MAKALAH

TRADISI JAMASAN KYAI UPAS ING MASYARAKAT

TULUNGAGUNG

Warsa Pembelajaran 2020/2021

Dipunsusun dening:
Delya Dwi Putri Kurniasari
XI MIPA 4 (11)
 ATUR PANGIRING

          Puji syukur kita aturaken dhumateng ngarsanipun Gusti Allah ingkang Maha asih, ingkang
sampun maringi rahmat lan hidayahipun dhumateng kita sedaya. Saengga kita saged ngrampungaken
makalah bahasa Jawa  kanthi irah-irahan Tradisi Jamasan Kyai Upas ing Tulungagung.
          Makalah punika ngrembag babagan Jamasan Kyai Upas. Makalah menika mujudaken
satunggalipun syarat kagem tugas basa Jawa wonten ing kelas XI semester ganjil. Rampungipun
makalah menika mboten saged uwal saking pambombong saking panyengkuyungipun Bu Bintari
Setyo minangka guru mata pelajaran Bahasa Jawa sarta kanca-kanca.
          Panulis rumaos menawi angginipun nyerat makalah punika taksih wonten kirangipun.
Pungkasanipun panulis atur nyuwun agunging samudra pangaksami menawi wonten babag kirang
kenal. Saklebetipun nyerat makalah menika. Sadaya panyaru sarta pamrayoga ingkang asipat
nyengkuyung dipunantu kagem sampurnaning seratan menika.
          Cekap semanten kita aturaken matur nuwun dhumateng sedaya pihak ingkang sampun
kagungan peran serta wonten penyusunan makalah menika wiwit awal ngantos ing pungkasan. Mugi-
mugi Allah SWT maringi rindha.
 BAB I
BEBUKA

1.1 LATAR BELAKANG

Budaya inggih punika setunggaling istilah ingkang mboten malih asing kangge kita
masyarakat Indonesia. Wonten pundi Indonesia piyambak inggih punika nagari ingkang
dikenalmultikultural, mila mustahil bilih Indonesia dipunpisahaken kalih budaya.
Midherek Koentjaraningrat (2000) kabudayan saking tembung dhasar budaya ingkang
asalipun saking basa sansekerta "buddhayah", inggih punika bentuk jamak saking buddhi ingkang
gadhah artos "budi" utawi "akal". Mila Koentjaraningrat mendefinisikan budaya dados "daya
budi" ingkang rupinipun cipta, karsa, lan raos. Dene kabudayan piyambak inggih punika kasil
saking cipta, karya lan karsa.
Dados generasi penerus bangsa, kita wajib ngaosi , nglestantunaken, sertamenghormati
kabudayan ingkang inggih punika salah setunggal identitas utawi jatos dhiri saking bangsa
Indonesia ingkang terkenal dados nagari multikultural. Masyarakat nggadhahi budaya ingkang
benten-benten, mila ajeng ketingal ingkang benten ugi lebeting masyarakat. Kados dene wonten
Tulugagung kang gadhah warni-warni budaya, kados reog kendang, kemanten kucing, jamasan
kyai upas lan taksih kathah sanesipun.
Lebet makalah puniki kula ajeng ngulas langkung tebih bab budaya jamasan tombak Kyai
Upas ingkang inggih punika tradisi lan budaya kas kota Tulungagung, Jawi Wetan ingkang
dumugi wanci puniki taksih dipunlampahaken lan dipunlestantunaken dening masyarakat sak
enggen.

1.2 RUMUSAN MASALAH

Adhedhasar latar wewingking masalah wonten inggil mila rumusan masalah ingkang badhe
dipunbahas inggih punika :
1. Punapa ingkang dipunmaksud kaliyan Kyai Upas?
2. Kados pundi asal muasal saking waos Kyai Upas?
3. Punapa peranan saking waos Kyai Upas?
4. Punapa mawon perlengkapan ingkang dipunbetahaken kangge prosesi jamasan waos Kyai
Upas?
5. Kados pundi prosesi saking jamasan waos Kyai Upas?
6. Punapa dampak ingkang dipuntimbulaken saking prosesi jamasan waos Kyai Upas?

1.3 TUJUWAN
Saking rumusan masalah ingkang sampun dipunbahas wonten inggil mila tujuwan saking
dipundamelipun makalah puniki inggih punika :
1. Sumerep bab punapa ingkang dipunmaksud Kyai Upas.
2. Sumerep kados pundi asal muasal saking waos Kyai Upas.
3. Sumerep peranan saking waos Kyai Upas.
4. Sumerep bab pirantos punapa mawon ingkang dipunbetahaken kangge prosesi jamasan waos
Kyai Upas.
5. Sumerep bab prosesi saking jamasan waos Kyai Upas.
6. Sumerep bab dampak ingkang dipuntimbulaken saking prosesi jamasan waos Kyai Upas
 BAB II
WEDHARAN

2.1 PANGERTOSAN KYAI UPAS

Kyai Upas inggih punika nami setunggaling pusaka awujud waos ingkang gadhah
landean panjang 5 meter. Pusaka bersejarah puniki asalipun saking mataram dipunbekta
dening Raden Mas Tumenggung Pinggodiningrat putra saking Pangeran Notokoesomo
wonten laladan Pekalongan ingkang inggih punika mantu Sultan Jogjakarta ingkang dhateng
II(Hamengku Buwono II ingkang njabat ing warsa 1792-1828), inggih punika Raden
Tumenggung Pringgodiningrat dipuninggahaken dados bupati ngrowo(samenika
Tulungagung). Wonten sisi Kyai Upas wonten kelengkapanipun ingkang lebeting basa Jawi
"panggiring" rupinipun 1 set gangsa pelok slendro ingkang naminipun "Kyaijinggo Pengasih"
kalih kajangkepan 1 kotak ringgit purwo jangkep kalih keliripun. pusaka lan pengiring puniki
mboten angsal dipunpindhah lan ngantos sapunika taksih ke dekek dibekas pensunan Bupati
Pringgokusumo inggih punika laladan kanjengan wonten dhusun Kepatihan, Tulungagung.

2.2 ASAL MUASALIPUN KYAI UPAS

Ing akhir pamarintahan Mojopahit kathah keluwargi raja ingkang mlajengaken dhiri
dhateng Bali, Jawi Tengah, Jawi Kilen lan mbucal gelar piyambakipun sedaya dados
bangsawan. Wonobojo ingkang inggih punika keluwargi saking salah satunggaling keluwargi
raja mlajengaken dhiri dhateng laladan Jawi Tengah lan membabad wana wonten antawising
tlatah Mataram sekat rawa pening Ambarawa. Wonobojo gadhah lare gadhah nami Mangir,
lan wanci puniku Wonobojo bergelar Ki Wonoobo sasampunipun membabad wana lan
dhekah kasebat dipunwastani Dhekah Mangir.
Setunggaling dinten Ki Wonobojo ngawontenaken resik dhusun. Kathah pemudi
ingkang ngrencangi wonten pawon. Wonten antawis para pemudi kasebat wonten
setunggaling tiyang pemudi ingkang kesupen mboten mbekta lading lan nyambut kalih Ki
Wonobojo. Ki Wonobojo sagah meminjami, nanging amargi lading kasebat lading pusaka,
mila wonten pantanganipun inggih punika sampun pisan pisan dipunpapanaken wonten
pangkuan.
Nanging sang pemudi kasebat kesupen. Ing wanci piyambakipun ngaso, lading
puniku dipangkunipun, lan ndadak lading puniku musnah. Lan kalih musnahipun pusaka
kasebat si pemudi kasebat ngandhut. Piyambakipun nangis lan nyriyosaken bab kasebat
padaki Wonobojo. Ki Wonobojo prihatos sanget, lan kesah bertapa wonten Gunung Merapi.
Wanci dugi wekdal miyosaken, mila sang ibu ingkang ngandhut kasebat ngedalaken
bayi, nanging rupinipun sawer naga lan dipunsukani nami Baru Klinting. Baru Klinting
dipunagengaken wonten laladan Rawa Pening. Wanci piyambakipun sampun umur
piyambakipun nakekaken bab bapanipun lan dening sang ibu dipunwangsuli menawi
bapanipun inggih punika Ki Wonobojo ingkang wanci puniku saweg bertapa wonten Gunung
Merapi.
Baru Klinting nusul sang bapa dhateng Gunung Merapi. Ki Wonobojo nggih ajeng
ngakeni dados larenipun angger si Baru Klinting angsal melingkari puncak Merapi.
Baru klinting nggih nyobi melingkarinipun, nanging kala kirang sakedhik
piyambakipun menjulurkan lidahipun kangge nyambet sirah lan ekoripun. Ndadak Ki
Wonobojo memotong ilat Baru Klinting ingkang pundi putus lan ebah dados sebilah waos.
Baru Klinting mlajengaken dhiri ngidul lan wanci piyambakipun ngertos menawi
piyambakipun tengah dipunbujeng Ki Wonobojo Baru Klinting menceburkan dhiri dhateng
seganten ingkang ebah dados sebatang kajeng. Kajeng kasebat dipunpendhet dening Ki
Wonobojo lan dipundadosaken dados landean saking tombakipun. Waos kasebat
dipunwastani Kyai Upas. Lan wanci Ki Wonobojo pejah waos kasebat dipun-gadhahi dening
putranipun, Mangir.
Sasampunipun nggantosaken kedudukan bapanipun lan bergelar Ki Adjar Mangir.
Piyambakipun dados salah setunggaling tiyang ingkang kebal amargi pusakanipun.
Dhusunipun nggih dados rame lan kathah pendatang ingkang manggen wonten ngrika. Ki
Adjar Mangir nggih pungkasanipun mboten purun tunduk wonten Mataram lan igin ngadeg
piyambak. Piyambakipun nguculi dhiri saking tangsulan kekusaan raja.
Sasampunipun megetahui lampahan Ki Adjar Mangir, lajeng dipunwontenaken
rembag kalih keluwargi keraton. Menawi dipunlampahaken kalih kekerasan kantenan mboten
mungkin amargi piyambakipun nggadhahi[] dedamel ampuh dados pusaka.
Dipunkintunaken rombongan telik sandi ingkang pura-pura mbarang jantur kangge
sumerep kelemahan Ki Adjar Mangir. Raja terpaksa ngorbanaken putra putrinipun dados
waranggono lan mlebet dhateng dhusun Mangir. Jebakan kasebat kasil ngengingi sasaranipun.
kala Ki Mangir sumerep wonten ingkang mbarang jantur lan waranggononipun canik, mila
piyambakipun terpikat. Lan pungkasanipun kedados lah perkawinan antawis Ki Mangir lan
Putri Raja.
Sasampunipun lami bersuami semah, mila sang Putri nyriyosaken menawi
saleresipun piyambakipun asalipun saking Mataram. Piyambakipun sanjang sanadyan Raja
Mataram inggih punika musuhipun lan ngemut-emut menawi Ki Mangir inggih punika
menantunipun, sasaenipun Ki Mangir ajeng ngaturaken sembah bektosipun. Menawi Ki
Mangir dipunanggep berdosa lan gadhah lepat, mila sang Putri ajeng memohonkan
pangapunten ing sang raja dados bapanipun.
Saking dhesekan sing-wadon pungkasanipun Ki Mangir ajeng majeng sang raja.
Pusaka tombakipun ugi dipunbekta. Nanging amargi tujuanipun kangge menghaturkan
sembah bektos, mila pusakanipun mboten dipunbekta mlebet dhateng keraton. Wanci Ki
Mangir ngaturaken sembah kalih raja, mila sirahipun dipuncepeng lan dibenturkan ing papan
lenggahipun ingkang kadamel saking sela pualam, mila Ki Adjar Mangir pejah wanci puniku
ugi . Sela ingkang dipunangge kangge membenturkan kasebat wanci puniki taksih wonten,
inggih punika wonten Kitha Gedhe lan dipunsebat Watu Ganteng, ingkang sapunika
dipundadosaken objek wisata.
Ki Adjar Mangir dipunkubur wonten Kitha Gedhe celak/caket pesarean raja.
Wondene makamipun Mangir sapalih badan wonten ing lebet tembok dene saperangan
wonten ing jawi wonten pundi tegesipun inggih punika sanadyan piyambakipun mengsah
nanging piyambakipun ugi lare mantu raja.
Sepeninggal Ki Adjar Mangir Mataram terserang pagebluk, midherek kepitadosan
ingkang dados penyebabipun inggih punika pusaka Kyai Upas. Wondene ingkang kiyat
ketempatan inggih punika putra raja ingkang dados Bupati Ngrowo (Tulungagung). Bab
puniki cocog kalih asal usulipun pusaka menawi Baru Klinting nate dipunagengaken wonten
laladan rawa-rawa.

2.3 PERANANIPUN TOMBAK KYAI UPAS

Kagem keluwargi bupati utawi masyarakat pitados menawi pusaka Kyai Upas
manfaat nolak bena lan penjaga ketentraman kangge laladan Tulungagung. Ing warsa 1942
Kabupaten Tulungagung terimpa bena ingkang luar biasa dumugi kedamel sekar “Oh Nasib
Tulungagung”. Ing wanci puniku pusaka Kyai Upas mboten wonten ing Tulungagung
ananging dipunbekta dhateng Surabaya kangge pengayoman kalih tujuwan kapan tentara
jepang dumugi mlebet dhateng Surabaya sampun dumugi timbul pertumpahan rah lan enggal
dados aman.
 Mila timbulah pemikiran menawi timbulipun bena amargi mboten wontenipun pusaka
tesebut wonten Tulungagung mila P. A. Sosrodiningrat tindak dhateng Surabaya kangge
mengambilipun. Pusaka kasebat dipunsuka lelebeting mobil ngemut-emut penjangipun
landean mila terpaksa dumugi mecahaken kaca mobil perangan rai dumugi wingking.
Sasampunipun pusaka wangsul dhateng Tulungagung mila bena berangsur-angsur surut.
Wiwit puniku pusaka Kyai Upas dados pusaka keluwargi turun-temurun kangge para
Bupati ingkang njabat wonten Tulungagung. Saben warsa Kyai Upas dipermandikan dening
para ahli waris pendiri Kitha Ngrowo ingkang dipunsebat kalih tradisi Jamasan Kyai Upas.
Upacara pencucian puniki dipunlampahaken leres tanggal 10 Muharam. Lan dipunlajengaken
pagelaran ringgit purwa.

2.4 PERLENGKAPAN INGKANG DIPUNBETAHAKEN KAGEM

NNJAMASAN KYAI UPAS
Kejawi siraman ing saben warsa mila keleresan kalih dinten Jumat kangge acara
siraman dipunbetahaken sajen rupinipun :
1. Panggang ayam tulak, ayam walik, ayam pethak mulus, ayam cemeng mulus,
ayam lurik sekul lan sanesipun sakathah 7 macem.
2. Pinten-pinten macem polokependem antawis sanes kacang brul, ubi-ubian,
kentang cemeng , kentang pethak, ketela rambat, ketela wit lan sanes
sanesipun.
3. Jenang sengkolo, bubur suran jangkep kalih lauk paukipun kados kangge
selamatan suran.
4. Gedhang Raja Ayu
5. Toya saking 7 sumber lan toya seganten kangge siraman pertami.
6. Rosan (tebu) lan janur
7. Sedaya macem ulam lepen (ulam tawi)
8. Sedaya macem jajanan peken
9. Daging lembu 27 macem (27 potong)

2.5 PROSESI JAMASAN KYAI UPAS

Ing dinten Kemis sonten jelang Jamasan, kathah ibu-ibu ingkang dugi ngrencangi
masak-masak lan nyiapaken sajen kangge kendurian. Ingkang masak jenang lan bubur suran
midherek tradisi kedah dipilihkan setunggaling tiyang ibu ingkang sampun lajeng
yuswanipun.
Ing Jemuwah enjing limrahipun sampun kathah ingkang dugi ing acara kasebat .
Sawentawis sapalih sedasa enjing, sasampunipun pusaka tesebut wonten medalaken saking
kamar pusaka. Prosesi kasebat dipuntumuti kalih Gendhing Monggang lan asring malah meh
tansah dipundugini dening Bupati lan Wakil Bupati Tulungagung, Ketua DPRD, Muspida,
SKPD Lingkup Pemkab Tulungagung, Camat saha masyarakat Tulungagung, lan tokoh
masyarakat.
Siraman pertami ngagem toya seganten, lan ingkang angsal ayahan kagem nyirami
pusaka kasebat inggih punika Kyai Emban ingkang turun-temurun puniku. Ritual puniki
dipuntumuti kalih Gangsa Monggang dumugi pusaka kasebat dipunwangsulaken dhateng
kamar pusaka. wonten sisi puniku dipunwontenaken pembacaan tahlil dening para santri
sakedhikipun 20 tiyang. Dados penutup lebet upacara puniki dalu dintenipun
dipunwontenaken pagelaran ringgit kulit ndalu sanget.

2.6 DAMPAKIPUN PROSESI JAMASAN KYAI UPAS

Tradisi Jamasan Kyai Upas ndadosaken pro lan kontra ing kalangan masyarakat
Tulungagung piyambak. Wonten satunggal sisi iringaning prosesi puniki inggih punika
palestantunan tradisi lan budaya Tulungagung. Wonten pundi saperangan wargi estu saestu
kajeng ngertos bab prosesi Jamasan Kyai Upas, nanging saperangan wargi nganggep menawi
siraman pusaka utawi Jamasan Kyai Upas wonten pundi siraman pusaka ngandhut tuah
piyambakan inggih punika khasiat awet enem, gampil rejeki, penyembuh penyakit lan berkah
sanesipun mitos puniki lah ingkang berkembang wonten masyarakat lan rebatan tirah toya
siraman ingkang dipunanggep berkah.
Lan bab puniki lah ingkang ndadosaken kontra lebeting masyarakat wonten pundi
posesi adat budaya puniki dipunanggep sebagi setunggaling kesyirikan ingkang menyesatkan
satebih tebihipun. Lan inggih punika kemusrikan ingkang prayogi dipun endhani lan dicegah.
 BAB III
PANUTUP
3.1 DUDUTAN
Adhedhasar wedharan , mila angsal ditarik dudutan dados puniki :
1. Kyai Upas inggih punika nami setunggaling pusaka awujud waos ingkang gadhah
landean sepanjang 5 meter.
2. Kyai Upas asalipun saking lading pusaka Ki Wonobojo ingkang ical dipangkuan
pemudi lajeng ndadosakenipun ngandhut lan wedal rupinipun naga ingkang lajeng
lidahipun dipunpotong lan dados setunggaling waos gadhah nami Kyai Upas.
3. Dipunpitados dados penolak bena lan penolak penyakit masyarakat wonten
Tulungagung.
4. Panggang ayam tulak, ayam walik, ayam pethak mulus, ayam cemeng mulus, ayam
lurik sekul lan sanesipun sakathah 7 macem, pinten-pinten macem polokependem
antawis sanes kacang brul, ubi-ubian, kentang cemeng , kentang pethak, ketela
rambat, ketela wit lan sanes sanesipun , jenang sengkolo, bubur suran jangkep kalih
lauk paukipun kados kangge selametan suran lan sanes sanesipun.
5. Siraman pertami ngangge toya seganten, lan ingkang angsal ayahan kangge nyirami
pusaka kasebat inggih punika Kyai Emban ingkang turun-temurun puniku. Ritual
puniki dipuntumuti kalih Gangsa Monggang dumugi pusaka kasebat
dipunwangsulaken dhateng kamar pusaka.
6. Tradisi Jamasan Kyai Upas ndadosaken pro lan kontra ing kalangan masyarakat
Tulungagung.

3.2 SARAN
Sasampunipun dipundamelipun makalah puniki penulis ngajeng-ajeng, masyarakat
Indonesia tetep njagi lan nglestantunaken kabudayan ingkang wonten mila tetep ketingal
dados jatos dhiri bangsa ingkang sugih ajeng warni-warni budaya lan agami mboten angsal
dijajarkan kaliyan budaya.
LAMPIRAN
 KEPUSTAKAN

https://www.academia.edu/9573673/TRADISI_JAMASAN_TOMBAK_KYAI_UPAS_PADA_MAS
YARAKAT_TULUNGAGUNG_MAKALAH
http://alishoddiq99.blogspot.com/2012/07/sejarah-tombak-kyai-upas.html
https://jatimsmart.id/2019/09/13/jamasan-pusaka-kyai-upas-tradisi-pembersihan-diri-warga-
tulungagung/
https://nusantaranews.co/wayang-kulit-untuk-siraman-pusaka-tombak-kanjeng-kyai-upas/
https://nabelayulinda.blogspot.com/2016/11/makalah-bahasa-jawa-upacara-adat-jawa_6.html