KOMPETENSI DASAR
I. Membaca 1. Membaca intensif dan ekstensif
II. Mendengarkan 1. Mendengarkan penjelasan dari nara
sumber dan memberikan tanggap-an
III. Berbicara 1. Berwawancara dengan narasumber
IV. Menulis 1. Menyusun laporan
2. Menyusun karangan
Mampumemahamiragamsbacaandenganberbagaicarauntukmendapatkanimformasim
A. MACA
B anyuwangi mula sugih adat lan seni. Adat kanggo upacara penganten unik nemen
antarane :Ngosek ponjen, lan perang bangkat .Salah sijine yaiku adat perang Bakat.
Ucap Perang Bakat asale teka ucap “Perang” lan “ bakat” kirata basane memper-
memper masio ora terang.Bakat artine ketemu. Dadi perang bakat iku maksude “ ketemu nganggo
perang hang ora temenanan.” Maksude ring adat penganten Banyuwangi iki .Mgelamar calon rabi
nganggo perang sing nganggo senjata temenanan naming senjatane siwur ambi irus, perange duduk
perang fisik naming perang argumentasi kang digawe drama sederhana. Asale adat iki teka
Keraton Mataram lan Mojopahit. Apuo kok bisa urip ring bumi Blambangan? Sebab Mbah buyute
wong Banyuwangi iku teka Majapahit lan Mataram. Ya mesti baen adat budaya diturunaken ning
anak putune.
Perang Bakat hang dimaksud ring kene yaiku adat kanggo penganten Banyuwangi kadung
Penganten iku anak penggarep oleh anak kemunjilan, kemunjilan oleh kemunjilan, utawa
penggerep oleh penggarep. Tujuane supaya pasangan penganten bisa ngelakoni urip seneng,
slamet, segar waras, sing kurang sandang lan pangan didohaken teka panca baya, diparingi
Uba rampe perang bakat lebih akeh teka adat kemunjilan, uba rampe dibagi loro, uba rampe
hang dinggo alat selametan, lan uba rampe hang dinggo wayahe proses.
Uba rampe hang dinggo selametan yaiku arupa tumpeng, perase loro, peras gedhe siji, peras
ayu siji.Isine peras macem-macem, ana beras, ragi kinangan, kembang telon, jajan pasar. Peras ayu
isine gedhang raja sak angkep, ndog limang iji, udud sak bungkus, menyan madu, kembang telon,
kupat luwar.
Uba rampe hang dinggo peragaan, wong lanang wadon hang dipacaki kaya janger ndhapuk
Pangeran panji lan dewi sekar taji lan seperangkat tabuhane barong, lawon 2 meter setengah, kelapa
ijo siji, kelapa gading siji lamaran kang urupa kendi, bantal kelasa, hang ditingkes ambi tali lawe
lan picis lamaran ( picis bengen hang bolong tengah), lan picis kemunjilan. Pitik urip loro lanang
wadon, jenise pitike pitik tulak (purik jali).
Wayah soren rombongan penganten lanang teka ngelamar “ Ayo surak-surak hooooree”
dipapag ambi keluargane penganten wadon ning pintu gerbang hang di tutup ambi jarit putih
kelakon omong-omongan upacara iki dipimpin sesepuh desa hang ndapuk dadi dalang.
Uba rampe disiapaken dalang ngangkati acara hang kawitan arane tedhak wisma arupa
mecah kelapa gadhing lan kelapa ijo. Hang dipecah sulung kelapa gadhing hang mecah keluarga
penganten wadon diterusaken mecah kelapa ijo hang mecah keluwarga penganten lanang kadung
kelapan ijo hang langsung sigar berarti tekane rijki teka hang lanang, sebalike kadung hang sigar
prak kelapa ijo (gading) berarti tekane rijki teka hang wadon ( tapi iku mong kepercayaan)
percaya apa using terserah awak dhewek-dhewek,
Acara hang kepindho yaiku acara penglipur yaiku acara kaya maceme drama sederhana
kang diiringi tabuhan barong nyeritakaken Pangeran Panji asmara Bangun ngelamar Dewi
Sekartaji, hang dingo tabir lawon putih hang werone rong meter setengah. Ringkese cerita Raden
Panji arep ngelamar Diyah Putri Ayu tapi kudu memenuhi persyaratan antarane diuji kesaktenane
Raden Panji hang teka keraton Kediri perang ngelawan Jenggala akhire. Nong njerone lakon iku
keraton Jenggala kalah, dinggo nandani kadung cerita wis pungkas keber dibuka kupat luwar
ditarik dalange maca selawat. Sekar taji arep dijuwut ring Raden Panji dialang alangi ring dalang,
nong waktu iku dalang ndapuk keluargane Dewi Sekartaji. Jare sang dalang: “ Masio Jenggala wis
kasor mageh ana maning persyaratan hang kudu rika sembadani Yaiku “ : (1) Eko Patmo sari,
wujude para dayang maknane Wong lanang bisaa ngerumat nyang wong wadon (2) dwi
martani ,wujude ponjen maknane wong lanag bisaa nyembadani nyang wong wadon, (3) Tri
Kawula Busana , wujudebantal klasa kang diteleni lawe, makanane wong lanang bisaa nyandangi
nyang waong wadon (4) catur wanara Rukem wujude peras lan tumpeng maknane kudu bisa
makani nyang wong wadon (5) Panca Sura panggali awujud cingkek kang isine pekakas
kemunjilan maknane wong lanang kudu wani mageri nyang wong wadon, Pungkase cerita Panji
Asmara Bangun bisa nyembadani penjaluke Dewi sekar Taji Raden Panji Asmara Bangun oleh
Basa Using Kelas VI Page 5
mboyong Putri Dewi Sekar Taji digambaraken Penganten diarak dilungguhaken ring kuwade kang
diiringi para dayang.
Acara sakteruse yaiku Upacara Ngelawi yaiku acara ngenalaken antarane keluarga
lanang lankeluarga wadon, serta acara ngelawi wis mari diterusaken acara Itbak rosul yaiku
penganten loro dikalani ambi pak Mudin diterusaken selawatan, terus ngosek ponjen para dulur lan
braya teka penganten lanang wadon lungguh nggawe kalangan pak Dalang lungguh nong tengah
antarane penganten lanang lan wadon uga ana wakile keluarga penganten hang nyekel kupat luwar,
kadung ubo rampe wis siap kabeh acara dikawiti sambutane pak Dalang, kopat luwar ditarik picis
ponjen lan kanthong bolong ditublek dikosek bareng, dibarengi selawatan mak ramene aja takon.
Iku mau salah sijine adat Banyuwangi hang kudu, diuri- uri mane gaduk ring anak putu.
Ucap-ucap angel:
1. Perang bakat = adat kemanten Banyuwangi kadung anak penggarep kawin oleh
kemunjilan, kemunjilan kawin ambi kemunjilan, penggarep kawin oleh penggarep
2. Penggarep = anak kang lahir kawitan
3. Kemunjilan = anak kang lahir pungkasan
4. Uba rampe = alat-alat
5. Panglipur = hiburan
6. Tedhak Wisma = upacara mecah klapa (ring sajrone upacara perang bakat)
7. Upcara Ngelawi = upacara ngenalaken keluarga penganten lanang lan Wadon
8. Upacara Itbak rosul = upacara ngalani penganten
9. Ponjen = puja puji nyang gusti Alloh
10. Kopat luar = kopat hang dinam durung dinam, isine beras kuning,fungsine dingo ngeluari
ponjen
Conto: Perang bakat iku dinggo kadung hang pengantene anak penggarep oleh anak kemunjilan
NO UCAP KALIMAH
Perang bakat Perang bakat iku dinggo kadung hang pengantene anak penggarep oleh anak
kemunjilan
1. Penggarep
2. Kemunjilan
3. Keraton Kediri
4. Selawat
1. I
2. II
3. III
4. IV
IV. Nong cerita nang duwur ana urut-urutane upacara perang bangkat, ceritakna
kegiatane kang dilakokaken ana ring angger kegiatan ?
1. Tedhak wisma
2. Penglipur
3. Ngelawi
4. Idbak rosul
5.
Ngosek ponjen
R
ing jaman bengen ana lancing cerincing hang lencir kuning ganthenge sing ana
tunggale, sugihe masyaallah, sawahe sak oro- oro werane sakat teka pucuk lor sampek
pucuk kidul, teka pucuk wetan sampek pucuk kulon. Naming masio gantheng, sugih,
keturunan nengrat wong iku kejuluk lancing bagus lahir batin. Maksude sing cuma rupane hang
gantheng naming ya uga atine wapik, demen tetulung ambi sak padha-padha. Sapa baen wonge
tuwek enom lanang wadon musti kagum nyang uwong iku.
Kerana apik tata lahire iku nggarai wong-wong kepingin megawe nyang wong gantheng
iku, kerana paran? Kerana dung ngopahi akehan, lan nguweni panganan sak wernane jajan
pasar ana kabeh. Ana maning kelebihan utamane masio iyane wong nengrat, tapi tetep merakyat,
sing pilih-pilih dung kancaan sapa baen dirangkul bareng, malah kadung wayahe tandur utawa
panen musti milu nyebur ning sawah. Masio mung sakderma ngerukuni. Lancing gantheng lan
sugih iku arane Panji Gimawang.
Masio gantheng sugih sing kurang paran-paran Panji Gimawang durung gelem rabi, duduk
sing payu, tapi ana hang dienteni, hang ngunggah-ngunggahi ombyokan. Sapa hang dienteni iku
sing salah lan sing luput hang dienteeni iku Mbok Dlima hang umahe ana ring Tegal Dlimo, dudu
wong pangkat dudu keturunan ningrat , mong kembang galengan kang pegaweane nandur pari,
ngerijiki kedokan, ngerit pari kadung wayahe panen.
Ayu rupa ayu atine, ana maning kelebihane duwe kesakten kang ngungkul- ngungkuli yaiku
duwe selendang abang kang bisa ngganteni ewuan wong megawe kadung diseblakaken nong
sawah hang arep tandur langsung sawah iku wis ana wit pari hang wis ditandur, kadung
diseblakaken nong sawah hang arep panen langsung pari iku wis kegampung. Tapi mbok Dlima
sing tau pamer kesakten, tujuane mong dinggo mbantu wong tani.
Panji Gimawang mendhem rasa nong mbok Dlima, raino bengi mong ngangen-ngangen kapan
bisa ketemu nong mbok Dlima, sak jane mbok Dlima ya mendhem rasa pisan nong Panji
Gimawang naming wedi nyang kakange loro kang aran Waiso Janur lan Waiso Suro
“ Paran hang sira pikiraken kari njembung cikire iku Cul?” napa Jembung cikire niku Yut?’”
Sira iku kari bingung pikire iku mikir paran ?” kepingin kepangge Mbok Delima ?” Mbok
Delima hang umahe ring Tegal Dlima iku tah?” nggeh.” Hang pinter nggampung iku?” nggeh “
ya kesuk isun susulaken mane nulungi tandur kesuk. Kisuke Mbah Buyut menyang nong
umahe Mbok Delima hang ana ring Tegal Dlima.
Tekane Mbah Buyut iki uga diweruhi nong kakange, mbok Dlima diwanti-wanti aja sampek
katut nyang omongane mbah Buyut.
Mbah buyut nyolong matane kakange mbah buyut njala sutra mbok Dlima nganggo gandhangan
gediki: “ Mbok Delima ….. isun njaluk tulung tulungana isun tandur nong sawahe Panji
Gimawang”.
Mbok Dlima njawab: “ Emong- emong sawahe Panji Gimawang akeh lintahe, emong-emong.”
Mbah buyut terus gendhingan sampek atine Mbok Dlimo bisa welas, lan akhire katut nyang
ajakane mbah buyut. Milu nyang Sukanatar tandur nong sawahe Panji Gimawang.
Suwengi thang Panji Gimawang sing kathek turu, ngenteni tekane Mbok Dlima, serta wis
wayahe tandur, Panji Gimawang meneng kaya patung nyawangi Mbok Dlima kang ayu lencir
kuning, lan patheng megawe. serta serngenge duwure sak gapean, Mbok Dlima nyeblakaken
selendang abange kontan sawah sak weran-weran mau wis ketata apik tanduran parine, Panji
Gimawang serang jengahe sing bisa obah, lungguh metajuh kaya patung, sampek sing kerasa
dung Mbok Dlima wis ilang. “Mbah buyut mau aja dikongkon muleh sulung tah wong ayu iku
isun kepingin lungguh nyanding omong-omongan kelaranan. Omonge Panji Gimawang nyang
mbah Buyut.
Ya, klendi maning thul mbesuk baen dung wayahe panen diceluk maning. Temenan ngeh yut”
. Panji Gimawang terus ngenteni kapan usum panen iki teka.
Serta wayah panen teka Mbah Buyut nyusul Mbok Dlima maning, nyeluk mbok Dlima nganggo
gendigan: “ Mbok Dlima-mbok Dlima tolong bantunen ngampung nong sawahe Panji
Gimawang…. Mbok Dlima….”
Nong njero pondok Panji Gimawang ngenteni tekane Mbok Dlima, pondoke digawe sak apike-
apike, sakane digawe teka kayu jati hang diukir nganggo ukiran naga Gathut kaca. Genthenge
digawe teka djeliring pilihan, andhane lapis pitu hang dicet werna pitu, teka kadoan pondok iku
katon sagah werna-werni direngga janur kuning.
Panji Gimawang seru girang atine nyawangi mbok Dlima mangkat manen pari. Iyane nyawangi
mbok Dlima teka njerone paglak hang sing diweruhi Mbok Dlima, serta serngenge sak awean
Mbok Dlima mulai ngetokaken kesaktenane. Serta arep njuwut selendange Mbok Dlima kaget
gok slendange sing ana, Mbok Dlima bingung ngoleti, serta wis weruh gok slendange dicolong
Panji Gimawang, Mbok Dlima njaluk selendange ambi gendingan gediki: “ Panji Gimawang…..
balikena selendang isun duh kang Panji….”
“ Emong-emong munggaho sak timplikan baen duh mbok Dlima, …” Panji Gimawang
njawab gandhangane mbok Dlima, sampek pitung timplikan akhire wong lara jak laranan nong
njero pagklak . Kakange loro teka ngamuk “
……………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
..............
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………
1. ..…………………………………………………………………………………………………………………..?
2. …………………………………………………………………………………………………………………….?
3. …………………………………………………………………………………………………………………….?
4. ……………………………………………………………………………………………………………………..?
5. ……………………………………………………………………………………………………………………….?
1. WAWANCARA
Sedurunge wawancara ambi wong, titinen conto laporan asil wawancara
Saman lan Pak Asir ngisor iki!
a. Conto lapuran ngisor iki terusna!
1. Industri kecil batik gajah uling kang ana ring Badean, Laban
2. Utawa industri anyaman kang ana ring Gintangan.
3. Nara sumber (tokoh masyarakat) adat kebo-keboan
4. Nara sumber (tokoh masyarakat) kesenian jaranan
5. Nara sumber ( ahli seni) kesenian kuntulan
B. NULIS
a. Nggawe lapuran diskusi
Serta wis mari niti lan mahami contone lapuran diskusi mau saiki nggawea
kelompok paling sithik jak telu, acake jaken rembugan perkara kunjungan nong
Industri Bathik Gajah Uling ring Badean.
Urupna ambi hambi kancarika, telitinen maning Salah lupute pecikna.
Majuo mengarep ceritakna ring kanca-kanca rika
b. Nggawe lapuran wawancara
Asile Wawancara ambi kelompok rika mau tulisen ning kertas Folio kaya conto hang
ana ring nduwur!
c. Ngenal partikel tah, tawis, wis, yara, ra
a. Partikel tah ditulis gendheng ambi ucap sedurunge.
Conto:
1) Partikel tah dienggo negasaken karepsira madhanga sulungtah!
2) Partikel tah dienggo negesaken takonan kerana sing weruh.
Rika arep sinautah?
Basa Using Kelas VI Page 15
b. Partikel wis tah tawis ditulis pisah ambi ucap sedurunge.
Conto:
I. Partikel wis dienggo negasaken warah
Isun arep mullih sulung wis.
II. Partikel tawis dienggo negasaken kongkonan
Sira nerimaa bain ta wis
c. Partikel yara lan ra ditulis pisah ambi ucap sedurunge
Conto:
1) Partikel ra dienggo negasaken takonan kerana sing weruh.
2) Partikel yara dienggo negasaken karep
Yara gediku dadi lare, kang patheng sinau.
Gesah -gesahan
DOLAH : Teko ndi Hib, mampir sulung tah?
SAHIB : Ngisi bensin, kesuwun Wis,
SAHIB : Ngisi Dol?
DOLAH : Ngisio nang kampung sebelah tah Hib..!
SAHIB : Apuo sih Dol (penasaran)
DOLAH : Isun sabene ngisi ring kono. Hang ngelayani nganggo seluar cekak,
Sikile akeh rambute, kaosan tipis, sing nganggo jilbab Hib...
SAHIB : Iyo tahDol? (ambi ngeleg idu) peno sing kenalan Dol?
DOLAH : Isun yo wes kenal tah.Hib!pengen kenal tah?
SAHIB : Semana peno sing cerita nang isun, sapa arane nak sun parani?
DOLAH : Arane? Parman!
SAHIB : Nagudd…! Mesti bain Lik! Endi ana wong lanang nganggo jilbab! Aja
pati salah paham tah.
ARI :.......................................................................................................................
ANI :.......................................................................................................................
ARI :.......................................................................................................................
ANI :.......................................................................................................................
2. GENDHINGAN
Gendhingan Banyuwangi enak dirungokkaken merga rangkaian kalimahe nganggo ucap
pilihan, ucap kang nganggo makna konotatif kang ring njeroni iku ana maksud lan amanat
kang kepingin disampekkaken penulis.
Cengkir gadhing
Tayongan lambean kegal kegol nong kadoan
Kelapane padha kiring direngga janur kuning
Membat mayun nong ndhuwuran
Awe-awe kaya perawan
Penekana undhuhana sun upahi cengkir gadhing
Sekar-sekar gendhing cengkir gadhing
Gendhinge wong menek ngunduh kelapa
Yung layung temiyung kiring sak mancung
Gage sendhalana, cicira temeblak
Alak… emas, nong galengan sutra
Puputana, tembangana kelapa badhene lenga
Kamus cengkir gading
5. Kiring Tua
Basa Using Kelas VI Page 17
6. Direngga dihias
9. Perawan gadis
Nong njero gendhing luk-luk lumbu akeh nilai karakter hang perlu diconto yaiku:
No Ucap Kalimah
1. temiyung Godhong
lumbu iku
temiyung
mengisor
diterak
angin.
2. luk-luk lumbu
3. sebarna
4. ganda arum
5. kesensem
7. arus
8. omongan manis
9. mikir-mikir
10. getun
Dina mburi
11.
I. Uwenana tanda (X) nong huruf a, b, c, utawa d hang rika anggep jawaban paling te!
1. Perang bangkat asale saka ucap perang lan bangkat rekan basane, perang yaiku …….
LAPURAN PENGAMATAN
Tanggal pengamatan : 17 Desember 2012
Panggonan pengamatan : Industri bathik gajah Uling Badean Rogojampi
Tujuan pengamatan : kepingin weruh carane wong mbathik gajah uling
Pengamat : Ria, Lita, Rere, Mita
Asile pengamatan : …………………………………………………….
14. Nurut lapuran pengamatan ndhuwur iku tujuane lare-lare nong Industri bathik yaiku … .
16. Rika ... . hang ngawa sandal isun? Partikel hang cocok dinggo ngisi titik-titik ring ngarep
yaiku …
a. Tah c. ra
b. wis d. ta wis
17. … . gediku pinter, mari mangan piringe dikorahi. Partikel hang cocok dinggo ngisi titik-
titik ring ngarep yaiku … .
18. Menengo bain … . engko roh sadar –sadar dewek. Partikel hang cocok dingo nglengkapi
kalimah ring duwur yaiku … .
20. Mlakuo sulung wis, isun mageh arep adus. Partikel wis ring ngarep iku dingo negasaken ….
21. Makne … . sun kejuluk tuan tanah, hang penting sawah isun yara akeh.
22. Kebo-Keboan dianakaken bareng bersih desa ring ulan Sura. Hang dadi keterangan waktu
ana ring kalimah nduwur yaiku ….
23. Pantes wis lare iku kejuluk sisik melike perawan Banyuwangi. Sisik melik pada artine ambi
….
24. Mak… Sapa hang nggawe memengan kari apik iki ! Kalimah iku ngungkaen rasa … .
a. kagum c. demen
b. seneng d. . takon
25. Tangar-tangaro hang teliti maca tingkahe dunya! kalimahngarep iku dideleng teka isine
termasuk kalimah … .
a. Perintah c. saran
b. ajakan d. . takon
27. Anake man Janotok iku wadon kabeh ucap walike wadon yaiku….
“Perawan sunthi, mageh subuh gedigi arep nong ndi rika?”sapane Imam nang sari.
29. …… bain hang nyakseni acara ngosek ponjen iku? Sanak braya kabeh.
Ucap takon hang cocok dingga ngiseni titik-titik ring ndhuwur yaiku… .
30. Pengantene diarak mubeng sak desa lare-lare pada girang ambi kauk-kauk “hore”….
32. Woh klapa kang wis rada gedi tapi durung ana daginge Cuma wis ana banyune diarani …
33. Reng njero adat kemunjilan iku ana acara ngelawi paran hang dimaksud acara ngelawi?.
Maksude acara ngelawi penganten lanang sing oleh …… nong hang wadon.
34. Penganten disuruKangen sak marine sembayang asar. Kalimah ring ngarep keterangan
waktune yaiku … .
35. “Kadung rika cuma elak-elok kaya godhong lumbu gedigu ya entek donya rika!”
37. Tangan tengen ring ndhuwuran lebih apik timbang tangan tengen ana ring …..
38. Mikir sak durunge aja getun pungkasane. Kalimah iku nurut isine termasuk kalimah ….
39. Pungkasane rika iki sing tuku,semono kari diwolak-walik barang isun.
A. PERBAIKAN
I. Jawaben pitakon nong ngisor iki nganggo jawaban hang bener!
1. Industri anyaman nong kecamatan Rogojampi ana ring desa ngendi?
Jawab.................................................................................................................................
Sebutna lima bain uba rampene perang bangkat iku!
Jawab :.........................................................................................................................
2. Desa Kesilir ana ring pareke segara kidul , kelebu ring kecamatan ndi?
Jawab :.........................................................................................................................
3. Sebutna telung panggonan wisata ring Banyuwangi Kang ana ring pesisir kidul!
Jawab :.........................................................................................................................
4. Kerajaan Belambangan kang ana ring pucuk wetan tanah jawa salah sijine kerajaan
Kang aman lan tentrem. Alame indah kulon gunung wetan segara lor lan kidul alas
angker keliwat-liwat.Tanahe subur makmur rakyate sing kurang mangan lan papan.
Ring kana akeh nyimpen kesugian alam hang sing kira-kira.
Jawab :.........................................................................................................................
..........................................................................................................................
B. PENGAYAAN
Weruh dulure mati, Waiso Suro kesetanen, awake muter kaya gasing, tangane
didaplangaken undang-undang angin. Saknalika langit peteng, angin lesus teka medeni, wit-
witan rubuh, paglak, pari, pasir, watu, uga Mbok Dlima semembur mendhuwur kesapu
angin. Kahanan kaya kiyamat. Kabeh rusak lan nemu pati.
Atep paglake Panji Gimawang hang diseler angin melamuk ngidul, pareke segara
kidul, kesangsang ning ndhuwure wit weringin. Dinggo pengiling-iling panggonan iku
diarani “ Kesilir” sampek saiki desa iku diarani desa Kesilir mlebu kecamatan Siliragung.”
KOMPETENSI DASAR
I. Maca Intesif:
Maca intensif atau intensive reading yaiku maca nganggo pemahaman lan penghayatan kang
teliti supaya tujuan bisa terwujud.
II. Paragraf
Paragraf yaiku:
Salah sijine tulisan hang nduweni tujuan utawa ide, penulisane bisa ring awal paragraf utawa
ring akhir paragraf. dadi baris anyar (ditulis menjorok ketengah enam ketuk)
Nurut panggone dibedakkaen dadi loro yaiku:
Gagasan hang dadi inti persoalan Kang didukung ambi kalimat penjelas hang ana sak jerone
paragraf.
Banyuwangi mula hing keneng diculaken nyang kang aran kesenian.Kadung wes urusan
kesenian, Banyuwangi seng keneng di kalahaken. Kabeh katut, kabeh milu nyengkiwing milu
guyub, milu ubret lan seng gelem mung sak kadare, sukur sukur baen pokoe ono. Tapi sembarang
kepingin apik lan kepingin ngelegakaen kekarepan lan kedemenane nyang kesenian.
Gandrung wis kabeh wong weruh. Kesenian kang dadi maskote pariwisata Banyuwangi lan
wis identik ambi Banyuwangi. Lan kabeh wis weruh kadung jugete iku biasane wong papat paling
akeh. Kang soren kedadean ring boom Dina Sabtu, 23 November soren, mula ke seron-seron. Soren
iku sing mung jak papat, naming 2.106 lare njoget Gandrung bareng ning Boom lan di sakseni ambi
ewuan wong koyo- koyone kala iku dadi kalangane gandrung kabeh.
Ajat kang wis pindho dianakaken iki mula wis dadi tekade wong Banyuwangi kanggo
ngeramekaken “ Festival Banyuwangi” taun 2013 iki kang dianakaken sakat Ulan September
sampek ulan Desember. “ Paju Gandrung Sewu” iki dadi pejangkep agenda festifal liyane yaiku
Banyuwangi Etno Carnifal (BWC), Festival Kuwung, Festifal Bathik, tour de Ijen lan Banyuwangi
beach Jazz festival.
Taun kepungkur mung dipiloni ambi 1.300-an gandrung. Taun iki mula ditambahi maning
ambi pemaju. Dadi bisa dibayangaken kelendi ramene pesisir Boom kala iku. Kelawan busana kelir
abang gelaran acara iki nampilaken telung segmen tari gandrung. Dikawiti ambi “ jejer gandrung”,
aju diterusaken ambi “ paju gandrung” lan ditutup ambi “ seblang subuh” .
Kang paling penting tujuan utamane acara iki supaya kesenian bisa lestari lan mekar. Mula
dhasar kang dibangun ring acara iki interaksi antarane Masyarakat seniman lan Masyarakat kang
nonton dadi siji. Kadhung Masyarakat wis duwe karep lan dhemen nyang keseniane, mula aja duwe
kuwatir nyang dina mburine kesenian iku bakal lestari lan mekar. Kelawan acara Paju Gandrung
Sewu iki ajat ngelestarikaken lan ngembangaken kesenian Gandrung nemu penguwate lan bisa
njunjung derajate kesenian gandrung, uga seniman Banyuwangi. Supaya bisa manggon ning papan
kang dadi pengarep-arepe Masyarakat. Yaiku bisa diagulaken ring atine para Mudha. Kanggo
ngadepi era Global “paju Gandrung sewu” dadi selametan agung kanggo panjer kilinge kesenian
khas Banyuwangi.
a. Sinonim
1. Nyengkiwing = ngangkat
2. Paju Gandrung = Wong tukang maju gandrung
3. jejer gandrung = tariane gandrung kang dinggo pembukaan.
4. Maskote = unggulan
5. Guyub= rukun
6. milu ubret = ruwed
7. Identik = padha
8. Ajat = niat, kekarepan
9. Festival = lomba
10. Segmen= babak (Ind.episode)
11. Lestari = (awet, tetep ana, terawat)
12. pengarep-arepe = cita-cita
13. diagulaken = (diungulaken)
14. panjer kilinge= pengiling-iling
15. khas = beda ambi liyane
1. I
2. II
3. III
4. IV
5. V
IV. FRASE
Frase yaiku : ucap hang ana lara utawa lebih sing nduweni arti anyar
Conto : alas angker, kiwa tengen, lor kidul, wetan kulon, pucuk kidul
Kelambi anyar, umah gedhe, gelang emas, macan turu, manuk alas Paju
gandrung, jejer gandrung.
V.Kata Majemuk
Sinonim
2.
1. Nyengkiwing= ngangkat
2. Katut= kegawa
3. Guyub= rukun
4. Ubred = ruwed
5. Pejangkep= Nyukupi
6. Seniman= ahli seni
7. pengarep-arepe = cita-cita
8. diagulaken = (diungulaken)
9. panjer kilinge= pengiling-iling
10. khas = beda ambi liyane
2 Kukusan
3 Penggorengan
4 Dandang
5
jebeg
6 talenan
8
canthuk
9 kekeb
10 panci
tenong
11
12 nyiru
13
Sapu kereg
14 ketel
15 planca
16 coret
18 cingkir
19 kemarang
20 Genthong
21 cingkek
22 ebeg
23 anda
25 pacul
Kalimah pesen yaiku kalimah Kang isine nyampekaken wekas utawa omongane uwong nyang
wong liya.
Conto : Rahmat ngongkon Ipul supaya marah emake kesok dikongkon masak
nongumahe Haji Hairudin ambi kon ngejak kanca telu kang adang,korah-korah, lan nggodok
banyu.
I. Pasangna kalimah lan ucap seron Kang nyatakaken rasa seneng, susah, bangkel,
jengah lan liya-line Kang ana ring ngisor iki!
II. Wong-wong sekitar rika yara akeh Kang pantes dialem? Ngelem kanca utawa wong
biasahe nganggo kalimah seron. Contone kaya ngisor iki!
1. welasan
2. Patheng sinau
3. Temen megawe
4. Patheng ngaji
5. Patheng sembayang
7. loman
8. Using sombong
9. nurut
10. priatin
Lengkapana cerita rumpang ring ngisor iki ambi kalimah hang wis cumawis nong
ngisore supaya dadi paragrap Kang padu!
Kopi Klethak
Sapa tau rungu lan ngerasakaken Kang aran …. .. . Kopi klethak iku ombenane embah buyut
jaman bengen, ………aju diganti gula abang utawa gulo klapa. Kadung rika kepingin cacaken,
……… …….,,,,,,,,,,remeken lebih enak tinimbang gulo pasir.
Jawaban
I. Uwenana tanda ping (X) nong hurup a, b, c utawa d hang rika anggep jawaban paling
te!
1. Dinggo ngeramekaken dina dadine Banyuwangi ring Boom dianakaken acara Gandrung
sewu Nurut bentuke Ucap acara Gandrung sewu kegolong …..
2. Ayo nedeleng Gandrung ring pesisir Boom Banyuwangi Nurut bentuke Ucap pesisir
Gandrung kegolong …..
4. Taun kepungkur wis dianakaken acara sewu gandrung taun kepungkur ucap walike … .
Ubege Masyarakat Banyuwangi kanggo ngegeti dina dadine kesero-seron. Ucap keseron-
seron kegolong ucap … .
6. Sing ngiro sing nyana, ring acara Paju Gandrung iku bisa nekokaken ibu Megawati putrane
Bung Karno hang demen nong kesenian gandrung. Kalimah ring ndhuwur nyakaken rasa …
a. Syukur c. jengah
b. getun d. muring
7. Akeh wong hang gandrung nong kesenian Gandrung Maksude kalimah ring nduwur yaiku
…. .
a. Akeh wong hang demen nyang Gandrung
b. Akeh wong hang milu nyang gandrung.
c. Akeh wong hang jengah nyang Gandrung
d. Akeh wong hang nyurung nyang Gandrung
8. Teka gesahe Sari ambi Anah ring nduwur iku kalimah hang nyatakaen kalimah ajakan yaiku
kalimah … .
10. Mudhun teka perau para nelayan ambi gandhangan ngawa asile ngelaut.Teka kalimah
nduwur iku nduduhaken gok atine nelayan iku … .
11. Atinisun girang sedilut ngkas lebaran teka. Ucap walike girang yaiku …
12. Lare Sukamade masio mlaku sekolah kudu liwat gunung lan nyabrang banyu teteppatheng
sekolah, lare hang ana ring kota kudune lebih patheng teka lare desa.
Ucap patheng antonime ….
a. Siji c. telu
b. lara d. papat
16. Gesah gesahan ambi nara sumber dinggo golek informasi diarani …. .
17. Supaya lancar ulihe gesah ambi nara sumber sak durunge wawancara kudu nggawe …. .
wawancara. Ucap hang tepat dingo ngisi titik-tik ring ndhuwur yaiku…
18. Segara Kidul hang gedhe ombake uga apik pesiisire garai turis mancanegara kepingin teka
ring Banyuwangi.
Ucap hang dicetak miring tegese … .
19. Paragraf Kang gagasan pokoke ana ring ngarep diaranI paragraf …. .
a. Deduktif c. dedektif-induktif
a. Bangkel c. Suker
b. Seneng d. ngenyek
II. Isenana titik-titik ring ngisor iki nganggo jawaban hang bener!
21. Sak jane rika iki pinter, saking kurang sinau akhire kalah ambi kancane.
Kalimah ring ndhuwur termasuk kalimah … .
22. Mak, kari cerewed lare iku gediki salah gedigu salah!
Kalimat seron ring ndhhuwur nyakaken rasa … .
23. Rika … .hang nyuwek buku isun.
Partikel hang tepat dinggo ngisi titik-titik ring ndhuwur yaiku …
24. Beras ketan, asale teka pari. Kepingin…………tekaa ning Blimbing Sari.
Ucap Kang cocok dinggo ngisi wangsalan ring ndhuwur yaiku ………………..
25. Rika wis weruh … .kadung ring Blimbing Sari ana sekolah pilot?
Partikel hang cocok dinggo ngisi titik-titik ring ndhuwur yaiku…. .
26. Cak Andri kadung rika arep ning Surabaya cepet gadug, numo pesawat teka Blimbing Sari
bainwis wenak!
Kalimah ring ndhuwur kadung dideleng teka isine kegolong kalimah ……..
27. Alhamduliilah, isun wis lulus sekolah SD!
Kalimah seron ring ndhuwur nyatakaken rasa ….
28. Mangan jagung iwake teri. Aja getun ring dina mburi.
Kalimah ring ndhuwur diarani …..
29. Ketang tulisane kari apik, mangkane menang ring lomba sore ika.
Kalimah ring ndhuwur kegolong kalimah … .
30. Lumur iku dihawe teka ……
31. Gunane lumur dingo …..
32. Talenan iku digawe teka kayu, Bu siti tuku talenan dinggo … .
33. Delengen maning gambar ketel , gunane ketel dinggo......
34. Kekeb digawe teka lemah, kadung kukusan digawe teka …..
35. Kadung arep nginter beras alat hang dinggo yaiku ….
36. Kakek ududan nganggo udud jawa, udud ucap liyane yaiku … .
PERBAIKAN
III. Jawaben takonan ngisor iki nganggo jawaban hang tepat!
41. Apua hang nganggo diselameti perang Bangkat iku kok penganten kemunjilan lan
penggarep?
42. Paran julukane anak kang lahir kawitan ?
43. Sebutna 2 bain gunane cingkek!
44. Sebutna 2 bain gunane arit!
45. Paran bedane tenong ambi welasah?
PENGAYAAN
46. Ana ring cerita Panji Gimawang di ceritakaken kesaktenane Mbok Delima selendhang
abang.
47. Nurut kalimah ring ndhuwur sapa wong hang sakti?
48. Aproh ceritakno paran gunane panjer killing!
49. Aproh jelasno Kang tukang kadung arep njuwut Kangu nong tembok nganggo alat paran?
50. Amari pengusaha kerupuk, kadung arep mepe krupuke Amari nganggo alat hang arane
paran?
NYIRU
a. Serawet c. Sembulungan
b. Pang -pang d. Purwo
10. Sing ngiro sing nyana ring njero alas hang angker Meru Betiri ana pabrik lan perkebunan serta
sekolahan kang gedhi.
a. Sing nyangka temenaen lare iku pinter c. Sing ngiro sing nyana umah kari apik
gendhingan neng njerone akeh kewan galak
b. Sing ngiro sing nyana enak-enakan panas d. Sing ngiro sing nyana nong njero masjid
mara-mara udan kician sing terang- ana mol kang gedhi lan rame
terang.
Jawab: ……………………………………………………………………………..
Jawab: ……………………………………………………………………………..
45. Adike isun sunat nanggap jaran kencak.Paran arane tabuhan kang ngiringi jaran kencak ?
Jawab: ……………………………………………………………………………..
46. Acake jelasna paran jaran kencak iku !
Jawab: ……………………………………………………………………………..
47. Adat bersih desa hang ana ring Oleh Sari lan Bakungan diarani … .
Jawab: ……………………………………………………………………………..
Jawab: ……………………………………………………………………………..
49. Teka Meru Betiri ana motor khusus kang ngeteraken Wisatawan nong Sukamade.
Nggweo kalimah takon hang cocok dinggo jawaban nong ndhuwur!
Jawab : ……………………………………………………………………………………
50. Sebutna industri bathik gajah uling hang ana ring Rogojampi!
Jawab :…………………………………………………………………………
KOMPETENSI DASAR
INDIKATOR
MACA
PERANG PUPUTAN BAYU
Serta Walanda ndharat ring Banyualit taun 1767, terus nguasai Ulu Pang-pang lan Lateng
(Rogojampi).Welanda tambah anggak kadhung njajah rakyat Blambangan. Saben dina patroli
VOC metani kampung-kampung, ngerampas beras parotane rakyat. Sing iku bain, rakyat
dipulasara dikongkon megawe sa mbangun benteng, lurung, nggawe tebeng banyu ring gunung
Iwak tanpa upah lan pangan.Aja takon sarane. Mayid gelimpangan keleleran, penyakit semebar
nggawa ganda pati.
Ndeleng kahanan gediku, Rempeg gemulak atine, rempeg nyingkrih ring Bayu ngetap
kekuatan.Rakyat gemurudug ampyak –ampyakan milu beta pati. Weruh Bayu dadi benteng
benteng Kang Jaya, tanggal 3 Agustus 1771 VOC ngirimaken pasukan nyerang Bayu.Sing weruha
gaduk Bayu pasukan mau malah nggabung nyang Rempeg. Tanggal 22 september 1771 letnan
Imhof Kang dibantu pasukan ambi para Bupati jawa Lor ngempur Bayu Kelendi asile? Pasukan
welanda muluh sing ngawa menang, naming mati dadi bathang. Malah pasukane rempeg bisa
ngepung benteng VOC ring kutha Lateng.
1. Ngawea takonan Kang jawabane ana ring sebelahe mane gampang kawitana ambi ucap
takon apuo, kelendi, wayakndi, pira,nong ndi,paran
No TAKONAN JAWABAN
3. Serta wis ketemu ide pokok angger paragrap,susunen tambahana nganggo kalimah iro
dhewek supaya dadi ringkesan cerita Kang apik!
NGOMONG
NGAMATI LINGKUNGAN
Contone ngisor iki! Kadung wis mari sampekna lapurane ring ngarep kelas Kelompok liyane
Kang ngoreksi
NO OBYEK KAHANAN
Mburi sekolah
Panggonan waudhlu
mushola
Wc murid
Wc guru
kantin
bangku
Lemari guru
Ngerokaken Wacanan!
1. Guritan
Ibadah
Sak kabehe wong-wong donya
Kudu pada sabar lan nerima
Sing ana wong kuat lan dikdaya
Kejaba idine hang Maha kuasa
Ayo pada nglakoni sholat
Aja lali puasa lan zakat
Kabeh iku ibadah kanggo akhirat
Kadung mati makne sing diseksa malaikat
( Kang tiyon )
Puji syukur marang kersane Alloh SWt hang nyiptaaken Banyuwangi kang akeh
ambi potensi budaya lan pariwisata. Banyuwangi salah sijine Kabupaten Kang unik
mergane dipanggone ambi pitung macem suku budaya yaiku: Jawa, Using, Cina, Bali, Arab,
Madura lan Bugis
Anane pitung macem suku budaya kang wis kesebut mau ndadekaken Banyuwangi
nduweni macem-macem ritual kang sing bisa dipisahaken ambi uripe masyarakat
II. Acake rika nggawea teks pidato perkara perpisahan kelas VI!
III. Wacanen teks pidato nira ning ngarep kelas nganggo kalimah kang apik!
NULIS
Banyuwangi mula sugih, akeh Budaya lan peninggalan-peninggalan teko jaman turun
temurun hang magih durung bisa dijelentrehaken. Alas angker hang ana pojok wetan kidul yaiku
alas Purwo, hang disebut Taman Nasional Alas Purwo,nong njerone akeh panggonan hang narik
wong hang teka mrana, yaiku: ana panggon ngerawat penyu, safana panggone kewan-kewan alas,
Plengkung panggon surving tingkat sedonyo, ana 99 guwo alam hang nduwe misteri dhewek-
dhewek. Kucur mas,Khayangan, ana maning hang buru diungkap yaiku Jati paKang. Saiki hang
buru ditemokakaen yaiku gumuk candi, manggone ring Alas Mang rove teluk pang-pang. Ana ring
jaman kerajaan Blambangan Alas Mang rove teluk pang-pang dikenal dadi alas larangan. Sapa
baen sing oleh mlebu mrono merga keangkerane, tapi walikane temenakaken ana hang
dirahasiakaken. Panggonan iku dadi panggonanane para Bangsawan ngelakoni tapa. Sampek saiki
Panggonan iku diarani Gumuk Candi , merga ning kono kerep katon Candi. Akhire pirang tahun
kepungkur ring panggonan iku dibangun Candi Purwo ambi Masyarakat diarani Candi Purwo
Teluk Pang-Pang.
a. Ucap-ucap Angel:
1. Misteri = rahasia
2. Dijelentrehaken= dijelasaken
3. Angker = wingit, peteng akeh wiwitan, (Ind. Menyeramkan)
4. safana = padang laut hang wera
5. kepungkur = dina kang wis dilakoni ( kemarin)
b. Njawab Pitakon
1. Nurut paragraf nduwur apua sakat Landa teka nong Banyuwangi akeh alas kang
diobong?
2. Ana kesugian alam paran nong gunung tumpang pitu iku?
3. Akeh panggonan ring Banyuwangi kang myimpen kesugihan alam hang sing kira- kira,
nurut rika klendi carane supaya kesugihan alam iku bisa manfaat kanggo rakyat
Banyuwangi?
4. Kadung dideleng teka isine wacan asal - usule Gumuk Candi kegolong cerita paran?
5. Gawea kalimah saran loro baen kang isine njaga kelestarian alam Banyuwangi!
a. ketua
b. Pembina
c. Sekretaris
d. TuhanYang Maha Esa
3. Rika … .hang nyelok isun sore ika?
Partikel hang tepat dingo ngisi titik ndhuwur yaiku …
a. Tah c. Ra
b. Wis d. yara
4. Kesenian jaranan butho asale teko deso Cemethuk Kecamatan Cluring Kabupaten
Banyuwangi.Kesenian iku unik lan menarik, istilah jaranan butho njuwut teko arane
Minak Jinggo ( ana Kang nganggep Minak Jinggo iku endase dudu manungsa tapeng
endase raksasa Kang diarani butho).
Ide pokok paragraph ring ndhuwur yaiku … .
a. Kesenian iku unik lan menarik kaya butho
b. Kesenian jaranan butho asale teko deso Cemethuk Kecamatan Cluring Kabupaten
Banyuwangi
c. dudu manungsa tapeng endase raksasa Kang diarani butho).
d. Kesenian jaranan butho omahering deso Cemethuk
5. Sari : “ Sing weruh setip isun?
Sandra : “Sing weruh, Sar.
Hang duwe sipat lalian yaiku ….
a. Sari c. Sandra
b. Sardi d. Santri
9. Masyaalah, mak isun olah sumping kari wenak! Kalimat ring ndhuwur nyatakaken rasa . … .
e. Jengah g. seneng
f. susah h. bangkel
10. Motif gajah uling akeh maceme, antarane … .
a. Paras gempal, alas kobong, sido mukti
b. Gajah uling, alas kobong, Kangkung setingkes
c. Kangkung setingkes, alas kobong, liris,
d. Gajah uling, alas kobong, jajang sebarong
11. Hang tugase tulis –tulis ring rembugan diarani … .
a. Bendahara c. Ketua
b. Sekretaris d. Badan Pemeriksa
12. Manepa … ,sun kejuluk si kutu buku, hang penting ulangan oelh satus terus.Partikel hang
cocok dingga ngelengkapi kalimah ndhuwur ya iku … .
a. Tah c. wis
b. Ta wis d. yara
13. Wis dadi sega jangane kadung mlaku ambi sisilan.
Basa Using Kelas VI Page 64
Sega jangan pada ambi … .
a. Kesenengan c. kelebihan
b. Kebiasaan d. kelakuan
14. Picis hang dinggo sembur uthik ya iku picis kenthing ucap walike picis kenthing yaiku …
a. kenthing c. kertas
b. kain d. logam
20. … wong Belambangan sak wise perang puputan Bayu? Kari limang ewu wong.
Ucap takon hang te dinggo ngisi titik-titik ring nduwur yaiku …
a. Kapan c. kapan bain
b. Kari pira d. apua
21. Mangga kampah, Man! Ucap kampah maksude … .
a. Mampir c. mampir
b. Teka d. mulih
22. Uki-uki angin tekoo...
Uki-Uki angin maraa .
Ucap Uki ucap dinggo nyeluk
a. Angin c. udan
b. Panas d. gelodog
23. Tenong-tenonga irig kemureb
Ngamong-ngamanga nglirig …
a. Sing gelem c. sing arep
b. Sing balik d. siling weruh
24. Aja pati mblimbing bumi! Engka dileboni syetan.
Kalimat ring nduwur termasuk kalimah …
a. Takon c. nasehat
b. Seron d. meneng
V. Nggawea karangan hang judhule milih salah sijine pilihan ring ngisor iki!
1. Ndeleng janger
DAFTAR PUSTAKA