Kal Kulu S Vektor
Kal Kulu S Vektor
3.1. Pendahuluan
Kalkulus Vektor 38
(a). Untuk n=1, f(x)=f1(x)i+f2(x)j+f3(x)k
(b). Untuk n=2, f(x,y)=f1(x,y)i+f2(x,y)j+f3(x,y)k
(c). Untuk n=3, f(x,y,z)=f1(x,y,z)i+f2(x,y,z)j+f3(x,y,z)k
dengan i, j dan k masing-masing vektor satuan searah
sumbu x, y dan z.
Catatan :
f(x) = f1(x)i+f2(x)j+f3(x)k
= 〈f1(x),f2(x),f3(x)〉
f(x,y) = f1(x,y)i+f2(x,y)j+f3(x,y)k
= 〈f1(x,y),f2(x,y),f3(x,y)〉
f(x,y,z) = f1(x,y,z)i+f2(x,y,z)j+f3(x,y,z)k
= 〈f1(x,y,z),f2(x,y,z),f3(x,y,z)〉
1). f(x)=4cos(x)i+4sin(x)j
Beberapa nilai f
x=0 ⇒ f(0)=4i
k
x=π/6 ⇒ f(π/6)=2i+2√3j
i f(x)
x=π/4 ⇒ f(π/4)=2√2i+2√2j j
x=π/2 ⇒ f(π/2)=4j
Pola vektor yang terbentuk adalah lingkaran pada bidang
XOY dengan jari-jari 4.
bidang z=3
2). f(t)=4cos(t)i+4sin(t)j+3k
Kalkulus Vektor 39
Bentuk kurva adalah lingkaran pada
bidang z=3, dengan jari-jari 4.
3). f(x)=4cos(x)i+4sin(x)j+xk
Kurva yang terbentuk adalah spiral
ke arah sumbu z.
(1). f(x,y)=xi+yj
4
-4 4
-4
(2). f(x,y)=-yi+xj
4
-4 4
-4
Kalkulus Vektor 40
(3). f(x,y)=sin(x)i+cos(y)j
0 π
(4). f(x,y,z)=xi+yj+zk
y
z
Definisi 2:
Diketahui f(t)=〈f1(t),f2(t),f3(t)〉 dan vektor v=〈v1,v2,v3〉.
lim f (t ) = v ⇔ lim f1 (t ) = v1 , lim f2 (t ) = v 2 dan lim f3 (t ) = v 3
t → t0 t → t0 t → t0 t → t0
Contoh
Kalkulus Vektor 41
t2 − 1
f(t)=(t2+1)i+ j+(2t+5)k , maka
t +1
t2 − 1
t → −1 t → −1
(
2
)
lim f (t ) = lim t + 1 , lim
t → −1 t + 1
, lim (2t + 5)
t → −1
= 2,−2, 3
= 2i − 2 j + 3k
Eksistensi Limit
Berdasarkan definisi 2 di atas, maka lim f (t ) ada (eksis) jika
t → t0
Definisi 3:
Diketahui fungsi vektor
f(t) = f1(t)i+f2(t)j+f3(t)k = 〈f1(t),f2(t),f3(t)
Fungsi f dikatakan kontinu di titik t=t0 jika dan hanya jika
lim f (t ) = f (t 0 ) .
t → t0
Definisi 4:
Diketahui fungsi vektor
f(t) = f1(t)i+f2(t)j+f3(t)k = 〈f1(t),f2(t),f3(t)
Derivatif fungsi vektor f didefinisikan
d f (t + h) − f (t )
f (t ) ≡ f' (t ) = lim
dt h→0 h
asalkan limit tersebut ada.
Kalkulus Vektor 42
d d d d
f (t ) = f1 (t ) , f2 (t ) , f3 (t )
dt dt dt dt
Contoh :
t2 − 1
f(t)=(t2+1)i+ j+(2t+5)k
t +1
d t2 − 1 d
d
dt
f (t ) =
d 2
dt
(
t +1 , ) ,
dt t + 1 dt
(2t + 5)
2t(t + 1) − (t 2 + 1)
= 2t , ,2
(t + 1)2
t 2 + 2t − 1
= 2t , ,2
(t + 1)2
garis tangen
f’(t)
f(t)
kurva C
f(t+h)
Sifat 1:
d
1. (f (t ) + g(t )) = d f (t ) + d g(t )
dt dt dt
d
2. (k(t)f (t )) = d k (t )f (t ) + k(t) d f (t )
dt dt dt
d d d
3. (f(t) ⋅ g(t )) = f (t ) ⋅ g(t ) + f(t) ⋅ g(t )
dt dt dt
d
4. (f(t) × g(t )) = d f (t ) × g(t ) + f(t) × d g(t )
dt dt dt
Kalkulus Vektor 43
df df ds
5. Jika f=f(s) dan s=s(t), maka = (aturan rantai)
dt ds dt
Definisi 5:
Diketahui fungsi vektor
f(t) = f1(t)i+f2(t)j+f3(t)k = 〈f1(t),f2(t),f3(t)
Integral fungsi vektor f didefinsikan :
Definisi 6:
Diketahui fungsi skalar f(x,y) dan g(x,y,z). Gradien fungsi f
dan g tersebut, masing-masing didefinisikan sebagai berikut
∂f (x, y ) ∂f (x, y )
Grad(f ) ≡ ∇f = i + j
∂x ∂y
Contoh
Jika f(x,y)=x+xy+yz2 , maka
∂f ∂f ∂f
Grad(f ) ≡ ∇f = i + j + k
∂x ∂y ∂z
( )
= (1 + y ) i + x + z 2 j + (2yz ) k
Kalkulus Vektor 44
Derivatif berarah
Tafsiran geometris
Grad(f(P))
z=f(x,y)
kurva C
P
bidang tangen garis singgung kurva C di titik P
gradien=Dvf(P)
Definisi 7:
Definisi 8:
Kalkulus Vektor 45
Diketahui fungsi vektor
f(x,y,z)=〈f1(x,y,z),f2(x,y,z),f3(x,y,z)〉.
Curl f didefinisikan :
i j k
Curl (f ) ≡ ∇ × f = ∂ ∂x ∂ ∂y ∂ ∂z
f1 f2 f3
Contoh:
f (x, y, z ) = x 2 y , 2y 3 z , 3z
Div(f ) ≡ ∇ ⋅ f =
∂ 2
∂x
( )
x y +
∂
∂y
(
2y 3 z +
∂
∂z
(3z) )
= 2xy + 6y 2 z + 3
i j k
Curl (f ) ≡ ∇ × f = ∂ ∂x ∂ ∂y ∂ ∂z = −2y 3i − x 2k
x 2 y 2y 3 z 3z
∫ f (x )dx
b
Telah diketahui bahwa dimaksudkan sebagai
a
Beberapa Istilah
Kalkulus Vektor 46
Ditinjau suatu kurva C yang didefinisikan oleh persamaan
parameter : x=x(t) , y=y(t) , a≤t≤b. Titik A(x(a),y(a)) dan
B(x(b),y(b)) masing-masing disebut titik pangkal dan titik
ujung kurva C.
dx dy
1. C dikatakan mulus (smooth) jika /dt dan /dt masing-
untuk k=1,2,...,n.
3. C dikatakan kurva tertutup (closed curve) jika A=B.
4. C dikatakan kurva tertutup sederhana (simple closed
curve) jika A=B dan C tidak memotong dirinya sendiri.
5. Orientasi positif kurva C adalah dari titik A ke titik B.
Kalkulus Vektor 47
∆xk dan ∆yk masing-masing adalah panjang proyeksi
subkurva ∆sk , k=1,2,...,n pada sumbu x dan sumbu y.
3. Diambil P = maks {∆sk } dan x k* , y k* ∈ sk
1≤k ≤n
( )
Definisi 9:
Integral Garis fungsi f sepanjang kurva C dari titik A ke titik
B didefinisikan sebagai berikut :
∑ f (x )
n
∫ f (x, y ) ds = lim
*
k , y k* ∆sk
P →0
C k =1
Selanjutnya, mengingat :
2 2
∆x k ∆y
∆sk ≈ (∆xk ) 2
+ (∆y k ) =
2
+ k ∆t k
∆t k ∆t k
b 2 2
dx dy
∫ f (x, y ) ds = ∫ f (x(t ), y(t ))
C a
+
dt
dt
dt
b
dy
∫ f (x, y ) dy =
C
∫ f (x(t ), y(t )) dt dt
a
Teorema 1:
Kalkulus Vektor 48
2. ∫ f (x, y )dx + g(x, y )dy = ∫ f (x, y ) dx + ∫ g(x, y ) dy
C C C
n
4. Jika C kurva mulus sepotong-sepotong dan C = C k ,
k =1
Contoh
Diketahui kurva C dengan persamaan parameter :
π
C : x = 4 cos t , y = 4 sin t , 0≤t≤ /2
C -C
∫ xy ∫ xy ∫ xy ∫ xy
2 2 2 2
ds , dx , ds dan dx
C C −C −C
Kalkulus Vektor 49
π2
C 0
π2
256
∫ cos t sin
2
= 256 t dt =
0
3
π2
∫ cos t sin
3
= −256 t dt = −64
0
256
∫ xy ∫ xy
2 2
ds = ds = (berdasarkan teorema 3a)
−C C
3
−C C
b
dy
∫ f (x, y, z) dy = ∫ f (x(t ), y(t ), z(t )) dt dt
C a
b
dz
∫ f (x, y, z) dz = ∫ f (x(t ), y(t ), z(t )) dt dt
C a
Kalkulus Vektor 50
Teorema 2: (Teorema Fundamental Integral Garis)
Diketahui fungsi f(x,y) dan g(x,y) masing-masing terintegral
terhadap x dan y. Jika terdapat fungsi Φ(x,y) sedemikian
hingga
dΦ(x,y)=f(x,y)dx+g(x,y)dy
maka
Kalkulus Vektor 51
Catatan :
Untuk fungsi tiga peubah, f(x,y,z)
Akibat Teorema 3
∂f ∂g
Jika C suatu kurva tertutup sederhana dan = , maka
∂y ∂x
Catatan :
Simbol integral garis suatu fungsi f khusus untuk kurva
tertutup C adalah ∫ f (x, y ) dx .
C
Kalkulus Vektor 52
3.6. Terapan
Masalah Luas Sekat
Diketahui kurva C pada bidang XOY:
C : x=x(t), y=y(t), a≤t≤b
Diketahui pula luasan z=f(x,y).
Sekat yang dimaksudkan adalah luasan tegak mengikuti
bentuk kurva C dari bidang XOY ke luasan z=f(x,y). Jika A
adalah luas luasan tersebut, maka :
b 2 2
dx dy
A= ∫ f (x, y ) ds = ∫ f (x(t ), y(t )) + dt
C a dt dt
z=f(x,y)
z
Sekat tegak
kurva C
x
Kalkulus Vektor 53
Tafsiran fisis bentuk integral tersebut adalah besarnya Kerja
(work) oleh gaya F sepanjang kurva C, yaitu :
W = ∫ F ⋅ dr
C
Contoh:
Hitung besar kerja yang dilakukan gaya
f(x,y,z)=yzi+xzj+xyk
pada suatu partikel yang bergerak menurut kurva
r(t)=ti+t2j+t3k
Penyelesaian:
W = ∫ F ⋅ dr
C
= ∫
C
yz dx + xz dy + xy dz
∫ (t ( ) ( )( ))
t + tt 3 (2t ) + tt 2 3t 2 dt
2 3
=
0
1
∫ (t )
5
= + 2t 5 + 3t 5 dt
0
= 1 satuan ker ja
∫ x dy = A
C
(luas daerah D) .
Kalkulus Vektor 54
Contoh
x2 y2
Dihitung luas daerah ellips 2 + 2 = 1 .
a b
Ambil C kurva berbentuk ellips dengan persamaan
parameter :
x=a cos t , y=b sin t , 0≤t≤2π.
Berdasarkan akibat teorema green diperoleh luas daerah
ellips :
A = ∫ x dy
C
2π
= ∫ (a cos t )(b cos t ) dt
0
2π
= 1
2
ab ∫ (1 + cos 2t ) dt = πab
0
Kalkulus Vektor 55
In[3]:=ParametricPlot3D[{4Cos[t],
4Sin[t],t},{t,0,6Pi}]
In[4]:=PlotVectorField[{Sin[x],Cos[y]},
{x,0,Pi},{y,0,Pi}]
In[5]:=PlotVectorField3D[{x,y,z},{x,0,2},
{y,0,2},{z,0,2},VectorHeads→True]
Kalkulus Vektor 56
Klakulus vektor
In[1]:=<<Calculus`VectorAnalysis`
(*mengaktifkan fungsi-fungsi kalkulus vektor*)
In[2]:=Grad[5 x^2 y^3 z^4,Cartesian[x,y,z]]
Out[2]= 10xy3 z4, 15x2 y2 z4, 20x2 y3 z3
In[3]:=Div[{x^2*y*z,3x*y*z^3,(x^2-z^2)},
Cartesian[x,y,z]]
Out[3]:= 2z 2xyz 3xz3
In[4]:=Curl[{x^2*y*z,3x*y*z^3,(x^2-z^2)},
Cartesian[x,y,z]]
2, 2x x2 y, x2 z 3yz3
Out[4]:= 9xyz
Integral
Pada program MATHEMATICA v5, perhitungan integral,
derivatif atau limit lebih jelas menggunakan fasilitas
palettes. Dengan fasilitas tersebut integral ditulis apa
adanya (seperti menuliskan equations pada MSWord).
Berikut beberapa contoh hitung integral:
Kalkulus Vektor 57
SOAL-SOAL LATIHAN
konstanta
Buktikanlah :
Kalkulus Vektor 58
a. Jika titik (x,y) cukup jauh dari pusat silinder, maka
F(x,y)≅Ai
b. F(x,y) irrotational, yaitu Curl(F)=0
c. F(x,y) incompressible, yaitu Div(F)=0
C 4
C
-1 3
(c,d)
c). (ans. x=a+(c-a)t, y=b+(d-b)t, t∈[0,1])
C
(a,b)
∫ 2xy
3
a. dx + 3x 2 y 2 dy
C
∫ 2xe
y
b. dx + x 2 e y dy
C
∫ (y ) ( )
2
d. − 6xy + 6 dx + 2xy − 3x 2 dy
C
Kalkulus Vektor 59
10. Gunakan akibat teorema green untuk menghitung luas pelat
segiempat dengan titik-titik sudut (0,0),(1,-2),(5,-3) dan
(4,2)
Kalkulus Vektor 60
BAB 3 : KALKULUS VEKTOR ................................................ 38
3.1. Pendahuluan ....................................................... 38
3.2. Fungsi Bernilai Vektor ........................................... 38
3.3. Limit, Kekontinuan, Derivatif dan Integral ............... 41
3.4. Operator GRAD, DIV dan CURL .............................. 44
3.5. Integral Garis ...................................................... 46
3.6. Terapan .............................................................. 53
3.7. Perintah-Perintah MATHEMATICA ........................... 55
SOAL-SOAL LATIHAN ................................................... 58
Kalkulus Vektor 61