
dimaksud yaitu alur atau plot, tokoh dan penokohan, setting atau latar, serta tema
fungsi dan keterkaitan antar berbagai unsur karya sastra yang secara bersama
Dasar lakon drama adalah konflik manusia. Konflik lebih bersifat batin
daripada fisik. Konflik yang dipaparkan dalam lakon harus mempunyai motif.
Lakon merupakan salah satu kosakata bahasa Jawa. Lakon berasal dari
kata laku yang artinya perjalanan atau cerita atau rentetan peristiwa. Jadi, lakon
yang ditulis dengan maksud untuk dipentaskan. Pada Kamus Istilah Sastra,
definisi lakon adalah karangan berbentuk drama yang ditulis dengan maksud
untuk dipentaskan. Dari kedua definisi tersebut, maka dapat disimpulkan bahwa
Jenis lakon berbeda dengan jenis prosa dan puisi dalam hal hakikat, bentuk
Hakikat prosa adalah cerita, dan hakikat puisi adalah imajinasi. Lakon, prosa, dan
Di dalam drama ada dua aspek yang sangat penting, yaitu struktur dan
adalah bangunan yang di dalamnya terdiri dari unsur-unsur tersusun menjadi suatu
satu kesatuan. Jadi untuk menganalisis struktur lakon, harus memulai dengan unit
paling dasar yaitu adegan. Unsur-unsur pendukung struktur lakon yaitu alur atau
plot, tokoh dan penokohan, latar atau setting, serta tema dan amanat.
Alur atau plot adalah jalinan peristiwa di dalam karya sastra untuk
mencapai efek tertentu. Tautannya dapat diwujudkan oleh hubungan temporal dan
hubungan kasual (sebab akibat). Pengertian lain tentang alur yaitu rangkaian
peristiwa yang direka dan dijalin dengan seksama, yang menggerakkan jalan
dalam naskah drama atau sastra untuk mencapai efek tertentu. Tautannya dapat
diwujudkan oleh hubungan temporal atau waktu dan oleh hubungan kausal atau
sebab akibat. Alur adalah rangkaian peristiwa yang direka dan dijalin secara
seksama, yang sanggup menggerakkan jalannya cerita melalui rumitan kea rah
urutan kejadian, namun tiap kejadian itu hanya dihubungkan secara sebab akibat,
peristiwa yang satu disebabkan atau menyebabkan terjadinya peristiwa yang lain.
point (klimaks atau puncak yang sangat menentukan), falling action atau
Alur adalah rangkaian peristiwa yg direka dan dijalin dng saksama dan
atau jalinan peristiwa dl karya sastra untuk mencapai efek tertentu, pautannya
dapat diwujudkan oleh hubungan temporal atau waktu dan oleh hubungan kausal
disusun sebagai sebuah inter-relasi fungsional dalam karya fiksi. Alur ini
rangkaian pola tindak tanduk yang berusaha memecahkan konfflik yang terdapat
di dalamnya (http://pendekarjawa.wordpress.com/2009/05/06/analisis-struktural-
cerkak-%E2%80%9Cbecak%E2%80%9D-karya-budi-susanto.html).
1985:21-22). Menurutnya struktur drama ada enam tahap, yaitu eksposisi, konflik,
cerita.
(2) Konflik, pelaku cerita terlibat dalam satu pokok persoalan. Di sini mula
(3) Komplikasi, terjadilah persoalan baru dalam cerita atau disebut juga rising
action. Di sini persoalan mulai merumit dan gawat, maka tahap ini disebut
(4) Krisis, pada tahap ini persoalan telah mencapai puncaknya (klimaks). Pada
akibat terjadinya konflik telah menurun, maka pada tahap ini disebut juga
sebagai berikut:
c e
a b f
a : eksposisi
b : konflik
c : komplikasi
d : krisis
e : resolusi
f : keputusan
Alur dilihat dari segi mutunya dapat dibedakan menjadi dua, yaitu (1) alur
erat atau ketat yaitu jalinan peristiwa yang sangat padu di dalam karya sastra.
Kalau salah satu peristiwa atau kejadian dihilangkan, maka keutuhan cerita akan
terganggu. (2) alur longgar yaitu jalinan peristiwa yang tidak padu. Kalau salah
satu peristiwa dihilangkan maka tidak akan mengganggu keutuhan dan jalannya
cerita. Pada alur longgar sering disisipi alur-alur bawahan, maka sering timbul
penyimpangan alur.
Alur dilihat dari segi jumlahnya dapat dibedakan menjadi dua, yaitu (1)
alur tunggal, dan (2) alur ganda. Pada alur tunggal hanya terdapat satu alur, alur
ini digunakan jika pengarang ingin memfokuskan dominasi seorang tokoh tertentu
sebagai hero atau pahlawan. Pada alur ganda terdapat lebih dari satu alur atau
Alur dilihat dari sisi lain dapat dibedakan menjadi sembilan. Berikut ini
(1) Alur menanjak (rising plot), yaitu jalinan peristiwa dalam suatu karya sastra
(2) Alur menurun (falling plot), yaitu jalinan peristiwa dalam suatu karya sastra
(3) Alur maju (progressive plot), yaitu jalinan peristiwa dalam suatu karya
(4) Alur mundur (regressive plot), yaitu jalinan peristiwa dalam suatu karya
sastra yang urutan atau penahapannya bermula dari tahap akhir atau tahap
perkenalan.
(5) Alur lurus (straight plot), yaitu jalinan peristiwa dalam suatu karya sastra
yang penahapannya runtut atau urut, baik sebagai alur maju maupun alur
mundur.
(6) Alur patah (break plot), yaitu jalinan peristiwa dalam suatu karya sastra
(7) Alur sirkuler (circular plot) atau alur bundar atau alur lingkar, yaitu alur
(8) Alur linier (linear plot), yaitu alur lurus (progressive plot).
(9) Alur episodik (episodic plot) atau nonlinier plot. Jalinan peristiwanya tidak
lurus, tetapi patah-patah. Alur episodik ini merupakan alur kecil. Peristiwa
Alur dilihat berdasarkan kriteria isi dapat dibedakan menjadi tiga, yaitu (1)
alur peruntungan, (2) alur tokohan, dan (3) alur penikiran. Alur peruntungan
menimpa tokoh utama dari cerita yang bersangkutan. Alur peruntungan dibedakan
menjadi alur gerak, alur sedih, alur tragis, alur penguhukuman, alur sentimental,
dan alur kekaguman. Alur yang kedua alur tokohan, yaitu alur yang menyaran
pada adanya sifat pementingan tokoh, di sini tokoh yang menjadi fokus perhatian.
pengujian, dan alur kemunduran. Alur yang ketiga alur pemikiran, yaitu alur yang
berbagai macam obsesi, dan lain-lain hal yang menjadi masalah hidup dan
sorot balik, dan (2) tarik balik. Sorot balik yaitu teknik pengaluran mundur,
sebelumya. Tarik balik yaitu bentuk teknik pengaluran patah, penyisipan alur
bawaha ke dalam alur utama. Alur bawahan yang disisipkan berupa peristiwa
ke kiri, tahapan pathet sanga ditandai dengan gunungan ditancapkan tegak lurus,
wayang. Pada adegan kedhaton di mana raja yang selesai bersidang diterima
permaisuri untuk bersantap bersama yang diartikan sebagai lambang bayi yang
baru lahir disambut oleh ibunya. Adegan paseban jawi diartikan melambangkan
anak, bahwa anak yang belum dewasa wataknya seperti binatang. Adegan perang
beranjak dewasa, mulai menghadapi banyak kesulitan dan hambatan. Akhir dari
perang ampyak menunjukkan semua kesulitan dan hambatan dapat diatasi dengan
baik. Adegan sabrangan dilambangkan sebagai seorang anak yang sudah dewasa
emosional dan nafsu. Adegan terakhir dalam pathet nem adalah perang gagal,
yaitu suatu perang yang belum berakhir dengan kemenangan. Adegan ini
Adegan pada pathet sanga terdiri dari gara-gara, adegan pertapaan atau
merupakan adegan yang paling meriah dan menyenangkan. Adegan ini diartikan
bahwa ketika manusia menginjak dewasa, hidup terasa indah dan menyenangkan.
dengan seorang kesatria. Adegan ini melambangkan suatu masa di mana manusia
melambangkan suatu tataran di mana manusia sudah mulai mampu dan berani
Adegan pada pathet manyura terdiri dari jejer manyura, perang brubuh, dan
tancep kayon. Pada jejer manyura diceritakan bahwa tokoh utama di dalam lakon
sudah berhasil dan mengetahui dengan jelas tentang tujuan hidupnya. Adegan ini
Adegan perang brubuh disebut juga perang ageng karena merupakan perang
yang paling besar, dengan banyak korban yang berjatuhan. Perang ini diakhiri
sudah dapat menyingkirkan segala rintangan dan hambatan guna mencapai tujuan
hidup yang diinginkan. Adegan terakhir adalah tancep kayon sebagai penutup
kayon ini melambangkan proses maut, yaitu manusia sudah meninggalkan alam
fana menuju ke alam baka yang kekal dan abadi. Pada akhir pertunjukan wayang
kulit purwa seringkali dimainkan tarian wayang golek wanita yang menyiratkan
suatu anjuran agar para penonton mencari makna atau ajaran dari pagelaran
wayang tersebut. Ada pula yang tidak memainkan boneka kayu, melainkan
tayungan.
2.2.3.2 Penokohan
dalam suatu pementasan lakon. Penokohan harus mampu menciptakan citra tokoh.
Pada penokohan, watak tokoh dapat terungkap melalui (a) tindakan, (b) ujaran
atau ucapannya, (c) pikiran, perasaan, kehendaknya, (d) penampilan fisiknya, dan
(e) apa yang dipikirkan, dirasakan atau dikehendaki tentang dirinya atau diri orang
lain.
(1) Teknik analitik, yaitu teknik penampilan tokoh secara langsung melalui
uraian pengarang.
pengarang secara eksplisit sifat dan sikap serta tingkah laku tokoh. Sifat
dan watak tokoh bisa diketahui melalui cakapan, tingkah laku, pikiran dan
perasaan, arus kesadaran, reaksi tokoh, reaksi tokoh lain, pelukisan latar,
sebagai seorang tokoh yang bijaksana. Hal tersebut dapat dilihat dari
Tokoh dalam seni sastra disebut tokoh rekaan yang berfungsi sebagai
pemegang peran watak, baik dalam jenis roman atau jenis lakon. Tokoh
banyak diceritakan, baik sebagai pelaku kejadian maupun yang dikenai kejadian
(http://wcatatansingkat.blogspot.com/2011/01/tokoh-dan-penokohan-dalam-
cerpen.html).
yaitu:
(1) Tokoh Protagonis, yaitu peran utama yang merupakan pusat atau sentral
cerita.
(2) Tokoh Antagonis, yaitu peran lawan yang menjadi musuh atau penghalang
(3) Tokoh Tritagonis, yaitu peran penengah yang bertugas menjadi pelerai,
(4) Tokoh Peran Pembantu, yaitu peran yang tidak secara langsung terlibat
menyelesaikan cerita.
(1) Tokoh Andalan, yaitu tokoh yang tidak memegang peranan utama, tetapi
atau novel atau roman untuk menyampaikan pikiran dan maksud protagonis
protagonis.
(2) Tokoh Bulat, yaitu tokoh dalam karya sastra, baik jenis lakon maupun roman
atau novel yang diperikan segi-segi wataknya hingga dapat dibedakan dari
terduga.
(3) Tokoh Datar sama dengan tokoh pipih, yaitu tokoh dalam karya sastra, baik
lakon maupun roman atau novel yang hanya diungkapkan dari satu segi
(4) Tokoh Durjana, yaitu tokoh jahat dalam cerita. Pada lakon, tokoh durjana
menjadi biang keladi atau pengahasut. Misal pada tokoh wayang Sakuni.
(6) Tokoh Statis, yaitu tokoh yang dalam lakon maupun roman atau novel
(7) Tokoh Tambahan, yaitu tokoh dalam lakon yang tidak mengucapkan sepatah
individu.
Abrams (1981:175) latar atau setting yang disebut juga sebagai landas
tumpu, menyaran pada pengertian tempat, hubungan waktu, dan lingkungan sosial
mengelompokkan latar bersama dengan tokoh dan plot ke dalam fakta (cerita)
sebab ketiga hal inilah yang akan dihadapi dan dapat diimajinasi oleh pembaca
Latar memberikan pijakan cerita secara konkret dan jelas. Hal ini penting
sebenarnya menjadi bagian dirinya. Hal ini akan terjadi jika latar mampu
fisik, (2) latar spiritual, (3) latar netral, dan (4) latar tipikal.
(1) Latar Fisik, latar yang berupa nama tempat dan waktu terjadinya suatu
peristiwa. Penunjukan latar fisik dalam karya fiksi dapat dengan cara yang
(2) Latar Spiritual, nilai-nilai yang melingkupi dan dimiliki oleh latar fisik. Latar
spritual berupa tata cara, adat istiadat, kepercayaan, dan nilai-nilai yang
karya-karya fiksi Indonesia hadir dan dihadirkan bersama dengan latar fisik.
Hal ini akan memperkuat kehadiran, kejelasan, dan kekhususan latar fisik
lain.
(3) Latar Netral, latar netral tidak mendeskripsikan sifat khas tertentu yang
menonjol yang terdapat dalam sebuah latar. Sifat yang ditunjukkan latar
tersebut merupakan sifat umum terhadap hal sejenis, misalnya desa, kota,
hutan, pasar, sehingga sebenarnya hal itu dapat berlaku di mana saja. Artinya,
(4) Latar Tipikal, latar ini memiliki dan menonjolkan sifat khas latar tertentu,
Latar dalam arti yang lengkap meliputi aspek ruang dan waktu terjadinya
peristiwa. Ada perbedaan yang tidak mudah dilihat antara setting bagian dari teks
dan hubungan yang mendasari suatu lakuan terhadap keadaan sekeliling. Latar
dapat menjadi lebih luas dari sekadar urutan lakuandan tidak tergantung pada arti
dari setiap peristiwa. Perumusannya, latar dipandang sebagai bagian jenis
atau where, kapan atau when, while, saat atau waktu dalam masalah apa kejadian
itu ditempatkan. Pada konteks ini latar dibicarakan dalam non-events. Jelasnya,
latar (setting) dalam lakon tidak sama dengan panggung. Panggung merupakan
perwujudan dari setting. Setting mencakup dua aspek penting yaitu, (1) aspek
ruang, dan (2) aspek waktu. Di samping dua aspek tersebut, ada satu aspek lain
peristiwa dalam lakon dapat di istana, rumah biasa, hutan, gunung, langit,
laut, pantai, tempat peperangan, dan sebagainya. Peristiwa itu juga bisa
di dalam diri manusia itu sendiri, maka akan timbul konflik batin yang sulit
dileraikan. Manusia dalah sumber segala konflik, maka manusia pulalah yang
harus menyelesaikannya.
Aspek waktu dibagi menjadi dua bagian, yaitu (a) waktu cerita dan (b) waktu
penceritaan.
(a) Waktu Cerita, yaitu waktu yang terjadi dalam seluruh cerita atau satu
sejak Karna lahir sampai dengan Adipati Karna gugur di tangan Arjuna,
nama Bisma ketika kecil, hingga Bisma gugur di tangan Srikandi dalam
Bharatayudha).
(b) Waktu Penceritaan, sama dengan masa putar. Hal ini dianalogkan dengan
lakon jenis film yang penyajiannya dengan memutar roll film yang
sakral, magis, religius, dan didaktis. Itu semua adalah fungsi inti dari
ide, pikiran utama dalam karya drama. Tema tidak sama dengan pokok masalah
atau topik. Tema dapat dipandang sebagai dasar cerita, gagasan dasar umum
sebuah karya sastra. Gagasan dasar umum inilah yang digunakan oleh pengarang
merupakan pokok persoalannya melainkan lebih bersifat ide sentral (pokok) yang
dapat terungkapkan baik secara langsung maupun tak langsung. Jadi, tema adalah
gagasan, ide atau pikiran utama di dalam karya sastra yang terungkap ataupun
tidak.
disampaikan oleh pengarang naskah drama atau sastra kepada penonton atau
pembaca.
secara simbolis. Wayang merupakan karya seni yang simbolis. Itulah sebabnya,
meski sumber ceritanya sama, tiap-tiap dalang berbeda cara dan hasil
gaya penyajiannya. Tiap dalang memiliki kadar imajinasi atau sanggitnya masing-
masing. Begitu pula publik penikmatnya akan bermacam-macam cara dan hasil
pendekatan atau penafsiran terhadap tema dan amanat dalam lakon wayang yang
Jika tema dalam lakon merupakan ide sentral yang menjadi pokok
seni satra sebaiknya disesuaikan dengan kondisi lingkungannya. Jadi tema dan
Identifikasi Masalah
Mengumpulkan dan
mentranskripsi data
rakyat menghendaki para pemimpin untuk membangun jiwa. Pada lakon ini pula
besi dan mau menang sendiri. Pada Semar Mbangun Kahyangan ini terlihat pada
yaitu struktur lakon lakon wayang tersebut. Di dalam struktur lakon terdapat
unsur-unsur intrinsik dari suatu karya sastra, yaitu alur, tokoh dan penokohan,
latar, serta tema dan amanat. Struktur lakon wayang yang berupa tiga tahapan
terdapat pada kepingan CD produksi Dunia Hijau Record. Data tersebut berupa
transkrip teks monolog dan dialog antar tokoh dalam lakon Semar Mbangun
karya sastra, terutama unsur-unsur intrinsik dari sebuah karya sastra. Hasil analisis
data berupa pendeskripsian dari unsur-unsur intrinsik yang terdapat pada lakon
Simpulan dari penelitian ini berisi tentang penjelasan secara ringkas hasil
analisis unsur-unsur intrinsik pada lakon Semar Mbangun Kayangan. Saran dalam
penelitian ini berisi tentang nasihat-nasihat pada elemen masyarakat, guru, dan
mahasiswa lain agar bisa mencontoh atau meniru sikap tegas dan keberanian
Semar dalam menegakkan keadilan, serta diharapkan skripsi ini bisa menjadi
METODE PENELITIAN
kualitas estetis. Pada fiksi, yang dicari misalnya unsur-unsur plot, tokoh, latar,
dan keterjalinan semua anasir dan aspek karya sastra yang bersama-sama
Sasaran penelitian dalam skripsi ini adalah lakon Semar Mbangun Kayangan
oleh Ki Hadi Sugito. Penelitian ini akan mengkaji unsur-unsur intrinsik dalam
lakon Semar Mbangun Kayangan. Unsur-unsur intrinsik tersebut yaitu alur atau
plot, tokoh dan penokohan, latar atau setting, serta tema dan amanat.
32
33
Data dalam penelitian ini berupa penggalan teks cerita beserta dialog yang
Kayangan oleh Ki Hadi Sugito. CD lakon wayang ini diproduksi oleh Dunia
Hijau Record yang direkam pada tanggal 6 Agustus 2007 saat Ki Hadi Sugito
menyimak ini dikarenakan bahan data berupa rekaman CD yang harus dilihat dan
didengar dengan seksama untuk memperoleh data penelitian. Data dari hasil
menyimak berupa teks atau transkrip yang berisi dialog serta monolog dalam
intrinsiknya yang terdiri dari alur atau plot, latar atau setting, tokoh dan
Adapun secara rinci langkah kerja yang dilakukan dalam menganalisis data
atau tulisan.
merupakan salah satu jenis lakon wayang dalam dunia pewayangan. Lakon
wayang Semar Mbangun Kayangan akan dianalisis struktur lakon yang meliputi
alur (plot), penokohan (perwatakan), latar (setting), serta tema dan amanat.
Dilihat dari segi mutunya, alur yang digunakan dalam lakon Semar
Mbangun Kayangan adalah alur longgar. Alur longgar adalah jalinan peristiwa
yang tidak padu, jika salah satu peristiwa dihilangkan maka tidak akan
mengganggu keutuhan dan jalannya cerita. Pada alur longgar, sering disisipi alur-
alur bawahan. Alur bawahan ini merupakan lakuan tersendiri, tetapi masih ada
hubungannya dengan alur utama. Alur bawahan dalam lakon ini terdapat pada
adegan ke-12 dan ke-21. Adegan ke-12 menceritakan Wisanggeni yang berperang
dengan Jaramaya.
35
36
‘Kurang besar berselimut awan kurang tinggi naik gunung. Saya pendek
kamu tinggi, memukul kepalamu tidak perlu naik tangga.’
JARAMAYA
Aa, glagag omongmu. Ing atase wong lanang kok tandange elek. Ora
sembada. Lha wong aku satriya, nendhang, nyepak, ndugang, nyuwewek.
Ora uman patan aku.
‘Aa, besar omongmu. Lelaki kok tingkah lakunya jelek. Tidak sesuai. Aku
prajurit, menendang, menyepak. Tidak tersisa kesempatan.’
WISANGGENI
Ayo majua mrene. Senajan gedhea nek kaya Kaki Joromoyo ki mung
klunggrak klunggruk. Bar mangan wareg, turu.
‘Ayo maju ke sini. Meskipun besar tapi kalau seperti Kakek Jaramaya
hanya duduk-duduk saja. Sesudah makan kenyang, tidur.’
JARAMAYA
Lhadalah. Sewiyah-wiyah karo aku. Aja mlayu Wisanggeni.
‘Seenaknya sendiri kamu sama saya. Jangan lari Wisanggeni.’
WISANGGENI
Isa ngoyak aku ya nyata buta digdaya.
‘Bisa mengejarku memang nyata raksasa kuat.’
JARAMAYA
“Candhak, mati.”
‘Terkejar. Mati.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 4)
Alur bawahan yang kedua terdapat pada adegan ke-21 yang menceritakan
tentang Maling Sukma dan Maling Raga yang berdiskusi bahwa mereka selalu
tidak bisa menang berperang melawan Raden Gathutkaca dan Raden Antareja.
MALING SUKMA
Arepa kaya ngapa tetep ora isa jalaran Gathutkaca Antareja dha weruh
awake dhewe. Kowe majua kono Dhi, gentenan.
‘Seperti apapun tetap tidak bisa karena GAthutkaca, Antareja bisa melihat
kita. Kamu maju Dik, kita gantian.’
MALING RAGA
Wuuh, paling ya kalah.
‘Wuuh, paling juga kalah.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 7)
tunggal. Pada alur tunggal hanyalah terdapat satu alur atau terdapat satu tokoh
yang diceritakan kisah hidupnya, permasalahan, dan konflik yang dihadapi. Pada
lakon Semar Mbangun Kayangan, tokoh yang disorot adalah Ki Semar Badranya.
jiwa para pandhawa. itulah inti dari lakon wayang Semar Mbangun Kayangan.
Dilihat dari segi prosesnya, alur dalam lakon ini termasuk alur menanjak
(rising plot). Tahapan alur dalam lakon ini yaitu eksposisi, konflik, komplikasi,
krisis, resolusi, dan keputusan. Lakon ini juga menggunakan alur maju
berurutan dan berkesinambungan secara kronologis dari awal sampai akhir. Lakon
rintangan. Tahapan yang runtut dan urut ini termasuk dalam alur lurus (linier
plot).
38
Kayangan terdiri dari enam tahap, yaitu eksposisi, konflik, komplikasi, krisis,
4.1.2.1 Eksposisi
Pengenalan cerita berupa monolog atau dalam lakon wayang disebut sebagai
janturan. Tahap ini berisi tentang sekilas informasi awal lakon wayang yang
berfungsi sebagai pengenalan cerita sehingga penonton bisa masuk dan terlibat
melalui janturan pada awal adegan pertama. Dalam tahap eksposisi ini
Pathet : Nem
JANTURAN
…Ing ngajeng wus kacarita yen wewengkon kraton ngamarta iku loh
jinawi. Pasemone tulus kang sarwa tinandur dadi mapan siti ketumpangan
wareh, apa ingkang katancepaken tuwuh ijo royo-royo. Jinawi kekawining
tembung murah kang sarwa tinuku amarga saka saking prigeling kawula
kang sami among tani satma mahananing prabuga lan wastra. Ora mokal
yen negara dadi pikuwat saka guruning negara. Werdining gemah
39
lakuning para sudagar layar para nangkuda ingkeng pantor dalu labet
datan wonten pedhote tansah lumintir saking wewengkon kraton ing
ngamarta saengga dugi mancanegari pranggene datan wonten
sambekala…
‘…Di depan sudah diceritakan bahwa wilayah Kerajaan Ngamarta itu
subur dan tentram. Tanahnya tulus semua yang ditanam pasti jadi ditaruh
di tanah dan terkena air, apa yang ditancapkan pasti tumbuh hijau.
Tentram artinya murah yang semua bisa dibeli karena orang-orangnya
pintar dalam mengelola pertanian. Tidak salah jika negara menjadi kuat
saka gurunya negara. Para saudagar berlayar para nahkoda yang datang
mulai malam tidak ada putusnya selalu silih berganti dari wilayah
Kerajaan Ngamarta sehingga sampai mancanegara tidak ada
halangan…’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 1)
Semua tumbuhan yang ditanam pasti tumbuh, semuanya tampak hijau. Semua
Banyak saudagar yang berlayar, mulai pagi sampai pagi lagi. Hal itu yang
4.1.2.2 Konflik
Pada tahap ini mula pertamanya muncul insiden akibat adanya konflik.
Dalam tahap ini pelaku cerita terlibat dalam suatu pokok permasalahan. Konflik
pada lakon ini muncul pada bagian awal adegan ke-2 dan bagian akhir adegan ke-
Pathet : Nem
Puntadewa. Saat Petruk ditanya tentang kayangan yang akan dibangun Ki Semar
Badranaya, Petruk tidak bisa menjawab. Konflik selanjutnya terdapat pada bagian
41
akhir adegan ke-2. Bathara Kresna meninggalkan Sitinggil Binartatra dengan rasa
Adegan : 2 akhir
Pathet : Nem
jawata. Pramila saking penulu mekaten kalawau, yen pancen yayi awrat
dhateng aturipun Petruk mboten perlu ngangge Kresna.
‘Petruk ngomong jika Kakang Semar akan membangun kayangan.
Kayangan ini yang punya dewa. Benar Kakang Semar itu titisannya
dewata, tetapi sesudah Kakang Semar turun ke bumi, itu sudah termasuk
kodratnya di bumi. Jika dewata membolehkan Kakang Semar mempunyai
keinginan seperti itu, para pandhawa supaya membantu itu akan
membabarkan kebaikan Kakang Semar. Sebaliknya jika dewata tidak
membolehkan para pandhawa membantu pasti akan dihukum dewata.
Maka dari itu dari perkataan seperti tadi, jika yayi berat terhadap
omongan Petruk tidak perlu menggunakan Kresna.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 1)
karena sikap Prabu Puntadewa yang plin plan dan dinilai membela Petruk. Beliau
merasa dirinya tidak dianggap dan tidak dibutuhkan dalam pertemuan agung di
rasa marah.
4.1.2.3 Komplikasi
Pada tahap ini terjadilah persoalan baru dalam cerita atau disebut juga
rising action. Di sini persoalan mulai merumit dan gawat, maka tahap ini disebut
komplikasi pertama terjadi pada adegan ke-4, yaitu ketika Bathara Kresna
kayangan dan beliau juga menyuruh mereka untuk mengusir Petruk dari Kraton
Ngamarta.
Adegan :4
43
Pathet : Nem
Sentyaki mengusir Petruk dari Ngamarta. Jika Petruk tidak mau pergi, mereka
Komplikasi kedua muncul pada adegan ke-8. Dalam adegan ini diceritakan
Badranaya.
Adegan :8
Pathet : Nem
BATHARA KRESNA
Nyuwun pangestu kulun.
‘Minta doa restu kulun.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 4)
Bathara Guru. Jika Ki Semar Badranaya tidak mau ikut, Bathara Guru menyuruh
Komplikasi yang ke-3 terjadi pada adegan ke-12, ketika Wisanggeni yang
Jaramaya.
Adegan : 12
Pathet : Nem
peperangan.
Tahap komplikasi yang keempat terjadi pada bagian awal adegan ke-16.
Pada awal adegan ke-16, Raden Antareja dirasuki oleh Maling Sukma sehingga
beliau menggigit Raden Abimanyu sampai mati. Raden Gathutkaca tidak terima
Adegan : 16 awal
Pathet : Manyura
bebaya sing mlebu ana Karang kapulutan iku gawane Ndara Kacanegara.
Saka kaca panemuku, tentrem ya seka ndara iki. Ora ya seka ndara iki.
‘Nah karena Ndara Antareja sampai sini bersama Ndara Gathutkaca.
Meskipun tadi Ndara Gathutkaca dengan saya sudah berbaik hati, tetapi
kenyataanya yang membawa Ndara Antareja adalah Ndara Gathutkaca.
Jadi bahaya yang masuk di Karang Kapulutan itu yang membawa Ndara
Gathutkaca. Dari kaca penglihatanku, tentram ya dari Ndara. Tidak juga
dari Ndara.’
RADEN GATHUTKACA
Wis, ra sah padha pating greneng. Kakang Antareja tak ajare.
‘Sudah, tidak usah ngomel-ngomel. Kakang Antareja akan kuhajar.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 6)
Hal yang membuat beliau sangat marah karena Raden Antareja menggigit Raden
Raden Antareja.
19. Pada adegan tersebut diceritakan bahwa Raden Gathutkaca dan Raden
Antareja mengetahui pelaku yang telah masuk ke dalam raga Raden Antareja,
Adegan : 19 akhir
Pathet : Manyura
RADEN GATHUTKACA
Ra patut banget. Adhuh Kangmas. Estu wonten denawa.
‘Nggak pantas sekali. Aduh Kangmas. Benar-benar ada jin.’
RADEN ANTAREJA
Wah, kurang ajar iki. Sing adu dedulur ya iki. Cekel tandhangi.
‘Wah, kurang ajar. Yang mengadu saudara ya ini. Hajar.’
RADEN GATHUTKACA
Sendika.
‘Siap.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 7)
termasuk Maling Sukma yang tadi mengadu mereka. Mereka tidak terima diadu
Tahap komplikasi yang keenam yaitu bagian awal adegan ke-24. Pada
kayangan.
Adegan : 24 awal
Pathet : Manyura
KI SEMAR BADRANAYA
Ora. Aku ora arep manut. Ora butuh tepung karo buta.
‘Tidak. Aku tidak akan nurut. Tidak butuh kenal raksasa.’
BATHARA KRESNA
Yen ora manut aku arep..
‘Jika tidak nurut aku akan..’
KI SEMAR BADRANAYA
Arep apa?
‘Mau apa?’
BATHARA KRESNA
Tadhah teleng.
‘Terima Pukulanku.’
KI SEMAR BADRANAYA
Jajal mangkata.
‘Coba saja.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 7)
Badranaya menolak. Hal itu membuat Bathara Kresna marah dan berniat
Tahap komplikasi yang terakhir terjadi pada adegan ke-26, yaitu ketika
Bathara Kresna melapor kepada Bathara Guru tentang kekalahan beliau melawan
Adegan : 26
Pathet : Manyura
BATHARA KRESNA
Adhuh ketiwasan. Kakang Semar mbreguguk ngutha waton datan wong
agung mboten purun kula boyongdhateng kayangan, kados sampun
mangertos.
‘Aduh, Kakang Semar menantang pada orang besar, tidak mau saya ajak
ke kayangan, seperti sudah tahu.’
BATHARA GURU
Wah, keparat.
‘Wah, keparat.’
BATHARA KENAKA PUTRA
Dhi Guru. Ngatos-atos Dhi. Kakang Semar menika tiyang mboten napa-
napa, wong sing jujur. Adhi guru kedah saged ngulat dhateng
kawontenan.
‘Dhi Guru. Hati-hati Dhi. Kakang Semar itu orang tidak apa-apa, orang
yang jujur. Adhi guru harus bisa melihat keadaan.’
BATHARA GURU
“Mboten. Kaya ngapa rupane Kakang Semar.”
(Semar Mbangun Kayangan Disk 8)
4.1.2.4 Krisis
atau persoalan yang ada harus diimbangi dengan adanya jalan keluar (resolusi).
Dalam lakon Semar Mbangun Kayangan, krisis dimulai ketika Petruk didatangi
oleh Raden Gathutkaca, Raden Sentyaki, dan Raden Antareja. Mereka ingin
mengusir Petruk dari Ngamarta, dan kalau Petruk tidak mau akan dianiaya. Krisis
Adegan :5
51
Pathet : Nem
menghajar Petruk.
Wis saiki ngene apike, kowe baliya. Mengko ganti wektu aku bakal ganti
nekani ana kana, ndherekke Wa Kresna.
‘Ya sudah, sekarang lebih baik kamu pulang. Nanti lain waktu ganti aku
yang datang ke sana, mengantarkan Wa Kresna.’
PETRUK
Ah, mboten sah. Sing perlu pancen kula keparingan dhawuh kula kedah
wangsul ning sageda saking Sinuwun Ngamarta menapa para kadang-
kadangipun. Yen Keng Wa Dwarawati niku kalih kula mpun mboten cocok.
‘Ah, tidak usah. Yang pasti saya harus mendapat perintah pulang dari
Sinuwun Ngamarta atau saudara-saudaranya. Keng Wa Dwarawati itu
dengan saya sudah tidak cocok.’
RADEN GATHUTKACA
Ming kowe gari gelem bali apa ora?
‘Kamu mau pulang apa tidak?’
PETRUK
Upami mboten?
‘Jika Tidak?’
RADEN GATHUTKACA
Kelakon tak pothol gulumu.
‘Kupatahkan lehermu.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 3)
PETRUK
Kula niki badhe mang napakke? Wong kula mboten wonten rembug sulaya
kaliyan njenengan. Panjenengan kalih kula kok lajeng ngendika mekaten
rak ya kleru ta. Mbok nggih disabarke. Dadi satriya niku kedah sing
sabar.
‘Saya ini mau diapakan? Saya tidak ada omongan jelek kepada anda.
Anda dengan saya kok malah berbicara begitu, apa tidak salah. Sabar.
Menjadi satria itu harus sabar.’
RADEN ANTAREJA
Tak ganjar mati kowe.
‘Kubunuh kau.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 3)
marah karena Petruk tidak mau disuruh pulang ke Karang Kapulutan dan
Tahap krisis kedua dalam lakon Semar Mbangun Kayangan terjadi pada
adegan ke-9. Pada adegan ini diceritakan Bathari Durga menyuruh anak buahnya
Badranaya.
Adegan :9
Pathet : Nem
‘Perintahkan kepada anak buahmu, dua raksasa yang kamu pilih pencuri
jiwa pencuri raga supaya masuk ke Karang Kapulutan membunuh Kakang
Semar atau siapa saja yang akan membela Kakang Semar.’
JARAMAYA
Inggih. Ngestokaken dhawuh Bu.
‘Iya. Melaksanakan tugas Bu.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 4)
Badranaya.
Tahap krisis yang ketiga berlangsung pada bagian akhir adegan ke-12.
malih rupa guna mengelabui Jaramaya. Ketika Jaramaya tahu bahwa Kampret
Adegan : 12
Pathet : Nem
WISANGGENI
Kurang gedhe kemulan mega kurang dhuwur ancik-ancika gunung. Aku
cendhek kowe dhuwur, nabok sirahmu ra sah ndadak ancik-ancik andha.
‘Kurang besar berselimut awan kurang tinggi naik gunung. Aku pendek
kamu tinggi, memukul kepalamu tidak perlu naik tangga.’
JARAMAYA
Aa, glagag omongmu. Ing atase wong lanang kok tandange elek. Ora
sembada. Lha wong aku satriya, nendhang, nyepak, ndugang, nyuwewek.
Ora uman patan aku.
‘Aa, besar omongmu. Lelaki kok tingkah lakunya jelek. Tidak sesuai. Aku
satria, menendang, menyepak. Tidak dapat jatah kamu.’
WISANGGENI
Ayo majua mrene. Senajan gedhea nek kaya Kaki Joromoyo ki mung
klunggrak klunggruk. Bar mangan wareg, turu.
‘Ayo, maju ke sini. Meskipun besar tapi jika seperti Kaki Jaramaya hanya
duduk-duduk. Sesudah makan kenyang, tidur.’
JARAMAYA
Lhadalah. Sewiyah-wiyah karo aku. Aja mlayu Wisanggeni.
‘Seenaknya sendiri denganku. Jangan lari Wisanggeni.”
(Semar Mbangun Kayangan Disk 4)
Tahap krisis yang keempat terjadi pada adegan ke-17. Pada adegan ini
terjadilah perkelahian antara Raden Gathutkaca dan Raden Antareja yang telah
Adegan : 17
Pathet : Manyura
RADEN GATHUTKACA
Kakang Antareja aja nggugu karepmu dhewe. Kakang Antareja tekang
Karang Kapulutan karana Gathutkaca. Ana kedadeyan Abimanyu mati
merga saka Kakang Antareja. Aku ora nrimakake.
‘Kakang Antareja jangan seenakmu sendiri. Kakang Antareja sampai
Karang Kapulutan karena Gathutkaca. Ada kejadian Abimanyu meninggal
karena Kakang Antareja. Aku tidak terima.’
RADEN ANTAREJA
Sing bodho ki kowe. Semar kae ki jane suwung blung ora ana apa-apane.
Sing jenenge Badranaya kuwi ora ana apa-apane. Lha wong kaya ngono
kok dha diguroni, wonge blak blak blak. Coba arep ana undhake apa
kowe, He? Aja dha nggugu karo sing jenenge Badranaya. Ora sah nggugu
karo wejangane Semar. Ora ana apa-apane Gathutkaca.
‘Yang bodoh itu kamu. Semar itu hanya kosong tidak ada apa-apanya.
Yang namanya Badranaya itu tidak ada apa-apanya. Orang seperti itu kok
dijadikan guru, orangnya blak blak blak. Akan ada kemajuan apa kamu?
Jangan pada percaya sama nasihatnya Semar. Tidak ada apa-apanya
Gathutkaca.’
RADEN GATHUTKACA
Senajan kaya mengkono ora ana kene papane perkara Kakang Antareja
ora manut ngelmune Semar, mangsabara, ning aja nganggu sapa-sapa.
‘Meskipun seperti itu tidak di sini tempatnya Kakang Antareja tidak nurut
ilmunya Semar, terserah, tapi jangan mengganggu siapa-siapa.’
RADEN ANTAREJA
Aku ora nrimakake yen para pepundhenku ming karo Semar kok dianggep.
‘Aku tidak terima jika para leluhurku hanya Semar kok dianggap.’
RADEN GATHUTKACA
Ayo nutut banda.
‘Ayo tarung saja.’
RADEN ANTAREJA
Oo, ajar aku. Ngendi sing bakal pati.
‘Oo, hajar aku. Siapa yang mati.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 6)
Tahap krisis yang kelima terjadi pada adegan ke-20. Adegan ini
Maling Sukma.
Adegan : 20
Pathet : Manyura
Antareja yang telah bertemu dengan Maling Sukma. Raden Antareja marah
karena Maling Sukma telah membuat beliau dan Raden Gathutkaca celaka.
Tahap krisis yang selanjutnya terjadi pada bagian tengah adegan ke-24.
Adegan ini menceritakan tentang Raden Antasena yang mengajari Gareng, Petruk,
dan Bagong cara mengusir Buta Jajalanang yang merupakan malihan dari Bathara
Kresna.
Adegan : 24 tengah
Pathet : Manyura
BAGONG
Mangsa dadia. Dadi ra menyang ya ora dadi ya.
‘Jadilah. Jadi tidak berangkat yang tidak jadi ya.’
RADEN ANTASENA
Aku ro kowe bareng. Teguh rahayu slamet. Slamet ngarsaning dewa.
' Aku dengan kamu bersama-sama. Teguh selamat selamat. Selamat
karena takdir dewa.’
BAGONG
Alah, bar mulang kok langsung lunga. Ha ya lali aku. Teguh rahayu
wuyana kuwi adhine slamet. Teguh rahaayu yuwana karo slamet nang
nggone siwa.
‘Alah, habis mengajar langsung pergi. Aku lupa kan. Teguh selamat
wuyana itu adiknya slamet. Teguh selamat selamat dengan slamet ke
tempat Siwa.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 7)
memberikan mantra pengusir raksasa kepada Gareng, Petruk, dan Bagong. Mantra
itu digunakan untuk mengusir raksasa Jajalanang yang merupakan malihan dari
Bathara Kresna.
Tahap krisis yang terakhir terjadi pada bagian awal adegan ke-27. Pada
adegan ini Bathara Guru turun ke Pedhukuhan Karang Kapulutan dan berniat
Adegan : 27 awal
Pathet : Manyura
KI SEMAR BADRANAYA
Nek aku ki mbangun kayangan Suralaya sing wis tak dhongkeli nggone
sapa? Agek tak nggo mangan wae sedina telung dina prei. Ha kok nyela-
nyela mbangun kayanganing dewa.
‘Jika aku membangun kayangan Suralaya yang akan aku bangun
punyanya siapa? Buat makan sehari tiga hari libur. Ha kok mau
membangun kayangannya dewa.’
BATHARA GURU
Tembung sing kaya mengkono ora bakal luput. Nyangklak saka
wewanguning kayangan. Ngko tak cekel kakang Semar. Sotke Kalacandra.
‘Kata yang seperti itu tidak bakal salah. Melanggar bangunan kayangan.
Aku hajar Kakang Semar. Kena Kalacandra.’
KI SEMAR BADRANAYA
Ee, lhadalah. Bojling wis slamet. Kowe arep njajal kakangmu, jajalen.
‘Ee, lhadalah. Selamat. Kamu akan mencoba kakangmu, coba saja.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 8)
Melalui kutipan dialog di atas dapat diketahui bahwa Bathara Guru telah
Badranaya dengan Kalacandra karena Ki Sema Badranaya tidak mau ikut Bathara
4.1.2.5 Resolusi
peleraian. Tegangan akibat terjadinya konflik telah menurun, maka pada tahap ini
terdapat pada bagian akhir adegan ke-5. Adegan ini menceritakan Petruk yang
berhasil mengalahkan Raden Antareja dan Raden Sentyaki. Hal ini membuat
Adegan : 5 akhir
Pathet : Nem
Janaka. Tidak hanya Raden Antareja yang dibuat malu oleh Petruk, Raden
Tahap resolusi yang kedua terdapat pada adegan ke-10. Pada tahap ini
Adegan : 10
Pathet : Nem
telah malih rupa menjadi raksasa sebesar gunung. Bathara Kresna akan memasuki
wilayah Pedhukuhan Karang Kapulutan dengan wujud raksasa supaya tidak ada
pada adegan ke-13. Adegan ini menceritakan Anoman yang mendapat perintah
Adegan : 13
Pathet : Nem
Anoman muncul pada waktu yang salah. Anoman muncul karena tidak tega
Tahap resolusi yang keempat terjadi pada bagian akhir adegan ke-18.
Raden Antasena berhasil mengeluarkan Maling Sukma dari raga Raden Antareja.
Adegan : 18 akhir
Pathet : Manyura
mengeluarkan Maling Sukma dari raga Raden Antareja. Raden Antareja merasa
Tahap resolusi yang kelima terdapat pada bagian adegan ke-21. Pada
adegan ini mengisahkan tentang Maling Sukma yang berkeluh kesah kepada
Adegan : 21
Pathet : Manyura
Raden Gathutkaca, Raden Antareja, dan Bagong. Dia menyuruh Maling Raga
Tahap resolusi yang keenam terjadi pada bagian akhir adegan ke-24. Pada
bagian akhir adegan ini diceritakan Raden Antasena bersama Petruk, Gareng, dan
Bagong telah berhasil mengusir Bathara Kresna atau Raksasa Jajalanang dari
Adegan : 24 akhir
Pathet : Manyura
dengan Gareng, Petruk, dan Bagong. Beliau menceritakan apa yang dialaminya
Tahap resolusi yang terakhir terdapat pada bagian akhir adegan ke-27.
Adegan : 27 akhir
Pathet : Manyura
kepada Bathara Guru karena berbuat lancang kepadanya. Lalu Prabu Puntadewa
68
memintakan maaf atas kesalahan Bathara Guru dan Bathara Kresna kepada Ki
Semar Badranaya.
4.1.2.6 Keputusan
penyelesaiaannya. Pada tahap ini konflik telah berakhir karena telah dicari jalan
keluarnya. Dalam lakon ini tahap keputusan terjadi pada adegan ke-28, yaitu
ketika Sang Hyang Padawenang datang dan marah kepada Bathara Guru. Beliau
menyuruh Bathara Guru dan Bathara Kresna untuk ikut ke kayangan guna
Adegan : 28
Pathet : Manyura
memaafkan Bathara Guru dan Menyuruh Bathara Guru untuk tidak mengulangi
lagi perbuatannya. Bathara Guru berjanji kepada Sang Hyang Padawenang untuk
semua yang telah dilakukan oleh Bathara Kresna kepadanya. Ki Semar Badranaya
Padawenang.
tahap, yaitu tahap eksposisi, konflik, komplikasi, krisis, resolusi, dan keputusan
24 27
20
9 17 26
5 19
12 21 25
8 10 18
4 5 16 22&23
13
28 6&7 11 14&15
3
1
Keterangan:
1. Tahap Eksposisi atau Pengenalan, terjadi pada janturan pada awal adegan
tanaman yang tampak hijau serta harga sandang pangan yang murah.
Diceritakan juga banyak saudagar yang berlayar mulai pagi sampai pagi lagi.
sampai mancanegara.
2. Tahap Konflik, terjadi pada bagian awal dan bagian adegan ke-2. Pada bagian
awal adegan ke-2 menceritakan tentang Petruk yang membawa kabar bahwa
3. Datar, terjadi pada adegan ke-3, yaitu ketika Prabu Puntadewa, Raden
di rumah pusaka.
4. Tahap Komplikasi 1, terjadi pada adegan ke-4, yaitu ketika Bathara Kresna
5. Tahap Krisis 1, terjadi pada bagian awal adegan ke-5, yaitu ketika Petruk
Petruk tidak melawan sama sekali sehingga membuat malu ketiga satria
tersebut.
6. Tahap Resolusi 1, terjadi pada bagian akhir adegan ke-5, ketika Raden
7. Datar, pada adegan ke-6, yaitu ketika Petruk akhirnya pulang dari Kraton
8. Datar, pada adegan ke-7, yaitu ketika Raden Sadewa memberikan penjelasan
9. Tahap Komplikasi 2, terjadi pada adegan ke-8. Pada adegan ini diceritakan
Bathara Kresna yang telah berhasil menghasut Bathara Guru hingga akhirnya
10. Tahap Krisis 2, terjadi pada adegan ke-9, yaitu ketika Bathari Durga
11. Tahap Resolusi 2, terjadi pada adegan ke-10, yaitu ketika Bathara Kresna
12. Datar, terjadi pada adegan ke-11. Pada adegan ini Wisanggeni menemui
13. Tahap Komplikasi 3, terjadi pada bagian awal adegan ke-12, yaitu ketika
Wisanggeni bertemu dengan Jaramaya dan mereka adu omongan. Saat itu
14. Tahap Krisis 3, terjadi pada bagian akhir adegan ke-12, yaitu ketika
Jaramaya.
15. Tahap Resolusi 3, terjadi pada adegan ke-13. Pada adegan ini mengisahkan
16. Datar, terjadi pada adegan ke-14, yaitu ketika Gareng, Petruk, dan Bagong
17. Datar, terjadi pada adegan ke-15, yaitu ketika Prabu Puntadewa tiba di
18. Tahap Komplikasi 4, terjadi pada bagian awal adegan ke-16. Adegan ini
Kapulutan. Tiba-tiba raga Raden Antareja dimasuki oleh Maling Sukma dan
19. Tahap Krisis 4, terjadi pada adegan ke-17. Adegan ini menceritakan Raden
terjjadilah peperangan.
20. Tahap Resolusi 4, terjadi pada bagian akhir adegan ke-18. Pada adegan ini
21. Tahap Komplikasi 5, terjadi pada bagian tengah adegan ke-19, yaitu ketika
Raden Antareja dan Raden Gathutkaca sudah bisa melihat makhluk apa yang
22. Tahap Krisis 5, terjadi pada adegan ke-20. Terjadi peperangan antara Raden
23. Tahap Resolusi 5, terjadi pada bagian awal adegan ke-21, yaitu ketika Maling
24. Datar, terjadi pada adegan ke-22, yaitu ketika Prabu Puntadewa, Raden
25. Datar, terjadi pada adegan ke 23, yaitu ketika Ki Semar Badranaya menyuruh
26. Tahap Komplikasi 6, terjadi pada bagian awal adegan ke-24. Ketika Bathara
27. Tahap Krisis 6, terjadi pada bagian tengah adegan ke-24, yaitu ketika Raden
Antasena yang mengajari Gareng, Petruk, dan Bagong cara mengusir Buta
28. Tahap Resolusi 6, terjadi pada bagian akhir adegan ke-24, yaitu ketika
Bathara Kresna telah berhasil diusir dari Karang Kapulutan oleh Gareng,
29. Datar, terjadi pada adegan ke-25. Ketika Raden Janaka tiba di Karang
saudaranya.
30. Tahap Komplikasi 7, terjadi pada adegan ke-26. Adegan ini menceritakan
Badranaya.
75
31. Tahap Krisis 7, terjadi pada bagian awal adegan ke-27, yaitu ketika Bathara
Semar Badranaya marah karena adiknya telah berani berbuat seperti itu.
32. Tahap Resolusi 7, terjadi pada bagian akhir adegan ke-27. Ki Semar
33. Tahap Keputusan, terjadi pada adegan ke-28. Sang Hyang Padawenang dan
Kresna.
Lakon Semar Mbangun Kayangan mempunyai grafik yang naik turun dan
pada bagian puncaknya tidak sama ketinggiannya. Hal itu disebabkan tingkatan
pula. Ketika masalah tersebut benar-benar sangat berat dan berpengaruh sekali
dengan tokoh utama, klimaks akan mencapai titik puncak tertinggi. Permasalahan-
permasalahan dalam lakon ini dinaikkan dan diturunkan oleh dhalang sesuai
dengan apa yang diinginkan karena dalam suatu pertunjukan wayang kulit
pathet nem, pathet sanga, dan pathet manyura. Pengambilan nama tersebut
76
bagian pathet dalam lakon Semar Mbangun Kayangan adalah sebagai berikut.
a. Pathet Lima
Pathet ini berlangsung mulai dari pukul 21.00 sampai pukul 24.00. Dalam
manusia pada masa kanak-kanak yang berarti awal dari kehidupan manusia.
Dalam lakon Semar Mbangun Kayangan bagian pathet lima terdapat pada
9
5
12
8 10
4 5
2 6&7 11 13
3
1
oleh Bathara Kresna. Bathara Kresna mengahasut Raden Janaka untuk tidak
Jaramaya. Inti dari pathet lima terdapat pada bagian akhir adegan ke-2 yang
Kutipan di atas menceritakan tentang inti dari pathet nem, yaitu tataran
hidupnya. Hal itu yang terjadi pada Prabu Puntadewa. Prabu Puntadewa merasa
b. Pathet Sanga
wayang. Pathet ini biasanya berlangsung dari pukul 00.00 sampai pukul
gunungan yang tegak lurus. Pathet sanga ini melambangkan masa dewasa.
Dalam lakon Semar Mbangun Kayangan pathet sanga terdapat pada adegan
20
17 19
16 18 21
14 & 15
Prabu Puntadewa, Raden Werkudara, Raden Nakula, dan Raden Sadewa yang
79
tidur dalam mati untuk bisa mengetahui maksud dari membangun kayangan.
Di sela-sela itu juga ada adegan perang antara Raden Antareja dan Raden
antara Raden Antasena dan Raden Gathutkaca dengan Maling Sukma. Inti
dari pathet sanga terdapat pada bagian tengah adegan ke-19 yang
RADEN GATHUTKACA
Ra patut banget. Adhuh Kangmas. Estu wonten denawa.
‘Sangat tidak pantas. Aduh Kangmas. Benar-benar ada jin.’
RADEN ANTAREJA
Wah, kurang ajar iki. Sing adu dedulur ya iki. Cekel tandhangi.
‘Kurang ajar ini. Yang mengadu domba ya ini. Hajar.’
RADEN GATHUTKACA
Sendika.
‘Siap.’
RADEN ANTAREJA
Aku njaluk supaya bisa weruh setan piye Dhimas?
‘Aku minta supaya bisa melihat setan bagaimana Dhimas?’
RADEN ANTASENA
Oiya kowe ora nduwe ya Kang. Nyoh, tak caosi nek mbok menawa
priksa.
‘Oiya kamu tidak punya ya Kang. Ini, kuberi mungkin saja bisa
melihat.’
80
RADEN ANTAREJA
Aku ora trima didu karo sedulur. Kecandhak, antemane buta iku.
‘Aku tidak terima diadu dengan saudara. Aku hajar raksasa itu.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 7)
c. Pathet Manyura
27
24
26
25
22 & 23 28
kecuali Raden Janaka yang telah menemukan jalan yang benar dalam
Padawenang. Bagian akhir dari pathet ini yaitu tancep kayon yang artinya
pandhawa yang bobrok hendak diperbaiki oleh Ki Semar Badranaya. Inti dari
pathet manyura terdapat pada akhir adegan ke-22 yang menceritakan tentang
‘Semua itu akan menjadi ajaran yang baik kelak jika sudah berkumpul
dengan saudara-saudara kalian. Meskipun semua itu masih mudah
terkena cobaan. Citapsara tersebut sebagai ajaran yang baik kepada
semua saudara dan manusia.’
PRABU PUNTADEWA
Matur sewu sembah nuwun.
‘Beribu-ribu terima kasih.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 7)
mereka yang harus selalu selaras dengan Jimat Kalimasada. Menjalankan tampuk
4.2 Penokohan
Pada lakon Semar Mbangun Kayangan terdapat tiga macam tokoh, yaitu
sentral cerita. Pada suatu lakon biasanya hanya ada satu atau dua tokoh yang
menjadi tokoh protagonis utama yang dibantu atau didukung oleh tokoh-tokoh
lain yang juga masuk dalam kategori protagonis. Tokoh protagonis ini merupakan
tokoh yang dianggap baik. Berikut ini tokoh protagonis dalam lakon Semar
Mbangun Kayangan.
83
a. Ki Semar Badranaya
Dalam lakon ini Ki Semar Badranaya menjadi tokoh utama. Beliau berperan
menjadi seorang rakyat serta seorang guru yang ingin memberikan wejangan
dan pemaaf.
Ee, mboten kena. Mboten kena. Niku ngibarate wong meguru, bapa
karo anak bareng mboten kena. Kudu salah sawiji. Yen bapakne
bapakne, yen anake ya anake. Sing ora kena bareng sing nampa
wejangan. Mpun, sekecakke sing lenggah, kula tak teng pengkeran.
Sekecakke Den.
‘Ee, tidak bisa. Tidak bisa. Itu ibaratnya orang berguru, bapak dengan
anak tidak boleh. Harus salah satu. Jika bapaknya ya bapaknya, jika
anaknya ya anaknya. Yang tidak bisa yang menerima nasihat.
Sudahlah, dienakkan saja yang duduk, saya mau ke belakang.
Dienakkan Den.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 6)
bahwa dalam berguru, orang tua tidak boleh bersamaan dengan anaknya, tidak
Badranaya. Beliau mau memaafkan Bathara Kresna meski Bathara Kresna telah
b. Raden Sadewa
ragil. Dalam lakon ini Raden Sadewa mempunyai watak cerdas, teguh
kakaknya tidak terhasut oleh Bathara Kresna. Raden Sadewa juga mengajak
saat para kakaknya tidak bisa berpikir tentang maksud dari keinginan Ki Semar
Badranaya, Raden Sadewa bisa menafsirkan apa yang dimaksud oleh Ki Semar
Badranaya.
Raden Sadewa yang bijaksana. Beliau tidak ingin nama baik kakaknya menjadi
rusak hanya karena masalah yang tidak dibicarakan dengan baik-baik di arena
pertemuan agung, oleh karena itu beliau member usul supaya Petruk disuruh
c. Raden Antasena
mempunyai watak tegas, bijaksana, dan teguh pendirian. Dalam lakon ini
membangun kayangan, yang tak lain adalah mental para pandhawa. Raden
Kresna.
MALING SUKMA
Ora perduli. Yen urung mateni Semar ora bakal lunga.
‘Tidak peduli. Jika belum membunuh Semar tidak akan pergi.’
RADEN ANTASENA
Tak tandingna aku.
‘Tandinglah denganku.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 6)
Antasena. Raden Antasena tidak rela kakaknya dikendalikan oleh Maling Sukma.
Dia menyuruh Maling Sukma keluar dari raga kakaknya, tetapi karena Maling
banyak wejangan dan mengartikan semua pusaka milik pandhawa ketika para
pandhawa mati dalam hidup atau sering disebut mati suri. Beliau yang
dengan cara memberi nasihat dan menyuruh mereka ikut ke kayangan untuk
yang tegas, bijaksana, dan suka member nasihat. Beliaulah yang membantu
lakon ini beliau berperan sebagai penasihat Bathara Guru saat Bathara Guru
dihasut oleh Bathara Kresna, namun ternyata nasihatnya tidak diterima oleh
Bathara Guru.
suka memberi nasihat kepada Bathara Guru, tetapi Bathara Guru tidak pernah
Kresna.
89
Tokoh antagonis adalah peran lawan yang menjadi musuh atau penghalang
a. Bathara Kresna
Bathara Kresna mempunyai watak gegabah , merasa dirinya paling benar, dan
penghasut. Konflik yang muncul dalam lakon ini timbul karena sikap Bathara
Kresna yang tidak mau berpikir lebih lanjut tentang maksud Ki Semar
sebagai seorang penghasut. Beliau tidak berpikir panjang tentang maksud dari Ki
Semar Badranaya dan sudah melaporkannya kepada Bathara Guru. Beliau juga
para dewa.
b. Bathara Guru
Badranaya. Bathara Guru memiliki watak tidak teguh pendirian dan gegabah.
Hal itu menyebabkan dia mudah dihasut oleh Bathara Kresna. Beliau tidak
mendengarkan nasihat Bathara Kenaka Putra bahwa hal itu harus dipikirkan
lebih lanjut karena Ki Semar Badranaya merupakan seseorang yang jujur dan
beliau juga seorang dewa. Penjelasan Bathara Kenaka Putra tentang arti
dengan paksaan.
c. Bathari Durga
Kayangan Ganda Mayit. Beliau ratu dari para raksasa, jim, dan setan. Bathari
Dhawuhana kawo wadya bala, buta loro sing kok pilih Maling Sukma
Maling Raga supaya mlebu ana Karang Kapulutan nyendhal mayang
Kakang Semar utawa sapa sing bakal mbelani Kakang Semar.
‘Suruhlah kepada anak buahmu, dua raksasa yang kau pilih Maling
Sukma Maling Raga supaya masuk ke Karang Kapulutan membunuh
Kakang Semar atau siapa saja yang membela Kakang Semar.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 4)
berwatak jahat seperti Bathara Guru. Beliau menyuruh anak buahnya turun ke
d. Maling Sukma
dengan cara masuk ke dalam raga manusia yang ingin dibunuh. Maling
Maling Sukma aku. Aja ning ngarepan. Aku ngemban dhawuh supaya
aku mateni Siwa Badranaya.
‘Aku Maling Sukma. Jangan menghalangiku. Aku mendapatkan
perintah supaya aku membunuh Siwa Badranaya.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 7)
untuk membunuh Ki Semar Badranaya karena perintah dari Jaramaya. Dia tidak
Tokoh durjana merupakan tokoh yang jahat sekali. Dia biasanya suka
menghasut atau Semar Mbangun Kayangan hanya ada satu tokoh durjana, yaitu
Bathara Kresna. Pada lakon ini Bathara Kresna menjadi penghasut dan provokator
Badranaya.
sebagai seorang penghasut. Beliau tidak berpikir panjang tentang maksud dari Ki
Semar Badranaya dan sudah melaporkannya kepada Bathara Guru. Beliau juga
para dewa.
4.3 Latar
Menurut Satoto, latar mencakup tiga aspek penting, yaitu aspek ruang,
a. Kraton Ngamarta
JANTURAN
…Ing ngajeng wus kacarita yen wewengkon kraton ngamarta iku
loh jinawi. Pasemone tulus kang sarwa tinandur dadi mapan siti
ketumpangan wareh, apa ingkang katancepaken tuwuh ijo royo-
royo. Jinawi kekawining tembung murah kang sarwa tinuku
amarga saka saking prigeling kawula kang sami among tani satma
mahananing prabuga lan wastra. Ora mokal yen negara dadi
pikuwat saka guruning negara. Werdining gemah lakuning para
sudagar layar para nangkuda ingkeng pantor dalu labet datan
wonten pedhote tansah lumintir saking wewengkon kraton ing
ngamarta saengga dugi mancanegari pranggene datan wonten
sambekala…
‘…Di depan sudah diceritakan bahwa wilayah Kerajaan Ngamarta
itu subur dan tentram. Tanahnya tulus semua yang ditanam pasti
jadi ditaruh di tanah dan terkena air, apa yang ditancapkan pasti
tumbuh hijau. Tentram artinya murah yang semua bisa dibeli
karena orang-orangnya pintar dalam mengelola pertanian. Tidak
salah jika negara menjadi kuat saka gurunya negara. Para
saudagar berlayar para nahkoda yang datang mulai malam tidak
ada putusnya selalu silih berganti dari wilayah Kerajaan
Ngamarta sehingga sampai mancanegara tidak ada halangan…’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 1)
sampai pagi lagi. Hal itu yang menyebabkan Kraton Ngamarta terkenal
menjadi kuat.
b. Sitinggil Binartatra
petinggi Ngamarta. Ketika raja akan bersabda, payung mulai dibuka dan
manyura.
adalah tempat tinggal para dewa. Dalam konteks ini dewa adalah pemberi
Antareja.
e. Pertapaan Kendhalisada
miliknya, Anoman terkenal sebagai guru yang bijaksana dan tidak kikir
dari Anoman.
Latar waktu dalam lakon ini tidak diperlihatkan dengan jelas. Pada awal
pertunjukan, dhalang tidak menjelaskan kepada penonton kapan dan pada masa
apa peristiwa itu terjadi. Dalam lakon ini hanya diketahui bahwa peristiwa itu
terjadi saat Semar ingin membangun mental para ratunya yang telah bobrok.
Dalam suatu drama atau pagelaran wayang, aspek suasana juga sangat
berpengaruh. Adanya aspek suasana membuat penonton bisa merasakan apa yang
sedang terjadi dalam tiap adegan. Pada lakon ini terdapat beberapa aspek suasana
a. Hikmad
mulai diam dan mendengarkan apa yang dikatakan oleh ratunya. Pada
Para abdi mulai menempatkan diri dan bersiap mendengarkan apa yang
dikatakan rajanya.
b. Tegang
Suasana tegang dalam lakon ini dapat dirasakan pada adegan ke-2,
dan saat perang antara Raden Antareja melawan Raden Antasena pada
RADEN GATHUTKACA
Kakang Antareja aja nggugu karepmu dhewe. Kakang Antareja
tekang Karang Kapulutan karana Gathutkaca. Ana kedadeyan
Abimanyu mati merga saka Kakang Antareja. Aku ora nrimakake.
‘Kakang Antareja jangan seenakmu sendiri. Kakang Antareja
sampai Karang Kapulutan karena Gathutkaca. Ada kejadian
Abimanyu meninggal karena Kakang Antareja. Aku tidak terima.’
RADEN ANTAREJA
Sing bodho ki kowe. Semar kae ki jane suwung blung ora ana apa-
apane. Sing jenenge Badranaya kuwi ora ana apa-apane. Lha
wong kaya ngono kok dha diguroni, wonge blak blak blak. Coba
arep ana undhake apa kowe, He? Aja dha nggugu karo sing
jenenge Badranaya. Ora sah nggugu karo wejangane Semar. Ora
ana apa-apane Gathutkaca.
‘Yang bodoh itu kamu. Semar itu hanya kosong tidak ada apa-
apanya. Yang namanya Badranaya itu tidak ada apa-apanya.
Orang seperti itu kok dijadikan guru, orangnya blak blak blak.
Akan ada kemajuan apa kamu? Jangan pada percaya sama
nasihatnya Semar. Tidak ada apa-apanya Gathutkaca.’
RADEN GATHUTKACA
Senajan kaya mengkono ora ana kene papane perkara Kakang
Antareja ora manut ngelmune Semar, mangsabara, ning aja
nganggu sapa-sapa.
‘Meskipun seperti itu tidak di sini tempatnya Kakang Antareja
tidak nurut ilmunya Semar, terserah, tapi jangan mengganggu
siapa-siapa.
RADEN ANTAREJA
Aku ora nrimakake yen para pepundhenku, ming karo Semar kok
dianggep.
‘Aku tidak terima leluhurku, hanya Semar kok dianggap.’
RADEN GATHUTKACA
Ayo nutut banda.
‘Kuhajar kau.’
RADEN ANTAREJA
Oo, ajar aku. Ngendi sing bakal pati.
‘Oo, hajar aku. Siapa yang akan mati.’
(Semar Mbangun Kayangan Disk 6)
103
pada saat itu berlangsung sengit karena Raden Antasena dibantu oleh
c. Gembira
Suasana tersebut terdapat pada adegan ke-14, dan adegan itu disebut
Semar Badranaya.
Lakon berasal dari kata laku yang artinya perjalanan atau cerita atau
rentetan peristiwa. Jadi, lakon wayang adalah perjalanan cerita wayang atau
dalam suatu lakon dilambangkan dengan monolog, dialog, dan tingkah laku para
tokohnya. Serentetan peristiwa yang terjadi tersebut pastilah mempunyai tema dan
amanat yang ingin disampaikan kepada penonton. Dengan meneliti struktur lakon
dalam lakon ini, maka dapat diketahui tema dan amanat yang ingin disampaikan
kayangan. Tema dalam lakon ini dapat diketahui secara tersirat melalui adegan-
Jika tema dalam lakon merupakan ide sentral yang menjadi pokok
sejalan dengan tema. Amanat yang dapat diambil dari lakon ini yaitu bagi para
pemimpin untuk mau mendengar suara rakyat, selalu bijaksana, tak hanya mau
PENUTUP
5.1 Simpulan
berikut.
Dilihat dari segi mutunya, alur yang digunakan dalam lakon Semar
digunakan dalam lakon Semar Mbangun Kayangan adalah alur tunggal. Alur ini
kepemimpinan para pandhawa. Dilihat dari segi prosesnya, alur yang digunakan
adalah alur menanjak (rising plot). Lakon Semar Mbangun Kayangan juga
menggunakan alur maju dan alur lurus, cerita dalam lakon berurutan. Tahapan
alur dalam lakon ini yaitu eksposisi, konflik, komplikasi, krisis, resolusi, dan
keputusan.
Hadi Sugito ini masih mengikuti pakeliran tradisional yang tediri dari tiga
Pada lakon wayang ada tokoh protagonis dan tokoh antagonis. Lakon
protagonis, tokoh antagonis, dan tokoh durjana. Tokoh protagonis dalam lakon ini
Padawenang, dan Bathara Kaneka Putra. Tokoh antagonis dalam lakon ini yaitu
106
107
Bathara Kresna, Bathara Guru, Bathari Durga, dan Maling Sukma. Tokoh durjana
Latar dalam lakon ini mencakup tiga aspek yaitu, aspek ruang, aspek
waktu, dan aspek suasana. Aspek ruang atau lokasi kejadian dalam lakon ini
lakon Semar Mbangun Kayangan tidak dipaparkan dengan jelas sehingga tidak
diketahui peristiwa tersebut terjadi pada masa apa. Aspek suasana dalam lakon
hati dan kebenaran tujuan dari keberadaan mereka di muka bumi. Amanat lakon
Semar Mbangun Kayangan ada dua, yaitu bagi para pemimpin untuk mau
mendengar suara rakyat, selalu bijaksana, tak hanya mau menang sendiri, dan
tidak semena-mena dalam menegakkan keadilan. Amanat yang kedua yaitu bagi
kebenaran itu meski banyak aral yang melintang karena kebenaran pasti akan
menang.
5.2 Saran
Kayangan, ada beberapa saran yang bisa disampaikan, yaitu sebagai berikut.
108
2. Perlu diadakan penelitian lebih lanjut terhadap lakon wayang ini karena pada
Abdillah, Chafid Ibnu. 2011. Lakon Wayang Golek Sunan Kalijaga. Skripsi.
Universitas Negeri Semarang, Semarang.
Bastomi, Suwaji. 1992. Seni Dan Budaya Jawa. Semarang: IKIP Semarang Press.
K, Ismunandar. R.M. 1994. Wayang Asal Usul Dan Jenisnya. Semarang: Dahara
Prize.
Lestari, Dewi Indah. 2010. Struktur Dramatik Lakon Karna Tandhing Oleh Ki
Enthus Susmono. Skripsi. Universitas Negeri Semarang, Semarang.
MT, Hermawati. 2006. Wayang Koleksi Museum Jawa Tengah. Semarang: Dinas
Pendidikan Dan Kebudayaan Museum Jawa Tengah Ronggowarsito.
Mulyono, Sri. 1989. Wayang, Asal Usul, Filsafat, dan Masa Depannya. Jakarta:
Haji Masagung.
Pamintosih, Retno. 2010. Struktur Dramatik Wayang Krucil Lakon Jaka Sesuruh.
Skripsi. Universitas Negeri Semarang, Semarang.
Pujiyati, Nurul Badiah. 2009. Struktur Dramatik Wayang Dalam Lakon Banjaran
Sawitri. Skripsi. Universitas Negeri Semarang, Semarang.
109
110
Ratna, Nyoman Kutha. 2008. Teori, Metode, dan Teknik Penelitian Sastra.
Yogyakarta: Pustaka Pelajar.
Satoto, Soediro. 1985. Wayang Kulit Purwa Makna Dan Struktur Dramatiknya.
Yogyakarta: Proyek Penelitian dan Pengkajian Kebudayaan Nusantara
(Javanologi) Direktorat Jenderal Kebudayaan Departemen Pendidikan Dan
Kebudayaan.
Teeuw. 1988. Sastra Dan Ilmu Sastra Pengantar Teori Sastra. Jakarta: Girimukti
Pasaka.
Disk 1
Pathet Nem
Jejer Kraton Ngamarta
(Janturan)
Lega donya lila sekaring bawana. Agung den nya paring dana anggeganjar saben
dina. Hong ilahing, hong ilahing awit nomas tu purnama siden. Mastu silantiwan
jagad karana siran tandha kawisisan wibisana sana sinawung langen laba estu
maseh lestantun binantur tutur katula tetela mrih para kirabdya.
Winisuda treh kang dinuma dama winursita upama paramasegara tumying jaman
purwa winarditan pangayun pelambang, angayun pelambang matumpa-tumpa
ingkang rinengga panggung panggeng panggung gung sang murweng tata.
Nenggih ingkang rinuweng gupita inkeng kaeka adi dasa purwa. Eko wilangan
sawiji adi dasa wilangan sepuluh purwa kawitan senadyan tan upaya. praja sewu
sangang atus sadasa satus datan nyata ingkeng kinarya purwaning kandha ing
latri punika anyandra adeging pagelarang agung kraton ngamarta. Yo kraton ing
indraprastha uga sinebat kraton batanakawatca yo negara mrentani. Narman niki
bebuka wurciting kawi pawartaning tumekeng mancanegara.
Yen ing kraton ngamarta pancen punjung pasir loh jinawi gemah ripah tata karta
raharja. Werdine pancen dawa punjung dhuwur upama cinengkala dawaning
kraton tangelamun. Pasemone pancen dawa punjung pocapane, dhuwur
wibawane, dawa jajane, dhuwur kawekasane, padhang obore, dhuwur guguse.
Pasir samudra wukir gunung nyandra tata rengganing kraton kalakan arga
ngananken wana tuwin pasabinan. Ngiringaken pategalan tumekeng tepining
benawi ngayonaken bandar ageng. Senajan ta kathah titah dewa ingkang sinengga
pertiwi binayungan winangun kapiting samudra nanging candraning dhawuh
samudra ing kraton ngindraprastha tetela kathah kawula-kawula kang sami
anggana raras. Ing ngajeng wus kacarita yen wewengkon kraton ngamarta iku loh
jinawi. Pasemone tulus kang sarwa tinandur dadi, mapan siti ketumpangan wareh
apa ingkang katancepaken tuwuh ijo royo-royo. Jinawi kekawining tembung
murah kang sarwa tinuku amarga saka saking prigeling kawula kang sami among
tani satma mahananing prabuga lan wastra. Ora mokal yen negara dadi pikuwat
saka guruning negara. Werdining gemah lakuning para sudagar layar para
nangkuda ingkeng pantor dalu labet datan wonten pedhote tansah lumintir saking
wewengkon kraton ing ngamarta saengga dugi mancanegari pranggene datan
wonten sambekala. Candrane hanglur pepindhaning kerta kang milih tanpa
kendhat. Wonten krukubang kraton ing mrentani kawestara jubel katekan titis yen
saknyataning bumi ngamarta ta jembar, nanging ketingal rupak merga saking
111
112
kathahe panguwasa banjur katon jejel uyel-uyelan. Ewa semana datan wonten
tengah rumangsa kacingkrangan gesahipun mracitani kalamanta agung dananing
nata kathah kawula mancanegari kang sarwa ndherek gesang yen kadulu seka
purwakaning den nya papa sudra. Nanging dat kanggo rasa welas pinaringan bumi
magersari ingkeng datan sepinten jembaring bumi nanging nyatane kinarya
gesang saged merta jati-jati tun mulya tata titi tentrem. Upama ta kinarya among
tetanen kaya bisa nandur debog peputu cindhal kencana kathah kang sami suka
ngingu rajakaya maesa, lembu,kambangan, ayam, uga mendo sakpiturute. Datan
wonten kang cinenthangan datan kang wonten kangge ngandhang.
Kejawi ngereng kekalih nunggal rama sanes ibu kekasih raden nakula wil raden
sedewa. Senajan ta kadang nunggal rama sanes ibu natkala lairipun ingkeng rayi
kembar sareng sedanipun ingkeng rama lan ibu. Ora mokal ageng katresnanipun
sang nata kaya dinarengku kadanga pribada senajan ta ingkeng rayi kekalih darbe
penganggep yen ta ingkeng raka nata ngamarta ingkang minangka gumantining
sudarma. Andeg umar telu ambeber poca pisahsah sarekma. Niki pocapa kang
kepareng ayun ingkeng rayi pamadyaning pandhawa ingkeng lenggah wonten
kasatriyan madukara kekasih raden janaka, ya raden pamadya, ya raden arjuna,
kondhang ngala ali danangjaya ya walikiti, ya wijanarka, ya bambang permadi,
kathah kekasihipun. Mula kondhanging raden janaka iku lananging jagad, nanging
ampun ngantos kelentu penampi. Senajan ta lananging jagad, raden janaka mboten
kok merga ditresnani sekathahing para wanodya nanging raden janaka bisa
manjing marang jagad tetiga, ya jagad rame, jagading kadewatan, ya uga bisa
ngrawuhi jagading jim. Natkala semana wus nate minangka senopati ing andeku
nggenku sowan, nglangen dhadha nganglangaken jangga muka yayah konjem-
konjem nyata. Nenggih pocapa kang nembe kewala rawuh pangayoming para
pandhawa, ingkang minangka dados suking para kadang narendra dwarawati ya
narendra dwaraka, prabu sri bathara kresna ya harimurti, ya sasra sungkana, ya
padmanaga. Ingkang sinuwun pirsa kadang werda rawuh gupuh nggih ngacarani
kinurmatan lenggah sajajar wenten singgil binatunaruta. Ingkeng nenggih
kananira jumeneng sentana ngamarta satriya jhodipati ya satriya ngagul
pawenang. Raden Harya Werkudara ya Raden Bratasena ya raden wijasena
dhandhunwacana, senopating kraton ngamarta kondhang pinunjuling kangapak-
apak. Ingkeng dados pangrasaning dewan pangarsa pepatih ing ngamarta, patih
andakawana. Ingkang tinanggenah mranata para narwaja manggaling kraton
ngagelar pindho jaledri duging dharata. Sirep kang wantun sami sambowo-bowo
hamung kapiwarsa pating grendeng pating klesik candraning kaya jatmaka
pikantuk pusaka golek kencana. Ingkeng wenten sakjawining abdi dalem gemblak
geni ingkeng wasan driya jalagra blandhong kanca prabangsa kekancan. Ingkeng
sami kekandhan dhawuhing pating jlenggring.
(Suluk)
Wus paripurna candraning ingkeng pinuju saknewenggah. Pocapa tuking
titiwancine sang nata arep sanabda, songsong kencana, mijil saking kedhaton byar
tindho kumelating ratih. Sedaya para naka padha tanggap ing sasmita daya uninga
paran sabda nata ngangseg ngge nyungadep. Kepireng suwara kang ompyan
gemuruh ora mantra-mantra para kawus madhong candrane lir negara keprabon
pangramuk saka mancanegara nggih kanca jagading dhadha maju sag seg sag seg
sateguh.
114
ADEGAN 1
(PERTEMUAN PARA PEMIMPIN NGAMARTA BESERTA PETINGGI
NGAMARTA DI SITINGGIL BINARTATRA)
PP : “Niwang sukma sasmintaningsun, mangke ta kadang kula werdaka Kaka
Prabu. Nyuwun pangapunten ngantos karunden wekdal angger kula
ngacarani rawuh jengandika. Sasampunipun prayogi lenggah sumene ing
penggalih ripat duka ngaturaken pambagya panakrama rawuh jengandika
Kaka Prabu Bathara Kresna.”
BK : “Niwang sukma kang linuwih. Nuwun kula tampi tangan kekalih katedha
kalingga murda. Pangandikanipun yayi ingkang rumentar dhumateng
Raka Para Dwarawati. Upami yayi kelos kadang kula ingkang werda.
Kula cancang puceng weni kasamprangan widangan dhumawah pangkon
ama wahana bawa leksana. Nanging kosok wangsulipun inggih kadang
raka werda kula petelaken wonten dhadha kendel sami-sami. Nampi
pamujinipun yayi winantu karaharjan nir sambekala, yayi prabu.”
PP : “ Suku binagih sewu Kaka Prabu. Kula suwun sekecakna anggenipun
lenggah.”
BK : “ Kados kirang prayogi yayi Samiaji.”
PP : “ Sena, Janaka, lan Kembar ora tak wiji-wiji, aturna sungkem sira kadang
werda ingkang nembe rawuh.”
RW : “ Kula ngestokaken dhawuh kepareng munggel pengandhe dalem, Kaka
Prabu.”
BK : “ Tak lilani yayi.”
PP : “ Ing ngaturaken sembah pangabekti konjuk saandhape pada Kaka
Prabu.”
BK : “ Kaipe dana wikara tak tampa ngaturake sungkem marang pun kakang
pangestunipun kakang tumrapa marang si adhi.”
RW : “ Kula cancang puceng weni. Clidheng kakangku, sembahku
tampanana.”
BK : “ Iya Dhimas Werkudara tak keterke ana dhadha, kendela padha-padha.
Astutinipun kakang tampanana.”
RW : “ Iya, tak uguli.”
RJ : “ Ingkeng rayi ngaturaken pangabekti Kaka Prabu.”
RN, RS : “ Kula ngaturaken mahabekti Kaka Prabu.”
BK : “ Dhimas kembar tak tampa atur sungkem marang kadang werda.
Pangestunipun kakang tumrapa marang jeneng para yayi.”
RN : “ Kula sumedik ana nur cahya. Kepareng minangka jejibahan
saklaminipun Kaka Prabu.”
PP : “ Kakang Patih Andakawana. Ingsun mundhut kabeh para kawula kang
ana pasowanan dhawuhana lerem sakwetara. Ingsun bakal sakrembug
imbal wacana marang Kaka Prabu.”
PA : “ Dhuk, sesembahan marcapada Sinuwun. Lajeng kula sumanggaaken
wonten ngarsa dalem. Keparenga tumuli imbal wacana ngantos
paripurna. Ing ngabdi ndherek midhangetaken lan tansah sumedhung
dhawuh. Mbok dipuntimbali sungkem pangabekti konjuk saandhap
pada.”
115
(Suluk)
Sedem jroning pasowanan wadya gung tanpa sabawa.... Kapraban sanelindratama
mangun-mangun kawuningan lir wusing duka cipta....Berbudi mandana
raras....Rikala semana nggen nyuimbal pangandikan dereng ngantos paripurna.
Ingkeng sinuwun wus dhawuh marang Raden Janaka kinen nimbali Ki Lurah
Semar Badranaya ewadene dereng ngantos Raden Janaka lengser anglenggaha
kayut minangka wardi. Yen jaman semono iku ujare cangeketca. Wardi ujare
cangaganten. Senajan ta kecoh dereng manjing bantala ngantenana, durung abang
lathine katungka gegere njaba ngarsa tangkeping wuri. Nenggih pocapa ingkeng
mancat pancawerdi wis nglongok sitinggil. Utusan seka padukuhan Karang
Kapulutan Ki Lurah Kanthong Bolong peper-peper manggih kadi mandi krama.
117
Disk 2
ADEGAN 2
(PETRUK MENGHADAP PRABU PUNTADEWA UNTUK
MENYAMPAIKAN PESAN AYAHNYA YAITU MEMBOYONG
PANDHAWA KE KARANG KAPULUTAN GUNA MEMBANTU KI SEMAR
BADRANAYA MEMBANGUN KAYANGAN)
P : “ Ing ngarsaning sinuwun. Ha..wo..nok..no..e... nuwun kula tampi mawi
tangan kula kalih pengendika dhawuhipun sinuwun ingkang rumentar
dhateng adidasat kula. Nampi pangestu dalem ingkang winantu
karaharjan nir sambekala. Sembah bekti kula konjuk wonten ngarsa
dalem Gusti Nata Agung.”
PP : “ Iya ya ingsun tampa, Petruk. Pangestu ingsun tampanana.”
P : “ Inggih. Kula pundhi mugi dadosa jejimat, Gusti.”
PP : “ Petruk padha Basuki.”
RN, RS : “ Kowe padha Basuki, Petruk.”
P : “ Oo,inggih. Pangestunipun Ndara Kembar kados wilujeng lampah kula.
Sembah bekti kula konjuk, Den.”
RN : “ Iya Petruk, tak trima.”
RS : “ Iya Petruk, tak tampa.”
BK : “ Hey, Petruk, padha Basuki!”
P : “ Menika kados Gusti Nata Agung Dwarawati.”
BK : “ Iya.”
P : “ Pangestunipun Ndara ndadosaken wilujeng lampah kula. Dangu mboten
nate pinanggih. Sembah pangabekti kula konjuk.”
BK : “ Iya, tak tampa.”
RJ : “ Petruk kowe padha slamet.”
P : “ Inggih, pangestunipun Ndara Janaka wilujeng.”
RJ : “ Kowe kok ra tau sowan napa sebabe?”
P : “ Nganu, wonten pedamelan piyambak, Den.”
RJ : “ Kok banjur nglirwakke karo aku.”
P : “ Dospundi?”
RJ : “ Kok nglirwakke karo Janaka.”
P : “ Ah, mboten nggih. Nggih karana wekdal menika ingkang dipupun
padosi menika pedamelan, Raden. Gandheng Ndra prei, kula pados
pedamelanipun pundi ingkang nimbali kula lampahi.”
RW : “ Petruk padha slamet.”
P : “ Inggih, pangestunipun Ndara Werkudara wilujeng.”
RW : “ Wis mari durung sing edan?”
P : “ Niki malah meh ajeng banget.”
PP : “ Sawise lenggah kanthi prayoga, mbok menawa ana wigati, enggal tuli
matura apa diutus karo Kakang Semar Badranaya? Apa merga saka
tuwing nalarmu pribadi?”
P : “ Saksampunipun tuwing ing penggalih, kepareng adi munjuk atur
wonten ngarsa Kanjeng Dewa Aji mbok menawi wonten ketlangsunipun
atur kula nerak uba sita ingkeng mboten kerana kula jarag, kula nyuwun
118
(Suluk)
Seseking renggana, renanggana digelar ma gaweya gelar wus rowang-
wang...oooo... Lir makutha majur jungkung. Tidhangna sorati mantra, sorati
mantra.
BK : “ Petruk.”
P : “ Nun.”
BK : “ Aku tak takon karo kowe.”
P : “ Inggih. Mundhut pirsa dospundi Gusti?”
BK : “ Kok dadi Kakang Semar matur lantaran saka aturmu marang yayi yen
para kadang diaturi kumpul perlu mbiyantu le bakal mbangun kayangan.
Aku tak takon yen Petruk ngerti sing bakal diucaprasani mring Kakang
Semar kuwi kayangane sapa?”
P : “ Lha kula mboten dhong, niku malahan. Kayangan pundi ingkang badhe
dipun bangun, mboten ngertos. Wong nyatane mboten wonten hubungan
kalih dewa niku.”
BK : “ Lha iki ngene Petruk. Sing dijaga kuwi tembe wurine. Para kadang
bakal nampa sesiku kang abot. Mula dina iki kowe baliya, matura karo
119
RS : “ Yen ingkeng yayi nggadhahi atur dereng kantenan yen Kaka Prabu
menika wau leres, dereng kantenan yen Kakang Semar menika lepat.”
PP : “ Kok isa matur kaya mengkono?”
RS :m
PP : “ Kok ya ora mau-mau.”
RS : “ Kula badhe matur ajrih kaliyan Kaka Prabu Dwarawati .”
RW : “ Lha iki.. saiki ngerti yen Ngamarta jane ana bocah pinter ning ora
ketara, durung disekseni wong akeh. Iki bocah pinter tak kandhani.”
RS : “ Yen kula menika estunipun mboten saged menapa-napa Kangmas,
sepinten kasemparahanipun namung kadang tarno ingkeng ragil. Inggih
mangka kula niku mboten nate nyaketi piyantun ingkeng wicaksana,
mboten nate meguru. Benten yen kaliyan Kakang Mas Werkudara,
sakora-orane muride Durna.”
RW : “ Wis, gek terus-teruske.”
PP : “ Saiki mengkene wae Dhimas, amrih prayogane pun Kakang kudu
kepiye?”
RS : “ Sakmenika kula dherekaken kondur kedhaton. Nanging konduripun
Kaka Prabu sakadang nyaketi pesareanipun para pusaka. Yen pusaka
menika mangke nampi ciptaning manah pangengenipun cipta raosing
manah kula sakadang, jengkar saking papan palenggahan papan
pasareanipun ateges pusaka menika mbiyantu Kakang Semar. Wajibibun
para kadang kedah ndherek pusaka menika. Nanging menawi pusaka
menika mboten nampi ciptaning raos kula sakadang, mboten jengkar
saking pasareanipun. Mracihnani yen Kakang Semar ingkang lepat.”
PP : “ Yen mengkono, ayo enggal kondur kedhaton merpeki ana ing papan
gedhong pusaka.”
RS : “ Kula dherekaken kaka prabu.”
RW : “ Iya, tak dherekake.”
PP : “ Kakang Patih Andaka, ayo metua ning njaba mangsa bada budhaling
para wadyabala anjaga negara sing tertib aja nganti ana dom sumurup ing
banyu.”
PA : “ Kula ngestokaken dhawuh kaliyan nyuwun pamit medal njawi
Sinuwun.”
PP : “ Aja kaya bocah cilik.”
(Suluk)
Purna pangandikan sabda pandhita ratu, sebda pancap pandhita temen ratu.
Pangandikaning pandhita, sabdaning nata, kalamun ta wit-witan ana bedane.
Pandhita hangabda tan kena wali-wali yen nalendra, anyabda rata tiyang
saknagari. Yayah tirta Kresna kang ancang seta datan lumebek mangsini. Kondur
kedhaton kadherekaken para kadang, para abdi bedaya. Sinawang saking pinandra
dewa kaliyan widadari.
Ireng-ireng kembang bopong sarimulat. Kembang teratai bangrera yungeyan
lumele rumambat pepuletan. Lir kembang karani sungsang.
122
ADEGAN 3
(PRABU PUNTADEWA BESERTA ADIK-ADIKNYA TELAH SAMPAI DI
TEMPAT PENYIMPANAN PUSAKA)
PP : “ Kadangipun Kakang, yayi sadewa.”
RS : “ Kula nuwun wonten paring pangandika Kaka Prabu.”
PP : “ Iki ana ngarepan iki papan pesareyane pusaka Ngamarta kang kasebut
ing ngarep mau.”
RS : “ Nuwun ingih, ingkeng rayi sampun mangertos.”
PP : “ Banjur seka pamrayogane si adhi njuk kepiye?”
RW : “ Nganggo cara apa.”
RS : “ Mangga kula aturi sesarengan nyuwun dhumateng ingkeng kuwaos
mugi-mugi pusaka menika mangke saged anggraita menapa ingkeng
dados panuwunipun Kaka Prabu lan panuwunipun ingkeng rayi tetiga.”
PP : “ Banjur matur kepiye?”
RS : “ Nyuwun supados mangertos awon saenipun Kakang Semar lan saged
ngertosi goroh temenipun Kakang Badranaya.”
PP : “ Upamane mengko pun kakang sakadang nyuwung marang jawata yen
katarima pusaka mbanjur jengkar saka pasareyan.”
RS : “ Mekaten.”
PP : “ Menawi ora katarima ateges Kakang Semar ingkeng luput tingkah
lakune.”
RS : “ Kaluhuran Kaka Prabu.”
PP : “ Ayo Dhimas Sena bebareng manekung marang jawata ngagem
kapercayanane dhewe-dhewe.”
RW : “ Iya mbarep kakangku.”
RS : “ Kula dherekaken Kaka Prabu.”
(Suluk)
Nalendra kang ambeg narutama...ooo... lega donya kawisring bawana..ooo....
Angesthi panglengening cipta. Pandhi tan mengkono pocapa. Rikala ingkeng
sinuwun sakadang manekung maring ingkeng maha kuwaos angginaaken
pangacipta, panuwun tinampa marang dausung katarima bisa ngawuni-ngani
tumindake Ki Semar Badranaya. Paripurnaning panganing, paripurnaning cipta,
pusaka saknalika murca saka ing papan padunungan. Jamus pusaka Ngamarta,
Songsong Tunggulnaga, lan Tumbak Karawelang mendra saka papan
panguningan tumuju ing pedhukuhan Karang Kapulutan.
Angesthi dupah silaswara...oooo... Ngengetana risang Puntadewa...ooo.... Doaning
pamujan...eee...
(Suluk)
Menggyat pada suramapangga, tekaping para pandhawa...ooo... Sumaping
pabarisan ronanggana, ronanggana gawe gelar sowang-swang makutha majuru
jungkung..
ADEGAN 4
RG : “ Raka Prabu, ingkeng putra nyadhong dhawuh.”
RA : “ Ingkeng putra njangkar bumi nyadhong dhawuh. Senajan ingkeng rayi
nyungsun pawarta Raka Prabu.”
BK : “ Janaka.”
RJ : “ Kula Kaka Prabu”
BK : “ Para putra-putra padha nyadhong dhawuh.”
RJ : “ Kula sumanggaken wonten ngersa dalem.”
BK : “ Gathutkaca, Antareja, Sentyaki.”
RG : “ Wonten paring pangandika ingkeng prabu.”
RA : “ Wonten paring pangandika ing adhawuh.”
RST : “ Jumateng dhawuh Raka Prabu.”
BK : “ Sumur nyatpala ana pinggir binartatra. Ingkang padha dingendikakke
para pepundhenmu nggone mulyakke percandhen gagal. Esuk
dimulyakke, sore rusak. Sore dimulyakke, esuk ya wis rusak. Bareng ana
paniliti kang permati jebul ingkeng mahanani dadi rusaking kahanan iku
mau Kakang Semar Badranaya. Wusana, Kakang Semar bakal ditimbali
jebul Petruk sowan. Isine Petruk arep mboyong pandhawa. Lha mungguh
karepe Kakang Semar Pandhawa supaya mbiyantu nggone mbangun
kayangan.”
124
(Suluk)
Pocapa nat semana Raden Janaka mengker saking pisowananipun. Ingkeng raka
nata Dwarawati, pusaka-pusaka ingkeng wonten ing jumantara, senjata cakra
uninga nututi lakuning para pusaka.
P : “Nak jane ngoten kula nggih mpun siap-siap lakon sing apik. Ning
ingkang dikersaake lakon ingkeng niki kok. Nggih mpun kula kari
ndherek mawon wong kula ya isa.”
RAN : “Lha jane nek kowe metu sore ngene iki ya krungu aku.”
P : “A..inggih. kula ya ngantek jelehe.”
RAN : “Kowe mau ko ndi?”
P : “Sangking Ngamarta.”
RAN : “Jan ora gara-gara.”
P : “Mboten kok. Teng Ngamarta niku ming tanpa onten rowange jane
dhewe.”
RAN : “Ora karo Gareng?”
P : “Mboten. Gareng sek meriyang niki.”
RAN : “Oo..meriyang..”
P : “Inggih, wong nganu kemala ingkeng nggene nyaur utang.”
RAN : “Iya, kebangeten. Mbok dilekkake. Jumbuh karo dadi Gareng ngono
kuwi rada sing ngati-ati karo dhuwit.”
P : “Hh, watake gareng angger mpun nyekel nggih malah methenthang
methentheng.”
RAN : “Lha Bagong?”
P : “Bagong sing mboten. Sowan teng Ngamarta sebabe bojone ajeng
manak.”
RAN : “Njur kowe dhewe ana apa?”
P : “Dipunkengken bapak mboyong para bendara kula Ngamarta jalaran
bapak badhe mbangun kayangan ngoten. Sageda kerawuhan sinuwun
Prabu Puntadewa sakadang.”
RAN : “Sing arep dibangun kayangan ngendi? Jalaran kayangan kuwi werna-
werna. Suralaya kayangan, mbiyen bapakmu ya nduwe wewenang ing
Suralaya.”
P : “Nanging ora tau hubungan kaliyan dewa kok mbangun kayangan.”
RAN : “Lho, omahe bapakmu kuwi ya kayangan. Aku bisa kandha ngono
jalaran bapakmu kuwi piyayi sepuh. Yen dewa wis padha pirsa, yen kuwi
kerep dilenggahi Kaki Semar. Ateges sing lenggah ana kono dewa
ngejawantah. Andandani omahmu.”
P : “Nek miturut kula mboten. Nek arep ndandani omah kok kayune malah
didoli. Angger negor kayu didol.”
RAN : “Dikumpulke para pandhawa, kuwi mbok menawa sing arep dibangun
kuwi tumprap tembung sing apik bakal mbangun rohani. Ndandani
isining kebatinan antarane para pepundhenku.”
P : “Oo, mbok menawi nggih niku Den. Jalaran bapak ngendikakke kudu
nganggo sarana pusaka telu. Siji kalimasada, loro tunggulnaga, telu
tumbak karawelang.”
RAN : “Lha mula kuwi. Kuwi cocok. Dadi bapakmu kuwi aja kok oso-oso. Yen
katitik seka kahanan bapakmu kuwi...”
P : “Oo, lha inggih mbok menawa. Angerti aku sakniki.”
RAN : “Aku omong apa?”
P : “Aembuh.”
126
(Suluk)
Pocapa dereng ngantos watara dangu Raden Sentyaki mrepeti Kanthong Bolong.
ADEGAN 5
P : “Matur sembah nuwun pinanggih Ndara Sentyaki. Sugeng Den?”
RST : “Iya waras. Kowe padha slamet.”
P : “Wilujeng. Mbok menawi wonten dhawuh.”
RST : “Aku ngemban dhawuh saka Kaka Prabu Dwarawati. Dina iki Petruk
didhawi bali. Malah bapakmu Kakang Semar elikna le bakal mbangun
kayangan.”
P : “Ah, panjenengan niku wong mau mboten ndherek rembugan kok. Kula
niki mpun wong tuwa dudu bocah wingi sore. Saweg keng raka
kemawon kula mboten ajrih dipundukani. Jer duwe dedhasar aku wong
bener. Napa malih Ndara Sentyaki.”
RST : “Aja gawe muringku. Petruk gelem bali apa ora?”
P : “Menawi dereng nampi ngendikanipun Gusti kula nata Ngamarta, kula
dereng badhe wangsul.”
RST : “Kelakon tak pecah sirahmu.
P : “Dhuer.. Mak prepet ning sirah. Isa sesak ki blangkonku. Aku ngko ra
entuk males, yen males nampa dukane ndara Antasena. Karepmu ah, lara
ya ana sing nambani. Tekade nduwe dokter pribadi. Gus, Sentyaki.
Sampeyan dadi wong mulya terus ora tau ngluruhi.”
RST : “Ora sah kakehan omong.”
P : “ Nggih mpun. Keprandengan kula lakoni.”
RST : “Btt.”
128
Disk 3
(Suluk)
Ye kata risang pinawarsa gumregut ngagut ing ngayuda, ing ngayuda. Eeeng..
P : “Kula mpun nduwe tekad praya, aja ming lara, mati kula lakoni.
Mantemake gada sampeyan Den.”
RST : “Apa? Ora minggat ateges mati.”
P : “Inggih.”
(Suluk)
Sinarta natkala semana gada wesi kuning den ungkulaken Ki Lurah kanthong
bolong. Awit saka panguwasane Ki Semar Badranaya, gada oncat saka astane
Ndara Sentyaki kondur dhateng ganduri manjalma ana susuhipun .
Ye kata risang Gathutkaca sigra nampak arga suta. Ooong.. Mancat pundhak
ngasta jangga. Eeeng..
P : “Ah, mboten sah. Sing perlu pancen kula keparingan dhawuh kula kedah
wangsul ning sageda saking Sinuwun Ngamarta menapa para kadang-
kadangipun. Yen Keng Wa Dwarawati niku kalih kula mpun mboten
cocok.”
RG : “Ming kowe gari gelem bali apa ora?”
P : “Upami mboten?”
RG : “Kelakon tak pothol gulumu.”
P : “Ha nek panjenengan tegel kalih kula, mangkata.”
RG : “Mati kowe. Wong edian. Diuntir gulune awake melu mubeng.”
P : “Wong sing mati dipothol niku kurang prigel jane. Nek ngriki diuntir
kene katut ya ora pothol-pothol. Ajenga sewengi mboten badhe pothol-
pothol. Lha kene diuntir kene ora ya pothol ngoten mawon. Nyemelangi
ta.”
RG : “Kowe ra males karo aku?”
P : “Ha mboten. Males niku njur olehe napa? Kula kalih njenengan niku para
piyayi wis dha pirsa. Kae panakawan karo bendarane. Njur kula kalih
penjenengan dha klera kleru apa ora digeguyu wong mbendina dolan
bareng? Didherekke kok padu. Pira-pira Gathutkaca melu nyaur utange
Petruk. Gene kok ya ora. Penjenengan kaliyan kula niku mpun kedanang
kesaean Den. Rikala jaman semanten penjenengan badhe pinanggih Keng
Rayi Pregiwa, lha kula mbelani kaya ngapa. Inggih ta. Penjenengan
diprepegi dicaosi layang nek ora sida dhaup nesu. Awak dibanting-
banting mabur niba bress. Ha ya rapapa wong kanthi wikrama. Sing
remuk malah watu-watu. Njur njenengan muwun. Nggih mboten?
Nembang kinanthi sandhung ta biyen? Ha njur kula matur. Ndara.”
RG : “Apa?”
P : “Sampeyan mpun tau nyolong putri dereng?”
RG : “Urung.”
P : “Sakniki kula ajari nyolong. Ha tenan bareng njenengan kula ajari
nyolong, Ndara Pregiwa dadi bojone njenengan. Kula melu nglakoni
cilaka.”
RG : “Wis aja kok omongke sapa-sapa. Aku isin.”
P : “Ah, mboten sah isin karo kancane kok. Ndara Janaka niku sambat
kaliyan Ki Semar Badranaya mpun bolak balik. Lha wau kula pinanggih
Keng Rayi ragil Ndara Antasena, Bapak kae kompol isi madu. Iya nek
sing dibangun kayangan Suralaya, omahe bapakmu. Yen sing dibangun
rohanine para pandhawa njuk ora pada dileksanani apa ora kapitunan?”
RG : “Ana luputku aku njaluk ngapura Petruk. Aku tak mrepegi Karang
Kapulutan takbantune Kaki Badranaya.”
(Suluk)
Mulat marang Sang Arjuna. Ismanya kamanungsan, kamanungsan. Ooong..
ADEGAN 6
(PETRUK PULANG KE KARANG KAPULUTAN MENGIKUTI PUSAKA-
PUSAKA NGAMARTA)
P : “Gus, Antasena.”
RAN : “Ana apa Truk?”
P : “Ha niki nek mboten kleru rak pusaka-pusaka kelimasada, tumbak
karawelang, songsong tunggulnaga.”
RAN : “Ha ya kuwi sing dikersakke bapakmu ta?”
P : “Inggih.”
133
RAN : “Iki disedhiyakke kanggo Kakang Semar kanggo mbantu anggone arep
mbangun kayangan yaiku budine para pandhawa lan bakal medharake
apa sedyane para pandhawa.”
P : “Cocok ngendikane panjenengan kok den.”
RAN : “Ha iya.”
P : “Njuk pripun? Napa niki kula bekta wonten Karang Kapulutan?”
RAN : “Kowe muliha dhisik bareng karo pusaka-pusaka kuwi. Tak tututi kowe.”
P : “Inggih.”
(Suluk)
Para pandhawa mulat nebaring pusaka. Kumlebeting bandira…oooo… Mulat saka
barisan kura. Kendhi biru mangungkung ing gegana. Karang aban wonten
telenging wasata.
ADEGAN 7
(RADEN SADEWA MENGAJAK RADEN SENTYAKI DAN ANAK-
ANAKNYA IKUT KE KARANG KAPULUTAN)
RS : “Antareja.”
RA : “Kula wonten paringan dhawuh.”
RS : “Dhimas Sentyaki.”
RST : “Wonten dhawuh.”
RS : “Kepiye anggonmu methukke petruk?”
RA : “Wah, kula kewirangan. Kula semanten Kakang Mas kula kewirangan.”
RST : “Kok isa kewirangan?”
RA : “Petruk kula dhawuhi wangsul mboten purun. Malah kula gregeten kula
mara tangan. “
RAN : “Iki mau ta Kang?”
RA : “Iya. Lha apa Antasena ora ndhenger?”
RAN : “Ora ndhenger aku. Aku angger ra teka.”
RA : “Lajeng Petruk kula sungut supados wangsul nandang sanget. Jebul
Petruk saged nyungut.”
RAN : “Sungute Petruk ya ampuh ta?”
RA : “Iya pancen ampuh Petruk.”
RAN : “Edan. Ampuh tenan. Aneh temen Petruk. Kok nduwe sungut barang ki
lho.”
RS : “Ngaturaken kawuningan Kangmas.”
RS : “Apa?”
RST : “Kula majeng malah didamel wiring kaliyan Petruk. Malah Petruk saged
ambles saged ngambah aji mantara.”
RAN : “Aneh temen. Ning iki Petruk pancen aneh. Kok dadi wani mabur
barang. Le ajar ki ya yah apa ngono. Ning ngene Kang, aja njur kowe
nduweni rasa kuwatir yen Petruk ki le ampuh seka kadigdayan. Ha, saiki
telitinen, awit kanggo sasmita senajan ta digday sing kaya ngapa yen
kadigdayan kuwi ta sok nggo sesungaran, sok nggo pamer, ora mandi.
Mula dieling-eling aja nganti nduwe watak kang kumingsun, adigang,
adigung, adiguna. Karo sapa wae ki tak suwun supaya sing andhap asor
134
sareh. Ngko nek ketanggon kaya Petruk lak ngisin-isini ta? Antareja kok
kalah karo Petruk. Ya ra Lik.”
RS : “Iya nek ra ngono.”
RAN : “Lha nek cara aku ngono Petruk ya ra nggenah. Angger diomongi sok
ngeyel ngono lho. Tak omongi ora nggugu kok.”
RA : “Lho, jare ora ngerti apa-apa.”
RAN : “Eh, heem ding.”
RA : “Tak piker-pikir kok kaya ana wadi ngono lho.”
RS : “Gathutkaca ngendi?”
RA : “Sampun rumiyin. Nitik saking ginemipun Petruk, badhe mrepegi Karang
kapulutan. ”
RS : “Oo,,ya. Yen ngono tak kandhani ya Antareja. Sejatine Kakang Semar ki
bakal didandani, bakal dimulyakke kuwi rasaning para pandhawa tuwin
para putra-putra padha ngestokake lan nggugu le bakal mbangun
kayangan Kakang Semar, ateges bakal tambah lan wuwuh kawruhmu.”
RA : “Oo,inggih. Yen mekaten kula sakmenika kantun ndherek paman
kemawon.”
RST : “Kula semanten inggih ndherek Kangmas Sadewa.”
RAN : “Pak cilik Sentyaki.”
RST : “Kula.”
RAN : “Kowe ditampa ya ora, ora ditampa ya ora. Kena ngetutke ning during
bisa dadi rombongan.”
RST : “Sababipun menapa?”
RAN : “Awit penemune Kresna karo Petruk ora cocok. Mangka kowe ki adhine
Wa Kresna. Ya nek pancen pikiranmu ki mulung tenan, ndherek Pak
Cilik Sadewa katut karo aku. Ngko nek separo kene, separo kono jajal.
Ngandel ora? Mangka tak kira watake Sentyaki karo aku beda. Separo ki
lho ning kene separo ning kono. Yen mengko akeh kono piye jajal?”
RS : “Mbok ya ra clemongan. Antareja tak nututi Kaka Prabu. Kowe kabeh
padha tata-tata njaga ana saknjabaning angrah Karang Kapulutan.”
RA : “Iya paman.”
Disk 4
Sritinong ing pamiyat. Busaka maneka warna. Rengging kencana abra. Bandira
layu kumitir jintreng pandersing maruta. Sirna kumaraning wiyat mangkyan
kumlebeting dwaja. Srusu brastha kayu kaprapal ron manjrahing sidi. Paripurna
peperangan ing Indraprastha karana saking muntaping para putra-putra nundhung
Ki Lurah Kanthong Bolong kanthi darbe watak ingkang deksura. Nanging Ki
Lurah Kanthong Bolong lembut ing pambudi dipunbiyantu dening Raden
Antasena. Mula sedaya kamurkaning para putra-putra pandhawa mboten wonten
ingkeng dipunlayani lan mboten wonten ingkeng dipuntandingi dening Ki Lurah
Kanthong Bolong, mula sami mundur kewirangan dugi paripurna. Rikala semana
para pusaka tansah tut wuri sedya marang Ki Semar Badranaya. Ing kono
sumedya tumekeng ing Karang kapulutan anyarengi Ki Lurah Kanthong Bolong.
135
Nata Dwarawati tuwin Raden Janaka saknalika sami oncat saking bumi kraton
Ngamarta sowan ing Kayangan Jonggring Slaka. Para putra-putra ndherekaken
Raden Sadewa anyeketi ing pedhukuhan Karang Kapulutan, nrajang tepasing
wana diwasa tepasing dadi, minggah ing arga, tumurun ing jurang curik. Senajan
ta kawontenan wis peteng ndhedhet karana surya manjing bantala, kawontening
wana mawarna-warna suwarane, kutu-kutu langen tlaga. Ing dunung wonten
grumbul-grumbuling jurang kang curem genti ingkeng winursita. Kocapa ingkeng
lenggah ing Kayangan Jonggring Slaka. Sag ingkeng permedi Bathara Guru den
adep ingkeng rayi Batari Durga, sloka raka Sang Hyang Kaneka Putra tuwin para
dewa tridasa watak nawa. Kinurmatan suwara gong saloka nata.
(Suluk)
Siyang pantara ratri among cipta pukulun. Taliyan kang kaeksi angaturna sang
cunda manik. Sasat rengging ngulun kang sumembah. Sasat sampun prapti.
Mungging asta pukulun sang rama dewaningsun.
ADEGAN 8
(BATHARA GURU SEDANG MENGADAKAN PERTEMUAN DENGAN
SAUDARA DAN ABDI-ABDINYA)
BG : “Wong awja adi sangarep palungguhan kulun. Adi batari.”
BD : “Nuwun wonten pangandika ingkeng dhawuh. Pukulun dhateng miji
ingkeng rayi.”
BG : “Mara ta prayogakna jeneng kita sowan.”
136
(Suluk)
Anjrah lir puspitarum. Katiuping samirana amrih pungesthi, punges gandaning
sekar gadhung. Kasiliring samirana. Raras rumeseping driya.
(Suluk)
Tukul yayah sinipi kumetut padoning lathi, pardoning lathi. Jaja bangawinga
wingis. Tinaping muka kadulu lir kabeh ranang. Nggeget lathi kerat waja.
(Suluk)
Putra pandhawa tata gati wisraya. Mingis yung lir mawa parabowo. Netra kaya
soroting surya kembar. Gedrug-gedrug ambengkapna bumi.
ADEGAN 9
(BATHARI DURGA MENYURUH JARAMAYA TURUN KE BUMI)
J : “E. e. e. Lhadalah. Nyadhong dhawuh Bu. Kula tingali wau ibu bethari
alit kok sakniki ageng.”
BD : “Iya,mau mung merga kleru nyandhang. Aku metu merga ngemban
dhawuh njur tiwikrama.”
J : “Oo, ngaten.”
BD : “Kowe, Joromoyo.”
J : “Inggih.”
BD : “Dhawuhana karo wadya bala, buta loro sing kok pilih maling sukma
maling raga supaya mlebu ana Karang kapulutan nyendhal mayang
Kakang Semar utawa sapa sing bakal mbelani Kakang Semar.”
J : “Inggih. Ngestokaken dhawuh Bu.”
BD : “Nurambadewa.”
N : “Nuwun paring pangandika bu.”
BD : “Budhalna kabeh para wadyabala. Iki malah ana wektu sing apik bisa
nyirnakke para pandhawa bakal dipilih dadi ratu ingkeng pilihan. Sijining
ratu kang minangka tetungguling para ratu.”
N : “Kula sakmenika nyuwun pamit nata para wadyabala.”
BD : “Sing ngati-ati kowe aja sok percadu.”
J : “Nyuwun pamit.”
BD : “Ya, ya, ya.”
(Suluk)
Rindhu ngewur, ngewur awuran tinantaraning prajurit. Gunge guru gangsa. Swara
tetege mbutulna wur telenging metu randha esthi. Rekatak ing rai. Tuwaja layu
sepi.
140
(Suluk)
Mijil saking kayangan, umyating gegana katon puncaking gunung-gunung.
ADEGAN 10
(BATHARA KRESNA DAN RADEN JANAKA MALIH RUPA MENJADI
RAKSASA DAN HARIMAU)
BK : “Yayi Arjuna.”
RJ : “Kula nuwun wonten dhawuh.”
BK : “Untung kok pun ngendika paring dhawuh marang si adhi, upama ta
nganti kerundhen mlaku bisa klakon pukulun bathara guru duka. Pancen
Kakang Semar luput dhi.”
RJ : “Adhuh. Mboten nginten Kaka Prabu yen Semar kalepatan kalih pukulun
Bathara Guru.”
BK : “Lha yen nganti kedadeyan lak pun kakang dingo parang cucukan. Aja
nganti kebacut-bacut. Ayo padha diprepeki Karang Kapulutan. Sokur
bisa pinanggih para kadang sing nyaketi Kaki Semar, mengko tak
kandanane. Lan pun kakang bakal suka atur marang yayi Puntadewa.”
RJ : “Kula nuwun inggih lajeng dospundi?”
BK : “Dhawuhe pukulun ngene, pinangka pengajaran Kakang Semar pun
kakang lan si adhi supaya tumeka ing Karang Kapulutan mboyong
kakang Badranaya.”
RJ : “Caranipun kados pundi?”
BK : “Lha yen pun kakang karo si adhi nganggo cara kaya ngene genah yen
konangan. Senajan ta mboyong Kakang Semar yen perlu samudana.”
RJ : “Kula dherekaken Kaka Prabu.”
(Suluk)
Sinarta nat semana ingkang sinuwun Dwarawati arsa samudana sirna wujuding
nalendra dadi wujud gandar sagunung gedhene. Manebak maneklir kacandra
sinungan ngabda lawan aneng ngabda lawan. Gero-gero kang pindha mangsa,
kunerpa.
BK : “E, e, e, e. Janaka.”
141
(Suluk)
Nyata yen pandhita kang wus limpat winangun sawuning samudana.
Mengkulireng kasarjanan.”
ADEGAN 11
(WISANGGENI DATANG KE PERTAPAAN KENDALISADA MENEMUI
ANOMAN)
A : “Wong bawana langgenga, yoganipun ingkeng Bapa ngger. Tilema
sakliyepan mboten badhe nyupena bilih angger Wisanggeni badhe
lenggah wonten ing Kendhalisada. Saksampunipun sakwetawis anggen
lenggah, pun bapa atur pambagya panakrama.”
W : “Tak tampa ngendikane Siwa Begawan mbagekke karo aku.
Pangestunipun Siwa Anoman kaya ora kurang siji-sijia menapa.
Sembahku tampanana Pakdhe.”
A : “Kula tampi kula lebetaken wonten dhadha kendel sami-sami.”
C : “Sungkem pangabekti kula konjuk dhateng ndara Raden Wisanggeni.”
W : “Iya, iya, Cantrik, tak trima. Kowe mbagekake aku.”
C : “Nuwun prayoginipun Ndara Raden Wisagrama.”
A : “Genine ki aja dibasakke. Saksampunipun lenggah ingkang prayogi,
ingkeng bapa badhe nyuwun pirsa menapa wigatosipun Raden.
Panjenenganipun tedhak wonten ing pertapan Kendhalisada?”
W : “Aku tak matur ya Wa, yen ana luputku sing gedhe pangapurana, amarga
kurang pengalaman ora bisa tata krama, ora nduwe unggah ungguh.”
A : “Mboten dados menapa.”
W : “Aku ki krungu kondhange Siwa Anoman. Kondhang tekan ngendi-endi
yen Siwa Anoman kuwi pendhita sing wicaksana tur ya sekti
mandraguna. Anggonku matur sekti mandraguna jalaran rikala semana
mbedhahi kraton Ngalengka ki Siwa Anoman. Aku matur wicaksana
jalaran Siwa seneng mbeber ngelmu kang diparingke marang para putra
siswamu. Lak ya ngana ta Wa?”
A : “Kula mboten pamer. Rikala jaman semanten kula mejahi prabu rahwana
ingkeng saged nabet wonten Gunung Sumawana niku kula. Yen kethek
sanes nggih namung limrah.”
W : “Lha iya wong pancen kethek. Nek Siwa Anoman lak kepetung sari-sari
kethek .”
A : “Kaya apa sari-sari. Lha lajeng babing ngelmu badhe ngersakaken
ngelmu menapa kula badhe nyaosi. Senajan sangkan parisma dumadi
sembyang-sembyang cepaking kuntul anglayang, galih kangkung kula
142
(Suluk)
Anoman pracandra seta jujarawun kapimenda.
143
(Suluk)
Sigrat sumangkah rising Wisanggeni maya. Ngelingana ing kutrahing kutuma.
W : “Siwa Anoman.”
A : “Kula ngger.”
W : “Sakwise kula karo aku mudhun saka pertapan, kowe weruh apa?”
A : “Mboten sumerep menapa-napa.”
W : “Ngati-ati lho nek katarak.”
A : “Wah, apun sewiyah-wiyah.”
W : “Lha iki kowe nek pengen ngerti. Iki lho kongkonane Bathari Durga,
Kaki Joromoyo sakkancane.”
A : “Wah, keparat. Kula labrake.”
W : “Lho, ngko dhisik. Nek kowe teka-teka nglabrak, konangan. Nek arep
mbantu Siwa Semar, wis tak pethukne, methukke wae kudu samudana.
Aja lunga-lunga ya Wa.”
(Suluk)
Yeksa Kendra sang reksasa manganuk anung kadulu pindha singabarong.
Manebak malir nabda lawan.
ADEGAN 12
(JARAMAYA BERPERANG DENGAN WISANGGENI)
J : “Saka kadohan mawa Teja, nanging bareng tak prepeki jebul wonge kaya
slontrot. Kok aneh temen ya. Kaya-kaya wong toyan.”
W : “Nek biyen ncen aku seka kana. Embuh kok tekan kene ki.”
J : “Sapa?”
W : “Lha kowe sapa?”
J : “Buta saka ing kayangan, saka ing kayangan Suralaya. Aku Joromoyo.”
W : “Anake sapa?”
J : “Ibu bethari durga. Laha kowe?”
144
W : “Saiki sambata, tak banda tanganmu, najan ora ana kene papanku. Ning
sing kok rasani pepundhenku, wajib aku mbelani.”
J : “Njuk upama ta kowe wani karo aku sing mbok nggo kekuatan seko
ngendi?”
W : “Kurang gedhe kemulan mega kurang dhuwur ancik-ancika gunung. Aku
cendhek kowe dhuwur, nabok sirahmu ra sah ndadak ancik-ancik andha.”
J : “Aa, glagag omongmu. Ing atase wong lanang kok tandange elek. Ora
sembada. Lha wong aku satriya, nendhang, nyepak, ndugang, nyuwewek.
Ora uman patan aku.”
W : “Ayo majua mrene. Senajan gedhea nek kaya Kaki Joromoyo ki mung
klunggrak klunggruk. Bar mangan wareg, turu.”
J : “Lhadalah. Sewiyah-wiyah karo aku. Aja mlayu Wisanggeni.”
W : “Isa ngoyak aku ya nyata buta digdaya.”
J : “Candhak, mati.”
W : “Theng..theng..theng..kugeruk.. Angger nyendhal, cengker. Cekiker.”
J : “Nek tendon adu arep.”
W : “Watak Wisanggeni aja nganti kok kowe ndemek, isa nglancangi lehku
mlayu wae aku rumangsa kalah.”
J : “Ah. Candhak kowe. Ra sah gameli. Amba jangkahku. Gedhe tanganku.
Okeh tadhaku.”
W : “Oyaka”
J : “Eleh. Ketiging. Lhadalah. Cara-carane mungsuh pitik ngono mungsuh
karo pitik jengger wilah. Wis wareng, jengger wilah. Ora wani tarung,
mloya mlayu.”
W : “Ee, lha kok mbalik. Nek ngglendhengi ati-ati kowe.”
J : “Coba nek tanggon. Padha tanggon ora menang kowe karo aku. Mlayu
ngetiging, angger tubruk luput, tandhing karo jengger wilah.”
W : “Jengger wilah kae nek ngembun.”
J : “Le teka yah apa kae mau?”
W : “Ngoyaka. Buta kaya ngono ora wedi aku.”
J : “Lah, aja mlayu kowe Ni. Ha, ngandel ora lak mati nganggur.”
W : “Aku ki ora mati lho, Kaki. Iki nek cara ndersila geni, perang model
gangsir ngenthir.”
J : “Ha, njur dayane?”
W : “Clenthik. Ngemeka. Slenthik, bengkah dhadhamu.”
J : “E,e. Candhak.”
W : “Theng..theng.. ngapa?”
J : “Ngenthir.”
W : “Gangsir kok semono gedhene.”
J : “Gangsir benggala iki.”
W : “Njur?”
J : “Ngemeka. Slenthik bengkah.”
W : “Ya. Kono wae. Tak mek ngko.”
J : “Ora urus. Jebulane ngidaki kijing ta aku. Pantes sikilku lara. Aja mlayu
Wisanggeni.”
W : “Ayo, nututa mrene.”
146
Disk 5
(Suluk)
Anoman pracandra seta cucarawung kapimenda. Kapimenda. Ooo… Banjur
kocapa semana teka Resi Mancangkara dupi uninga Raden Wisanggeni kabujung
dening reksasa. Senajan ta dereng nampi ngendikanipun Raden Wisanggeni,
saknalika cancut taliwanda den watek aji mahundri. Joromoyo, senajan datan sirna
mlayu, saknalika plajar kapiyandem. Buta tata galena. Kalana katayut takung
maringgut
ADEGAN 13
(WISANGGENI MENYURUH ANOMAN UNTUK MENJAGA KARANG
KAPULUTAN)
J : “E, e, e. Lhadalah. Ora ngerti jebul ditutake karo sing kawakan, Anoman
mateg daya kekuwatan. Sujana aku. Yen luput bisa kelakon dadi
kuwalaya aku. Tak tinggal nyimpang dalan, sakpungkurku ana jayi
kepranggul ana papan sing tak karepake. Aja takon dosa tak kembari
kowe.”
Kacariya langening wanadri tumuwuh kang anut mangsa. Mawantu tumibaning
warih. Megar ingkang sarwa puspita. Ambabar geganda kang ngarung.
Katiyuping samirana bermara kang ngresep sarining kembang. Oooo..
W : “Siwa Anoman.”
A : “Kula Ngger.”
W : “Ngapa kok njuk tumungkul?”
A : “Sewu kalepatanipun ingkeng bapa nyuwun pangapunten. Mangertos yen
angger Wisanggeni bujung gandarwa, raosing manah kula mboten
narimakaken daya-daya kawontenan menika enggal paripurna. Rejasa
saking taman kekiyatan kula saknalika mlajar.”
W : “Oo, nek jane mana ya luput. Tak kandhani Wa. Lupute Siwa Anoman
durung tak aturi pirsa. Ning ya bener, benere Siwa Anoman mbelani karo
aku. Ya gandheng wis tekan mangsane kudu ngono. Saiki tak pasrahke
mangsa bodho Siwa Anoman supaya tansah ngawat-awati pedhukuhan
Karang Kapulutan.”
A : “Lha ngger badhe tindhak pundi?”
W : “Aku bali. Ewadene yen mengko ana apa-apa kok Siwa Anoman ora
keconggah utawa ora geduga mateka aji pampering, tak tekani Wa.”
(Suluk)
Mundur saking ngayuda. Mulat para wadyabala katon gumuruh. Suwarane gundhi
mangungkung ing gegana. Ooo..
A : “Yen pancen sampun mekaten mboten sanes ingkeng bapa badhe
nyendikani angger Wisanggeni anggenipun ngendika.”
W : “Oo, ya sokur, sokur.”
A : “Ngaturaken sugeng.”
W : “Iya. Aku tak mara kayangan. Mengko yen ana apa-apa matur ya Wa.”
A : “Inggih. Sendikaken dhawuh Ngger.”
147
Pathet sanga
(Suluk)
Tumiyup saka jumangkara sang resi mayangkara. Amulat kayun ontran ing
wewengkon pedhukuhan Karang Kapulutan. Dinulu saking katebihan ketingal
bramakarta. Mracihnani kalamun ta saklingkuping pedhukuhan kono. Kataman
ing bebaya. Kataman ing sambekala. Ing pangajab sang tapa Begawan
Mayangkara arsa ndherek mbangun pepadhang kalimputing pepeteng ing
pedhukuhan iku. Angudharu kawontenan ingkang ruwet marmane pendhita kang
gentur tapane nggen clupat cluput gen oleh sandhi bisa nelakaken prabawa ageng
gara-gara kang tanpa upami.
ADEGAN 14
(GARENG, PETRUK, DAN BAGONG BERNYANYI BERSAMA-SAMA
MENYAMBUT KEDATANGAN TUANNYA)
P : “Lingguh. Nek ra kawung aku emoh.”
G : “Teka-teka kok nembang pangkur.”
B : “o..wi..yung..”
G : “Aja nyendhaki Gong. Ngono..ha..e..”
B : “Ngono.”
G : “Pating pecothot.”
P : “Cing..cong..”
B : “Lur kini kilur.”
G : “Dudu nggone. Edipeni.”
P : “Ngono aja ngono.”
B : “Ngono mbok ya men. Waton tanggung jawab.”
G : “Kowe ki ngapa ya.”
P : “Wong urip sabar narima.”
G : “Kudu sabar nrima.”
B : “Aku ora sabar.”
G : “Aku tak takon Gong. Kowe modhel ngendi pangkur kok keri dhewe tiba
dadi jathilan. Ketoke seni cara Solo ya ora ana sing kaya ngono kuwi.
Mbanyumasan ya ora ana sing kaya ngono kuwi. Luwih-luwih nggone
dhewe ya ora ana sing kaya ngono kuwi.”
B : “Mula gawe.”
G : “Kok njur reka-reka wae. Hemm. Mula gawe. Mula gawe.”
B : “Aku ki angger muni ana tembung thing thung thing thung, waduh, aku
kelingan sok dadi encling, waduh. Medem temenanan.”
G : “Sakgeleme dhewe. Medem medem. Ana pangkur apik-apik kok ya
thungkling thungkling thungkling thungkling. Kemerep ora.”
B : “Kowe ya melu njoged kok kayane.”
G : “Aku rak ming katut kowe.”
P : “Ah, malah dha udur.”
G : “Ora ndene kok teka-teka pangkur ngethigling.”
P : “Tembang jawa tembunge. Jawa dadi pasemon. Pangkur minangka
kanggo gawe tuladha gegambaran pandonga lan panuwun muga-muga
148
G : “Tegese wedi karo bapak ki kudu mbangun miturut apa ucape wong
tuwwa diprentahke kowe kudu Inggih sendika Pak. Ngono. Ora kok njuk
tutupi raimu kuwi.”
P : “Iki gandheng para bendara rawuh Kang. Aku kesel. Mau ing Ngamarta
aku dikruyuk wong okeh nganti ana kedadeyan peperangan.”
G : “Lhoh, kowe ki perang?”
P : “Heem.”
G : “Mungsuh sapa?”
P : “Ndara Sentyaki. Kaya raja karo Sentyaki.”
B : “Kowe ki raja ngana pa? Raja kok bluput.”
P : “Le tandhingan mana Ndara Sentyaki. Ning aku ya dibelani karo Ndara
Antasena.”
G : “Lha kuwi. Kuwi cocok nek karo Truk. Awit le koplak padha.”
P : “Koplak. Koplak. Ayo kowe nggendhing sing apik ora ketang mung
sakdhelok kanggo atur panembrama lan kanggo ngadhem pikir aku le
sayah.”
G : “Tak kinthengi ya.”
P : “Ya. Coba.”
G : “Thinthinge nem nem karo jangga. Iki mau ana titipan karo kersane sing
kagungan dalem supaya aku nggendhing Kutut Manggung.”
B : “Ah. Jane mendele.”
G : “Ora perduli. Ya ben. Wong dikersakke kok. Pathete menyura.”
B : “Pelog apa slendro? Apa pendro?”
G : “Pendro ki apa?”
B : “Pelog slendro muni bareng.”
G ; “Ya tak nitik slendrone dhisik.”
P : “Heem. Ning njaba.”
G : “Mengko kowe peloge ya.”
P : “Ya. Aku mengko peloge.”
G : “Ning nonong. Mbangsur. Mengko warangganane Bu Surtinah.”
B : “Lumempeng lho kuwi. Ning dhaerah Temon kana juwara.”
G : “Juwara?”
B : “Juwara le nyindhen kuwi.”
G : “Sore-sore ya apapak.”
nong, kowe tekku. Ha wong iku ulangane bapak Badrayana kok. Aku
sengit karo Bagong ki. Mumpung ning pathet menyura.”
P : “Inggih kula mangke tak nyuwun Eling-eling Mbanyumasan.”
G : “Kono jajal, tak krungu. Wah, ketok apik disuwuk.”
P : “Inggih, Eling-eling Mbanyumasan pancen ngoten suwuke.”
B : “Ah, aku arep nyuwun tulung Mbak Sih.”
G : “Nek ra ngono. Sapa Mbak Sih?”
B : “Nyuwun tulung pangkur.”
G : “Pangkur apa?”
B : “Pangkur macapat.”
G : “Iya. Tibane gendhing..”
B : “Halah. Sakanane.”
G : “Ya aja sakana-anane, nyuwun.”
B : “Ya mengko nek wis rampung agek pangkur.”
G : “Anu wae tibane dolanan dipadhakke pangkur karo caping gunung
ngono.”
B : “Oiya.”
Disk 6
ADEGAN 15
(KI SEMAR BADRANAYA MENYAMBUT KEDATANGAN PRABU
PUNTADEWA BESERTA ADIKNYA)
KSB : “Ee, anakku Nala Gareng, Petruk, lan Bagong.”
G : “Kula Pak.”
P : “Kula Pak.”
B : “Dalem Pak.”
KSB : “Kowe padha kendela sakuntara. Aku tak manggihi marang
sesembahan.”
G : “Inggih, sendika Pak.”
153
P : “Sendika Pak.”
(Suluk)
Semar rika den prayitna. Eeee… Ooooong… Eeee… Risang mahayekti.
Oooong… Oooong… Sawusnya semedi. Oooong… Oooong… Munggwing
pacrabaan. A..e… Ana mulat wijiling sasangka.. wijiling sasangka… Oooo…
Sangking ardi karahaningtyas alon-alon ngendika… Oooonn.. triwagatra tundhu..
G : “Inggih Pak.”
RW : “Ora entuk nyuwara ya.”
KSB : “Mung Petruk sing takdhawuhi natkala semana ndherek kiswara rawuh
marang bendara kabeh. Wis padha rawuh lan pusaka nyata wis mlebu
ning padaringan.”
P : “Inggih Pak.”
KSB : “Ya taktrima ya Le. Pancen kowe ngestokake marang dhawuhe bapak.”
P : “Pangestunipun bapak kula suwun.”
KSB : “Heem. Ee, anakku sing isa tak percaya lagek kowe kok Ngger, Ngger.
Sing pinter minangka kanggo gawe sranane wong tuwa.”
P : “Inggih, pangestunipun bapak.”
KSB : “Sing Gareng mung thengak thenguk.”
G : “Inggih, pangestunipun bapak.”
KSB : “Hush. Thengak thenguk kok pangestunipun bapak.”
B : “Kalih kula Pak, nggih mung thengak thenguk.”
KSB : “Iya ya. Kowe ya kena nyambut gawe Thole Bagong.”
B : “Inggih. Inggih. Inggih. Sok nek bar rekaman kula ndherek nggih Pak.”
KSB : “Heem. Kejawi saking menika Gusti. Natkala semanten Petruk sowan
marang panjenengan supados matur bilih panjenengan kula aturi rawuh
supados abiyantu anggen kula badhe mbangun kayangan.”
PP : “Kula nuwun inggih Kaki. Namung kemawon senadyan ta sampun
wonten minangka dados tuladha para pusaka kasebat. Ewadene kula
sakadang dereng saged ngaturaken lan dereng mangertos menapa ta
werdinipun Kaki Semar badhe mbangun kayangan?”
KSB : “Ha niki. Kuciwani teng ngriki. Janipun ajeng kula tegeske wujudipun
para bendara kula pandhawa. Ning nyatanipun pandhawa niku kudu lima
kok mung ana papat. Ha niki Ndara Janaka teng pundi?”
PP : “Dhimas Janaka waunipun kenging pambujukipun Kaka Prabu
Dwarawati saengga kalimput dhateng kula sakadang.”
KSB : “Ha. Niki ngaten. Sedaya titah marcapada menika kasinungan kesagedan
kasinungan daya menapa kemawon, nanging ngaten menika nek ora
nganggo dhasar setiti ngati-ati niku tumprap wong mlaku sok kejeglong-
jeglong. Kadosdene lampahipun pandhawa ingkang minangka dados tepa
tuladhanipun para ratu nyatanipun Keng Rayi Raden Janaka gampang
kena pambujuk saengga ninggalke kadang. Mangka yen kadang lima kok
ilang siji ateges mpun dudu pandhawa.”
PP : “Kula ngaturaken kalepatan mbok bilih wonten lepatipun Dhimas kula
Janaka sakmenika. Ingkang kula suwun sediyanipun Kaki Semar
Badranaya menapa ta dipunsebataken badhe mbangun kayangan?”
KSB : “Nah, ngaten. Gandheng ajeng matur mangsa kagol omong kula.
Sakmenika panjenengan badhe mangertos isinipun batin kula,
penjenengan sedaya kudu bisa nglakoni mati sakjroning urip.”
Oooong.. Dening utamaning nata berbudi bawa leksana. Oooong.. Lir ingkang
bawa leksana mengkana dennya paring donya ageganjar saben dina. Lir ingkang
berbudi ngerti pangendika. Omm.
155
(Suluk)
Anjrah lir sang puspitarum. Katiyuping samirana amrih. Gandaning sekar
gadhung mangember. Oooong…
ADEGAN 16
(RADEN GATHUTKACA DAN RADEN ANTAREJA SAMPAI DI KARANG
KAPULUTAN)
RG : “Kula Sowan Kaki.”
RA : “Kula sowan Kaki.”
KSB : “Ee.. Ee.. Bareng muni, ketekan dhayoh. Prul-prulan. Ndara Gathutkaca
kaliyan Ndara Antareja.Sami wilujeng Den?”
RG : “Pangestunipun Kaki paring raharja.”
RA : “Pangestunipun Kaki kados mboten wonten alangan.”
RAB : “Kula ngaturaken pangabekti Kang Mas.”
RG : “Iya Dhimas Abimanyu.”
RA : “Iya Dhimas Abimanyu taktampa.”
KSB : “Kok panjenengan sami lenggah ndheku-ndheku dhateng ngajengan
kula.”
RG : “Estonipun kula mangertos piyambak bilih Wa Prabu sakadang sampun
wonten ngarsanipun Kaki anggenipun badhe nampi wejangan. Estonipun
kula menika nggih kadangipun pandhawa, putra kadang pandhawa
atmajanipun Rama Werkudara. Lha penuwun kula, kula kepengin badhe
minututi Wa Prabu lan Rama supados sami-sami mangertos wigatosing
pepanggihan menika.”
RA : “Kula semanten ugi Kaki.kepengin badhe mangertos menapa werdinipun
ingkang kasebat badhe mbangun kayangan.”
KSB : “Ee. Mboten kena. Mboten kena. Niku ngibarate wong meguru, bapa
karo anak bareng mboten kena. Kudu salah sawiji. Yen bapakne bapakne,
yen anake ya anake. Sing ora kena bareng sing nampa wejangan. Mpun,
sekecakke sing lenggah, kula tak teng pengkeran. Sekecakke Den.”
B : “Thak thuk thak thuk. Ambune ra enak.
RG : “Yayi Abimanyu.”
RAB : “Nuwun paring pangandika.”
RG : “Rumangsa kagol pikiripun Kakang. Dhimas ing Karang kapulutan wis
diwejang apa karo mbahe?”
RAB : “Sampun kathah ingkang dipunwedharaken Kaki lan estu damel
padhanging manah kula Kang Mas. Jane pun Kakang kepengen melu-
156
Mulata gegana katon teja kang sinawuran. Tejane katon lir kusuma. Lir kusuma
kawuryan. Ooong…
Pocapa anggenipun imbal wacana semana kandheg jalaran Raden Gathutkaca lan
Raden Antareja rumaos kagol ing penggalih. Nenggih ingkeng wonten jumantara
reksasa jim ingkeng wus darbe kekuwatan aji kumayang jati. Datan wenten janma
kang uninga wusana manjalma malih Raden Antareja. Kapanjalman jim maling
sukma Raden Antareja sakbalika gumregah malik ing brol markata rupa. Paningal
mondhar mandhir nyawang Raden Abimanyu kaya mestadaken singgat betatung.
Jumangkah padha sakala ngidak tangane Raden Angkawijaya. Kacoka
jangganipun. Sirna marahayu.
KSB : “Bocah iki nek goblog, lhadalah. Lha wong kowe ki anak Semar, kowe
anak Semar, kowe ya anak Semar. Ha kok sing tiru bapakne kok ora
nana.”
B : “Tiru kowe elek kabeh wong buntek kok.”
KSB : “Ee, wong tuwa dieneng-eneng. Brrt. Wungu.”
(Suluk)
Netra katon lir salira tunggal ciptaning sang abagus sang abagus.
B : “Ngandel ora kowe bapak agek kesinungan. Mung Brrt kok mari. Ya ta?”
G : “Ha ya.”
B : “Padhakne karo gendhing pangkur sing ngendhangi tak dhung plak
dhung plak ya wangun. Nek cara awake dhewe ngerti gendhing ya brrt.”
RAB : “Petruk.”
P : “Nun.”
RAB : “Ana apa iki mau Truk?”
P : “Wah, kepripun. Ndara niki wau dicokot Ndara Antareja wusana nganti
kantaka. Penjenengan ingkang ngusadani bapak. Mergi saking menika
Den, Ndara Gathutkaca njur mboten trima. Niki Karang Kapulutan onten
kedadeyan sedulur karo sedulur. Ndara Gathutkaca karo Ndara Antareja
dha kerengan.”
RAB : “Adhuh. Aku ra seneng yen kedadeyan kaya mengkono. Kowe metua
njaba kono Petruk. Kangmas pisahen nggone panca.”
P : “Inggih. Yo Reng.”
G : “Iya.”
(Suluk)
Oooongg… Oooong.. Ye kata sang Gathutkaca kinen Nampak arga suta, arga
suta. Mulat mengandhap tumingal wadyabala kalamangga tuwin saking jumantara
mir sang napati karna. Ooong..
ADEGAN 17
(RADEN GATHUTKACA BERPERANG DENGAN RADEN ANTAREJA)
RA : “Gathutkaca ana apa kowe rene, He?”
RG : “Kakang Antareja aja nggugu karepmu dhewe. Kakang Antareja tekang
Karang Kapulutan karana Gathutkaca. Ana kedadeyan Abimanyu mati
merga saka Kakang Antareja. Aku ora nrimakake.”
RA : “Sing bodho ki kowe. Semar kae ki jane suwung blung ora ana apa-
apane. Sing jenenge Badranaya kuwi ora ana apa-apane. Lha wong kaya
ngono kok dha diguroni, wonge blak blak blak. Coba arep ana undhake
apa kowe, He? Aja dha nggugu karo sing jenenge Badranaya. Ora sah
nggugu karo wejangane Semar. Ora ana apa-apane Gathutkaca.”
RG : “Senajan kaya mengkono ora ana kene papane perkara Kakang Antareja
ora manut ngelmune Semar, mangsabara, ning aja nganggu sapa-sapa.”
158
RA : “Aku ora nrimakake yen para pepundhenku, ming karo Semar kok
dianggep.”
RG : “Ayo nutut banda.”
RA : “Oo, ajar aku. Ngendi sing bakal pati.”
ADEGAN 18
(PETRUK MENGHADAP RADEN ANTASENA)
RAN : “Petruk mlayu-mlayu.”
P : “Inggih Den.”
RAN : “Piye kaanane Karang Kapulutan?”
P : “Sae.mboten wonten napa-napa. Keng Wa, Keng Rama, Keng Paman
mpun manut lan manunggal. Wigatosipun sampun cocok kados ingkang
dipungendinkaken kaliyan Ndara wonten Ngamarta wau.”
RAN : “Rak tenan ta.”
P : “Lajeng saksampunipun Ndara Sena ndherekaken Keng Wa, lan pirsa
mboten ngerti, pokoke ilang kula kedhepke. Njuk Keng Raka kekalih
rawuh.”
RAN : “Kakang Gathutkaca lan Kakang Antareja?”
P : “Inggih. Dha ndheku-dheku teng ngarepe bapak. Ha bapak semaya sesuk
nek wis rampung. Niki agek nggulawenthah sing tuwa, mboten kena ing
159
atase meguru kok bapa karo anak bareng. Ha bapak mlebet teng
senthong. Ha kok Ndara Antareja niku njangkah, Ndara Abimanyu
dicandhak terus dicokot.”
RAN : “Oo, iki mau. Ha apa wingi?”
P : “Ha nggih niki wau.”
RAN : “Ha njur?”
P : “Semaput. Ndara Gathutkaca njur nesu. Njur kerengan Ndara Gathutkaca
karo Ndara Antareja.”
RAN : “Ha njur?”
P : “Ndara Abimanyu sing nguripke bapak.”
RAN : “Ha njur?”
P : “Anggenipun pancakara niku mboten wonten sing kalah mboten wonten
sing menang wong kula karo Bagong nunggoni. Ndara Antareja niku
nyokot kados buta, Ndara Gathutkaca kantaka. Kula karo Bagong nduwe
penemu nek mboten penjenengan ora isa.”
RAN : “Ha njur?”
P : “Rampung. Niki kula kalih panjenengan tindak dhateng papan ngrika.
Nek mboten panjenengan mboten mlampah. Saged meper
kamurkaninipun raka kekalih.”
RAN : “Ha njur?”
P : “Nggih Ndara Antasena kudu nggunakke kepinteran. Kepiye carane.”
RAN : “Ha njur?”
P : “Njar njur njar njur.”
(PETRUK KESURUPAN)
RAN : “Sing ngati-ati iki akeh lelembut padha nglambrang. Kowe sing ngati-ati
lho Gong.”
B : “Inggih. Mangke kula kalih Petruk tata-tata.”
P : “Ora ana Antasena lho Gong.”
B : “Aku ngerti kok Truk. Kowe kudu sing mawas, iki ana setan mawut.”
P : “Setan kok mawut sing ngejemi sapa?”
B : “Ya kudu digolekke wadhah, ora digolekke wadhah mbebayani.”
P : “Kowe arep nyathek aku kowe, He?”
B : “Kowe ki ngapa Truk?’
P : “Ngapa, ngapa. Minggat. Dudu menungsa kowe. Ayo, lunga, lunga.”
B : “Petruk edan.”
Disk 7
B : “Dhuh kowe ketok peteng. Setane peteng kaya ngono e. wadhuh, nek aku
njuk ra weruh dalan, ning ketok setan tok. Hadhuh. Ndara Antasena
njenengan teng pundi?”
RAN : “Ning kene. Lha kowe ngapa ta?”
B : “Ha mboten weruh e. ha kok le ngleleti ora cocok.”
RAN : “Aku ora ngleleti.”
B : “Adhuh nek ra isa mari le kulak pasir piye.”
RAN : “Kok kapakke ta Truk?”
P : “Kula paring lendhut.”
B : “Wah, jan Petruk ki jan ora weruh temenanan. Mulane kok peteng
ndhedhet wer liweran.”
RAN : “Nyoh. Nyoh.”
B : “Ha ngene weruhe. Apa ana wong mlaku kok miring? Ya dianu kabeh ta
Gus.”
RAN : “Wah, kowe ki jan. mula mata ki aja amba-amba.”
B : “Nah, rak kaya ngene ta. Wa. Wa. Wa.”
P : “Wong buta ning kana wis nggereng kowe kok.”
RAN : “Ngati-ati Truk ditututi Kakang Bagong.”
P : “Inggih.”
(Suluk)
Yirsa Kendra katon lir sang manganak anu. Manebak manelpindha singa anepda
lawan. Ooong..
ADEGAN 20
(MALING SUKMA BERPERANG DENGAN RADEN GTHUTKACA DAN
RADEN ANTAREJA)
MS : “Wah, Gathutkaca nututi aku.”
RG : “Kowe sapa?”
MS : “Maling sukma aku. Aja ning ngarepan. Aku ngemban dhawuh supaya
aku mateni Siwa Badranaya.”
RA : “Ora. Minggata. Pothol sirahmu. Ora urus buta buthak. Kowe gawe
cilakane aku akro adhiku gathutkaca. Tangia, sembur blasahmu.”
MS : “Mati aku. Antareja, gathutkaca dha tembayatan.”
MS : “Ki ngapa ta klithikan ki? Hah, nguyuhi aku ki lho.”
P : “Ana swara ra ana rupa.”
MS : “Wah, ora urus. Gek gathutkaca karo Antareja ora dha ketok, candhak
bara mangsa e.”
(ADEGAN 21)
(MALING SUKMA BERKELUH KESAH DENGAN MALING RAGA)
MS : “Wadhuh, ketanggor wong edan. Wadhuh, Antareja meh arep mati,
ngantem ora tak gawe rasa, Gathutkaca ya ketoke wedi. Bagong tak
getak kayane kontal kok metu meneh. Awakku digebyok-gebyok
nganggo ngangkrang. Aku awake kenceng dicokoti ngangkrang, suwe-
suwe kendho.”
MR : “Ha dha ning kene barang.”
MS : “Dhi.”
MR : “Nun.”
MS : “Arepa kaya ngapa tetep ora isa jalaran Gathutkaca Antareja dha weruh
awake dhewe. Kowe majua kono Dhi, gentenan.”
MR : “Wuuh, paling ya kalah.”
MS : “Ora karu-karuwan.”
MR : “Mpun nek saiki sampeyan kalah ganti jeneng. Ora nganggo jeneng
maling sukma wong nyatane kalahan. Mamilih diparap parlin apa
gimin?”
MS : “Hah, padha wae. Tinggal mundur dha diatur.”
(Suluk)
Miyat miyut lakuning angin sumawur kang ambabar geganda. Kasiliring mandra,
mandra.
RAN : “Buta sing calon mbebayani wis ilang tak kedhepake Kang.”
RG : “Iya Dhimas.”
RAN : “Lha iki aku perlu nyaosi Kakang Gathutkaca. Bebaya kang tumeka ing
Karang Kapulutan ora ming iki lho Kang. Kabeh para putra-putra kudu
164
sing ngati-ati. Lan Petruk semana uga kowe kudu ngubengi tetangga.
Sakjrone ana kedadeyan ngene supaya sampur janur kuning, ing njero
kudu diilan-ilani nganggo dedhasar kang bisa nolak sakliring bebaya
alus.”
P : “Inggih. Kula mpun ngerti Den.”
RAN : “Sokur. Kakang Gathutkaca lan Kakang Antareja kudu ngaso karo
ndelengake kaanan pedhukuhan Karang Kapulutan kang bakal
tinempuh bebaya.”
RG : “Iya Dhimas.”
Jejer Manyura
Natkala semana Raden Gathutkaca saha para putra pandhawa ingkang tansah jaga
rumeksa ing Karang kapulutan ingkeng wonten jumantara Sang Resi Mayangkara.
Kocapa minangka ingkang sinabeting cinarita, natkala semana pepanggihan
wonten saklebeting padaringan. Para pandhawa ngadhep marang Sang Hyang
Padawenang. Wusana imbal wacana alon pangandikanipun. Eeng.. Ooong..
Alon tata lenggah nira. Ooong.. Ingkeng dumunung wonten sasan sepi ya ateges
wonten panepen padaringan Sang Hyang Padawenang ingkeng natkala semanten
mimpin mindho jalatri, esti manah, tansah hangarsa ingkeng wayah para
pandhawa. Ingkeng wayah Prabu Puntadewa, Raden Werkudara utawa Raden
Janaka, Raden Nakula, Raden Sadewa. Nanging kaya ngapa kagete Sang Hyang
pada priksa keng wayah hamung wonten catur tunggal. Cuwaning penggalih Sang
Pada datan bisa sesarengan hanggenipun nampi marang pengendikanipun.
Ewadene marwane iku wus pinaringan sabdane nur cahya kinen ambabar
pangandikan marang para wayah ingkang pantes minangka dadi tuladhaning para
ratu pun satriya mancanegari. Ing kunarso rukmeng daya kepareng luciting driya
kang kawiji dhateng lathi. Eeng.. Ooong..
ADEGAN 22
(PRABU PUNTADEWA BESERTA ADIKNYA MENDAPATKAN
WEJANGAN DARI SANG HYANG PADAWENANG)
SHP : “Wong ngajwaladisan palungguhan kulun Puntadewa?”
PP : “Nuwun wonten paring pangandika.”
SHP : “Kita kabeh padha basuki.”
PP : “Kula nampi pangestunipun pukulun kanthi karaharjan.ingkeng wayah
ngaturaken sembah pangabekti konjuk saandhap pada.”
RW : “Aku semana uga, sembahku tampanana.”
165
SHP : “Kiblat papan mapane kang dunung ana wetan, kulon, lor, lan kidul. Yen
jeneng kita bakal mangerti.”
RW : “Emm. Kabeh wis padha kumpul. Aku mangerti marang tandhege
sumping pudhak sinupet.”
SHP : “Anggon kita tansah bekti marang kang mahakuwasa. Mula Gathutkaca,
Puntadewa sakadang iku gambare janma kang cinipta manembah
marang gustine. Mula digambarake Werkudara ngadeg jejeg,
Puntadewa tansah eling marang tanggung jawabing urip.”
RS : “Kulun, menawi ingkeng wayah badhe mangertos sangkan paraning urip
sampurna ing dumadi.”
SHP : “Sangkan paraning urip kita Ngger, tak kandhani. Rikala jaman kita
durung medun ana marcapada isih ana awing-awang uwung-uwung
kang dumunung sawiji cipta. Kita tansah nut lakuning dhawuh,
pinanggih rama lan ibu kita, kita mapan ana sakndhuwure, sakwise dadi
garwaning kita durng ana granane sakpiturute mengko banjur kita
dedunung ana saktelenging kalbu satemah nganakake pinipanca. Kita
titah ana marcapada kang wus darbe nur saengga candra. Nur eka
candra dadi lan ing ati nur nawa candra. Iku ana lakune dhewe-dhewe.
Yeng nganti tak wedharke ana kene nggladrah. Sing baku kaya
mengkono kita kudu dumunung ana marcapada ngerti alam kang
gumilar. Titah marcapada ngerti alam kang gumilar ateges ngerti alam
pitung perkara. Sepisan alam kang gumelar. Angka loro alam bayi. Bayi
iku ora duwe daya apa-apa kajaba mung dayane ana alam pangimpe
nendra. Ingkeng angka papat alam timur. Kang angka lima alaming
diwasa. Kang angka nem alaming sepuh. Kang angka pitu alam
langgeng. Mengkono Nakula lan Sadewa.”
RS : “Matur sembah nuwun Kulun.”
RN : “Nuwun aparingan dhawuh.”
SHP : “Kita majeng mrene kulun paring pusaka minangka piyandel kena kok
tularke lank ok paringke marang kabeh para kawula kang aran
njitapsara ngelmu sejati.”
PP : “Matur sembah nuwun pukulun.”
(Suluk)
Meh rahina semubang iwang aruna kanidi netraning agarepuh. Ooong.. Sabdaning
kukila lir kanigara ring kanigara saketer kidunganingkung, kidunganingkung. Lir
winising pinipancapa tekaping ayam wana. Ooong.
SHP : “Ingkeng pungkasan, kita neng Karang Kapulutan kudu kok genepi catur
dasa dina. Tansah nenepi aneng Karang kapulutan. Aminta tetulungan
marang Ki Semar Badranaya.”
PP : “Nun ngestokaken dhawuh Kulun. Kula kepareng nyuwun pamit.”
RW : “Aku njaluk pamit.”
RS : “Kula nyuwun pamit.”
RN : “Nyuwun panembahing pangestu Kulun.”
SHP : “Sing padha ngati-ati.”
ADEGAN 23
(PRABU PUNTADEWA MENEMUI KI SEMAR BADRANAYA)
KSB : “Mangke ta Sinuwun.”
PP : “Kula Kaki.”
KSB : “Pripun? Dipundukani kaliyan Pukulun Padawenang?”
PP : “Inggih seklimah kalih klimah pun dukani. Lan estu-estu pandhawa
menika dados gegambaran jumbuh kaliyan isinipun pusaka jimat
kalimasada.”
KSB : “Nek digatekke tapi. Ning nek mboten nggih mboten.”
PP : “Sampun dipuntegesaken.”
RW : “Aku ya wis kalegan bisa ngerti.”
RS : “Semanten ugi kula Kaki sampun mangertos sangkan paraning sampurna
ing dumadi.”
KSB : “Nah, njur ingkang pungkasan ngendika kepripun?”
PP : “Kula supados kandheg wonten ing Karang Kapulutan saklebetipun catur
dasa dinten.”
KSB : “Ha, mpun sakniki lenggah wonten Karang Kapulutan ngriki nggih
dhaharipun dhahar cara dhusun.”
PP : “Mboten dados menapa.”
KSB : “Mpun mangga.”
PP : “Sena.”
RW : “Apa?”
PP : “Ayo lenggah ana panepen.”
RW : “Tak dherekke mbarep kakang.”
G : “Pak.”
KSB : “Hem.”
G : “Sinuwun wau mpun pepanggihan kalih bapak?”
KSB : “Wis.”
G : “Nggih sokur. Njuk bapak sakniki taksih sering semedi mboten?”
KSB : “Lha ya isih lha wong tanggung jawab.”
G : “Nggih sokur saged wilujeng dhateng para putra wayah.”
KSB : “Kene mengko arep ana tamu e.”
G : “Tamu? Nggih mangke kula sing nggawa kembang menyane.”
KSB : “Padahal milik rokoke ta, dhapurmu.”
G : “Lha pancen niku pati urip e.”
168
(Suluk)
Kacarita natkala semana Ki Semar Badranaya wus dhawuh marang putra Nala
Gareng. Kocapa reksasa ingkeng dhateng wonten pedhukuhan Karang Kapulutan.
Sutra dewa kang manganuk anung. Ooong.. Dinulu nir surya kembar. Tutu yayah
lenging gutaka mingis siyung kadulu mawa prabawa. Eeeng..
ADEGAN 24
(BATHARA KRESNA YANG MENYAMAR MENJADI RAKSASA
MENEMUI KI SEMAR BADRANAYA)
BK : “E. e. e. e. Kowe sing jenenge Tumar.”
KSB : “Buta rada kocak iki. Wong Semar kok Tumar. Buta ngendi kowe, he?”
BK : “Kreyang kabur kanginan tanpa dhongkotan. Jenengku Digdya
Jajalanak.”
KSB : “Oo, lha memper.”
BK : “Semar.”
KSB : “Hem.”
BK : “Aku teka mrene kongkon sing murba lakuku ora sembarangan
manungsa nanging mustikaning dewa pukulun Bathara Guru. Dina iki
kowe ditimbali supaya menyang kayangan bareng karo aku Mar.”
KSB : “Hahaha.. Hehehe.. Lha kok dadi aneh temen kongkon kok kongkon
buta. Guru ki adhiku, anak-anakku okeh nang kana. Sing anakku dhewe
ana sepuluh nang kana. Ha kok kongkonan buta. Kowe buta ngendi
jal?”
BK : “Aku ra nduwe papan.’
KSB : “Lho rak tenan ta. Bojo nduwe ora?”
BK : “Ora.”
KSB : “Kowe aja mungkir. Bojomu ki telu. Ora sah ndadak lewa-lewa. Iya ta?”
BK : “Ora isa.”
KSB : “Ora isa. Ora isa piye?”
BK : “Ming karek kowe manut karo aku.”
KSB : “Ora. Aku ora arep manut. Ora butuh tepung karo buta.”
BK : “Yen ora manut aku arep..”
KSB : “Arep apa?”
BK : “Tadhah teleng.”
KSB : “Jajal mangkata.”
(Suluk)
Mancat pundhak ngasta jangga. Gunggung gumlundhung, gunggung
gumlundhung rawe rantas malang pinutung-putung. Eeeng..
RAN : “Aku ro kowe bareng. Teguh rahayu slamet. Slamet ngarsaning dewa.”
B : “Alah, bar mulang kok langsung lunga. Ha ya lali aku. Teguh rahayu
wuyana kuwi adhine slamet. Teguh rahaayu yuwana karo slamet nang
nggone siwa.”
Disk 8
(Suluk)
Kocapa rikala semana gandarwa den bujeng dening punakawan sirna wujuding
buta.
Macan mudhun sangka gunung anut ilining tirta nalusuping wana wasa, wana
wasa. Eeeng..
ADEGAN 25
(RADEN ANTASENA MELAPOR KEPADA KI SEMAR BADRANAYA)
KSB : “Ee, baguse Ndara Antasena.”
RAN : “Iya Kaki.”
KSB : “Butane mpun mboten wonten?”
RAN : “Wis. Ilang sipate buta. Iki mau sejati badhare Wa Kresna.”
KSB : “Oo, nak ra tenan. Mula kula wau mpun matur arepa buta kae wong kowe
nduwe Negara, bojone ya telu.”
G : “Hoo e, kaya aku e.”
KSB : “Ha mulane kuwi.”
171
G : “Nek aku mau muni ngono kuwi pak. Kajate ora dadi.”
KSB : “Gareng.”
B : “Nek aku mau teguh yuwana slamet, slamet karo siwa. Ngono ya butane
lunga kok pake.”
KSB : “Ya sokur. Kuwi paringane bendaramu Antasena. Nggih mpun ditrimak-
trimakke mawon Den. Niku nek ora ana sing ngajani ora kelakon.”
(Suluk)
Tan nyana teka mangkono kocapa malumpat satu Sumbawa. Ing kono kena
wewalate Sang Hyang Padawenang. Nglumpruk tanpa daya.
(Suluk)
Badar dadi sapala.
(Suluk)
Eeeng.. Mulat sang arjuna wus menyang kamanungsan. Eeeng..
(Suluk)
Dewa nuntun pangarsa saya sinawang sangking mandrawa. Eeeng.. Ooong..
ADEGAN 26
(BATHARA KRESNA MELAPOR KEPADA BATHARA GURU
BG : “Kresna.”
BK : “Inggih Kulun.”
BG : “Kepiye?”
BK : “Adhuh ketiwasan. Kakang Semar mbreguguk ngutha waton datan wong
agung mboten purun kula boyongdhateng kayangan, kados sampun
mangertos.”
BG : “Wah, keparat.”
BKP : “Dhi Guru. Ngatos-atos Dhi. Kakang Semar menika tiyang mboten napa-
napa, wong sing jujur. Adhi guru kedah saged ngulat dhateng
kawontenan.”
BG : “Mboten. Kaya ngapa rupane Kakang Semar.”
ADEGAN 27
(BATHARA GURU MENEMUI KI SEMAR BADRANAYA)
BG : “Kakang Semar ngancu neraka bakal mbangun kayangan.”
KSB : “Nek aku ki mbangun kayangan Suralaya sing wis tak dhongkeli nggone
sapa? Agek tak nggo mangan wae sedina telung dina prei. Ha kok
nyela-nyela mbangun kayanganing dewa.”
BG : “Tembung sing kaya mengkono ora bakal luput. Nyangklak saka
wewanguning kayangan. Ngko tak cekel kakang Semar. Sotke
Kalacandra.”
173
KSB : “Ee, lhadalah. Bojling wis slamet. Kowe arep njajal kakangmu, jajalen.”
BG : “Adhuh Kakang, aku tobat. Aku entuk mlayu?”
KSB : “Iya, mlayu tekan telaking ula nek ra tak cekel kowe, aja takon dosa
kowe.”
(Suluk)
Ooong.. Ireng-ireng kembang bopong, kembang bopong sarimulat. Kembang trate
bang rerayungan, rerayungan. Rumambet bebuletan. Lir kembang karang
sungsang. Ooong.. Eeeng… Ambuka ing gegana.. Ooong.. Eeeng..
ADEGAN 28
(SANG HYANG PADAWENANG MEMBERI MAAF KEPADA BATHARA
GURU)
SHP : “E.e. Bathara Guru.”
BG : “Nuwun wonten dhawuh kulun.”
SHP : “Upama ta ora tetameng pukulun Dharma kusuma, kita bakal kulun
paring pengajaran.”
BK : “Kula nyuwun pangapunten kulun.”
SHP : “Heh, wigatekna Kresna. Jeneng kita iku sing nyekel panguwasa ing
kayangan supaya nyekel marang adil nenepi dharmaning dewa ingkang
patut dadi kiblating para titah. Kresna.”
BK : “Kula.”
SHP : “Kita dadi pangayoming para pandhawa anggunakna kawicaksanan
pretungan kang premati aja mung waton bisa ngarani aja mung anut
marang hardening kamurkan. Sedaya kalepatan nyuwun pangapunten
kulun.”
SHP : “He, Guru.”
BG : “Kula Kulun.”
174
SHP : “Dina iki kita kulun paring pangapura, ning kabeh tingkah laku kita kang
kaya mengkono mau kudu kok ilangi. Ora kena kok baleni.”
BG : “Nuwun ngestokaken dhawuh.”
SHP : “Yen pancen wis siyaga manut, kulun boyong ing kayangan ondar-andir
bawana. Bakal kulun paring pitutur kang becik.”
(Suluk)
Dewa kamanungsan, kamanungsan. Ooong.. Katon mulat ardaning ardi kadulu
wijiling sanggwang surya. Eeeng..