Derivatif Parsial
Derivatif Parsial
DERIVATIF PARSIAL
Contoh : Z = √ 25 - x2 - y2
Domain fungsi : 25 - x2 - y2 ≥ 0 ;
semua titik dalam bidang X0Y pada lingkaran x2 + y2 = 25
dan didalam daerah lingkaran tersebut. Tampak bahwa 0 ≤ Z ≤ 5 , maka range fungsi :
himpunan semua bilangan real dalam interval tertutup [ 0, 5 ]
Dalam ruang dimensi tiga, Z = F ( x,y ) dapat digambarkan sebagai suatu bidang
lengkung.
0 X
x 2 + y2 = 9
z = 0
Y
5.2. Derivatif ( Turunan ) Parsial
Pandang fungsi z = F ( x,y ) , derivative parsial pertama dari z terhadap x ditulis :
∂z ∂F
∂x
= ∂x
= ZX = FX
dan didefinisikan sebagai berikut :
∂z F ( x+ ∆ x , y )−F ( x , y )
= Lim dengan memandang y konstan.
∂x ∆x
∆x 0
Derivatif parsial pertama dari Z terhadap Y ditulis :
∂z ∂z
= = ZY = FY dan didefinisikan sebagai berikut,
∂y ∂x
∂z F ( x , y +∆ y ) −F ( x , y)
= Lim dengan memandang x konstan.
∂x y
∆x 0
Contoh :
∂z ∂z
Z = X3 Y2 = 3X2 Y2 ; 2X3Y
∂x ∂x
2 2
∂ z ∂ z
Sifat : =
∂x ∂ y ∂ y∂ x
Bukti :
∂z F ( x+ ∆ x , y )−F ( x , y )
= Lim
∂x ∆x
∆x 0
∂z F ( x , y +∆ y ) −F ( x , y)
= Lim
∂y ∆y
∆y 0
Maka :
∂2 z F ( x+ ∆ x , y +∆ y ) −F(x +∆ x , y) F ( x , y +∆ y ) −F ( x , y)
= Lim
∆y
- ∆y
∂x ∂ y
∆y 0 ∆x
∆x 0
F ( x+ ∆ x , y +∆ y ) −F ( x+ ∆ x , y )−F ( x , y +∆ y ) + F (x , y )
= Lim
∆x∆ y
∆y 0
∆x 0
2
∂ z F ( x+ ∆ x , y +∆ y ) −F(x , y+ ∆ y ) F ( x+ ∆ x , y )−F ( x , y )
= Lim
∆x
- ∆x
∂ y∂ x
∆x 0 ∆y
∆y 0
F ( x+ ∆ x , y +∆ y ) −F ( x+ ∆ x , y )−F ( x , y +∆ y ) + F ( x , y )
= Lim
∆x∆ y
∆y 0
∆x 0
2 2
∂ z ∂ z
Tampak sisi kanan sama, berarti : =
∂x ∂ y ∂ y∂ x
zyy = - 6y
RN RN ∂z
maka
PN
=
∆x
=
∂x
+ ε1
∂z
RN = (
∂x
+ ε1 ) ∆x ; ε1 0 jika ∆x 0
Untuk ∆x 0 , maka kurva PS dapat diwakili oleh kurva QR, sehingga :
SG QH ∂z
Lim = Lim =
PG RH ∂x
∆x 0 ∆x 0
QH QH ∂z
RH
=
∆y
=
∂x
+ ε2
∂z
QH = (
∂x
+ ε2 ) ∆y ; ε2 0 jika ∆ x 0 dan ∆ y 0
∂z ∂z
∆ z = RN + QH = (
∂x
+ ε1 ) ∆x +
∂x
+ ε2 ) ∆y
2∂2 z 2
2
∂ z ∂2 z 2
Maka : d z = 2 (dx) + 2 dx dy + 2 (dy)
∂x ∂x ∂ y ∂y
∂ ∂
atau : d2z = ( dx + dy )2 z
∂x ∂y
Diferensial total tingkat n dari z = F (x,y) adalah :
n ∂ ∂ n
d z = ( ∂ x dx + ∂ y dy ) z
5.6. Derivatif Total
1) Z = F (x,y) , x = g (t) , y = h (t) ; maka Z fungsi dari t :
dz ∂ z dx ∂z ∂y
= . + .
dt ∂ x dt ∂ y ∂t
∂z
Contoh : z = x2 + xy + y2 ; x = sin t , y = cos t . Ditanya : ∂ t
Penyelesaian :
∂z ∂ z dx ∂ z dy
= . + . = (2x + y) cos t - (x + 2y) sin t
∂t ∂ x dt ∂ y dt
3) z = F ( x,y )
x = g ( r,s ) z fungsi dari r dan s
y = h ( r,s )
∂z ∂z ∂x ∂z ∂y
∂r
=
∂x
. ∂r
+
∂y
. ∂r
= zx . xr + zy . yr
∂z ∂z ∂x ∂z ∂y
dan
∂s
=
∂x
. ∂s
+
∂y
. ∂s
= zx . xs + zy . ys
2 2
Contoh : z = x + xy + y ; x = 2r + s , y = r - 2s
∂z ∂z
Ditanya : dan
∂r ∂s
∂z ∂z
Penyel. : = 2x + y ; = x + 2y
∂x ∂y
∂x ∂x ∂y ∂y
= 2 ; = 1 ; = 1 , = -2
∂r ∂s ∂r ∂s
∂z
= zx . xr + zy . yr = ( 2x + y ) . 2 + ( x + 2y ) . 1 = 5x + 4y
∂r
∂z
= zx . xs + zy . ys = ( 2x + y ) . 1 + ( x + 2y ) . (-2) = -3y
∂r
n x
atau F ( x,y ) = x f ( y )
Contoh :
3 2 3
1) F ( x,y ) = x + 3x y + y homogin derajat 3
2x+ y
2) F ( x,y ) = homogin derajat -3
x2 y
x
3) F ( x,y ) = arc tg homogin derajat 0
y
Theorema Euler untuk fungsi homogin
Jika Z = F ( x,y ) fungsi homogin derajat n dalam x dan y , maka :
∂z ∂z
x + y = n z.
∂x ∂y
Bukti :
α β α β α β
Pandang Z = F ( x,y ) = a1x 1y 1 + a2x 2y 2 + . . . + anx ny n
α β α β α β
Dimana : 1 + 1 = 2 + 2 = .... = n + n = n
∂z ∂z α β α β α βn
x + y = a1 α1x 1y 1 + a2 α2x 2y 2 + . . . . + an αnx ny
∂x ∂y
α β1 α β2 α βn
+ a1 β 1x 1y + a 2 β 2x 2y + . . . . + a n βn x ny
α β1 α β2
= ( α1 + β1 ) α1x 1y + ( α2 + β2 ) α2x 2y + .... +
α βn
( αn + βn ) αnx ny
α β1 α β2 α βn
= n ( α 1x 1 y + α2x 2y + . . . . + α nx ny )
= n z
. ∂z ∂z
. . x ∂x + y ∂ y = n z ||
5.8. Deret Taylor dari z = F ( x , y ) disekitar titik ( a , b ).
Pandang z = F ( x , y ) fungsi yang mempunyai turunan parsial kontinu sampai
dengan turunan tingkat n pada setiap titik ( x , y ) ditetangga titik ( a , b ).
Ambil : x = a + t ∆ x ,
y = b + t ∆ y ; dimana t suatu variabel bebas ,
Maka : z = F ( x , y ) = F ( a + t ∆ x , b + t ∆ y ) = G ( t ).
Deret Maclaurin dari z = G ( t ) adalah :
1 1
G ( t ) = G ( O ) + G’ ( O ) . t + G” ( 0 ) . t2 + G” ‘ ( 0 ) . t3
2! 3!
+ ........
Pasang t = 1 , maka :
1 1
G ( t ) = G ( 0 ) + G’ ( 0 ) + + G” ( 0 ) + G” ‘ ( 0 ) + . . . . . . . . . ( 1 )
2! 3!
Karena dx = ∆ x dt , dy = ∆ y dt , maka :
n ∂ ∂ n
d z = ( ∂ x dx + ∂ y dy ) F ( x , y )
∂ ∂ n
= (
∂x
( ∆ x dt ) +
∂y
( ∆ y dt ) F (x,y)
n ∂ ∂ n n
d z = ( ∂ x ∆ x + ∂ y ∆ y ) F ( x , y ) . ( dt )
Sehingga :
dnz (n) ∂ ∂
= G (t) = ( ∆x + ∆y )F(x,y)
dtn ∂x ∂y
Perhatikan bahwa :
(0)
G (0) = G ( 0 ) = F ( a,b )
(1) ∂ ∂
G (0) = ( ∂ x ∆ x + ∂ y ∆ y ) F ( x,y ) = ∆ xFx ( a,b ) + ∆ yFy (a,b)
x=a
y=b
(2) ∂ ∂ 2
G (0) = ( ∂ x ∆ x + ∂ y ∆ y ) F ( x,y )
x=a
y=b
2 2
= ( ∆ x ) Fxx ( a,b ) + 2 ∆ x ∆ y Fxy ( a,b ) + ( ∆ y ) Fyy ( a,b )
Untuk t = 1 maka G (1) = F ( a + ∆x , b + ∆y ) dan
∆x = x - a , ∆y = y - b ; sehingga (1) menjadi :
1
2!
[ 2 2
( x-a ) Fxx ( a,b ) + 2 ( x-a ) ( y-b ) Fxy ( a,b ) + ( y-b ) Fyy ( a,b ) ]+
1
3! [ ( x-a )3 Fxxx ( a,b ) + 3 ( x-a )2 ( y-b ) Fxxy ( a,b ) +
2 3
3 ( x-a ) ( y-b ) Fxyy ( a,b ) + ( y-b ) Fyyy ( a,b ) ] + .........
1
2!
[ 2 2
( x-a ) Fxx ( a,b ) + 2 ( x-a ) ( y-b ) Fxy ( a,b ) + ( y-b ) Fyy ( a,b ) ] +......
..
atau :
[ ( x-a ) ]n F ( a,b )
∞
1 ∂ ∂
F ( x,y ) = ∑ + ( y-b )
n=0 n! ∂x ∂x
Jika x - a = h , y - b = k
Contoh :
y
1. Dapatkan ekspansi ( deret Taylor ) dari arc tg disekitar ( 1,1 ) cukup s/d suku-
x
suku
derajat dua saja.
Penyelesaian :
y 2 2 -2
F ( x,y ) = arc tg ; Fxx ( x,y ) = 2xy ( x + y )
x
y 2 2 2 2 -2
Fx ( x,y ) = - 22 ; Fxy ( x,y ) = ( y - x ) ( x + y )
x +y
x 2 2 -2
Fy ( x,y ) = 2 2 ; Fyy ( x,y ) = -2xy ( x + y )
x +y
Untuk x = 1 , y = 1
π 1 1
F ( 1,1 ) = arc tg 1 = ; Fx ( 1,1 ) = - , Fy ( 1,1 ) =
4 2 2
2 1 −2 1
Fxx ( 1,1 ) = 4 = 2 ; Fxy ( 1,1 ) = 0 , Fyy ( 1,1 ) = 4 = - 2
arc tg
y
x
=
π
4
-
1
2
( x-1 ) +
1
2
( y-1 ) +
1
2
[ 1
2
2
( x-1 ) -
1
2
( y-1 )
2
]
+ . . . . ..
. 1
2 2
. . cos x cos y = 1 - 2 ( x + y ) + . . . .
2
2hkFxy ( a,b ) + k Fyy ( a,b ) ]+............ (1)
2
+ k Fxx ( a,b ) Fyy ( a,b ) - k F
2 2
xy ( a,b ) ]
=
1
.
1
2 Fxx (a ,b)
[ 2 2 2
{ hFxx ( a,b ) + kFxy ( a,b ) } + k { Fxx ( a,b ) Fyy ( a,b ) -F xy ( a,b )} ]
positif positif ∆
2
∆ = Fxx ( a,b ) Fyy ( a,b ) - F xy ( a,b )