INTRODUSAUN
1.1. Antesedente
seitor hotu-hotu hare husi seitores ne’ebe fo garantia ba povo nia moris iha futuru,
maka seitor petrolífero, alem de ne’e iha mos seitor rua (2) seluk mak hanesan
seitor turismu no seitor agrikultura. Seitor turismu mos sai hanesan pilar
importante ida ba ekonomia nasaun nian, tan ne’e governo Timor-Leste tau
kreatividade komunidade nian ne’ebe maka iha hodi bele aumenta rendimentu ba
nasaun no mos bele fo benefisiu ba komunidade. Parte seluk, iha mundu ohin
loron turizmu avansadu tebes tamba influensia husi turista ne’ebé a’as tebes, liu
husi atividade viagen ne’ebé hala’o husi fatin ida ba iha fatin seluk ho objetivu atu
desfruta a’an no mos hakarak sente no hare uniku husi natureza, kultura, historia,
no hakarak buka hatene mos kona ba karateristika moris komunidade nian iha
nasaun ida ho nasaun seluk; Husi parte ne’e hotu mak nasaun barak iha mundu tau
ne’ebe sai hanesan atrativu turistiku ho objetivu bele atrai turista para bele hala’o
viagen ba iha objetu turistiku ne’ebé iha ho nune’e bele fo mos rendimentu
ne’ebé bele aproveita hodi dezenvolve sai hanesan produtu turistiku iha objetu
turistiku, hodi bele atrai turista mai visita. Tuir matenek nain Rocco Bayu W,
1
(2012:15) hatetn katak Yang dimaksud dengan potensi wisata adalah sesuatu
yang dapat dikembangkan menjadi daya tarik sebuah objek wisata. Potensi wista
dibagi menjadi tiga macan yaitu; potensi alam, potensi kebudayan dan potensi
manusia1. (Potensia turizmu katak buat ne’ebé bele dezenvolve sai hanesan
atrativu ou objetu turistiku. Potensia turistiku fahe ba parte tolu (3) mak hanesan
1. Potensia Natureza
Yang dimaksud dengan potensi alam adalah keadaan dan jenis flora dan
fauna suatu daerah, bentang alam suatu daerah, misalnya pantai, hutan, dll
(keadaan fisik suatu daerah). Kelebihan dan keunikan yang dimiliki oleh alam
potensia natureza hanesan situasaun ho tipu flora no fauna iha area ida, ezemplu
tasi ibun, ai-laran no seluk-seluk tan (kondisaun fisiku iha area ida) forsa no uniku
2. Potensia Kultura
Yang dimaksud dengan potensi budaya adalah semua hasil cipta, rasa dan karsa
manusia baik berupa adat istiadat, kerajinan tangan, kesenian, peninggalan bersejarah
nenek moyang berupa bangunan, monument, dll. (Ne’ebé refere ho potensia kultura
mak hanesan rejultadu hotu ne’ebé imagina no gosta kria husi humanu ne’ebé forma
hanesan kustume, maun de obra, no heransa istoriku husi bei ala hanesan husi edifisiu,
3. Potensia Humanu
Manusia juga memiliki potensi yang dapat digunakan sebagai daya tarik wisata,
lewat pementasan tarian/ pertunjukan dan pementasan seni budaya suatu daerah.
1
2
( Humanu mos iha potensia ne’ebé bele utiliza hanesan atrativu turistiku, liu husi dansa/
menciona iha leten, no kategoria hanesan produtu turistiku iha objetu turistiku sira,
hanesan postu ne’ebé iha potensialidade bo’ot ba objetu turistiku ne’ebe da-daun ne’e
sei natural hela ne’ebé sai hanesan rekursu turistiku iha suku Nunumoge, postu
administrativu Hatubuiliku, husi potensia hirak ne’e presiza kria planu no politika
ne’ebe mak di’ak hodi bele aproveita no dezenvolve sai hanesan objetu turistiku tuir
karateristika husi potensialidade turistiku ne’ebé mak eziste iha suku Nunumoge,postu
administrativu Hatubuiliku ne’e rasik, nune’e bele atrai turista nasional tantu turista
internasional sira hodi hala’o atividade viagen no bele desfruta a’an ba iha potensia
turistiku ne’ebé mak eziste iha postu administrativu Hatubiliku hodi fo’o rendimentu
ekonomia ba iha postu no ba komunidade liu husi produtu turistiku ne’ebé mak prepara
husi komunidade sira, no produtu hirak ne’e mak hanesan maun de obra ou
kreatividade ne’ebé prepara husi komunidade iha postu refere. Tamba postu
Ho razaun hirak ne’ebe iha leten ho nune’e maka motiva peskizadora ho interesante
3
Bazeia ba introdusaun iha leten nune’e, peskizadora formula problema mak hanesan:
Bazeia ba introdusaun iha leten nune’e, peskizadora halo limitasaun ba problema mak
hanesan:
peskiza ne’e mak hanesan: “atu deskobre kona ba potensialidade objetu turistiku ne’ebé
mak eziste iha suku Nunumoge, postu administrativu Hatubuiliku, Munisipio Ainaro”.
4
1. Benefisiu Teorika
ne’e rasik.
b). Husi peskiza ne’e bele sai hanesan referensia ba iha parte kompetente no lideransa
lokal atu hatene kona ba rekursu turistiku ne’ebé mak postu ne’e iha.
c). Hakerek nain hein katak ho pezkiza ne’e bele fó kontribuisaun no sai hanesan
2. Benefisiu Pratika
a). Hodi komunidade bele komprende oinsa proteje no prejerva potensialidade turistiku
ne’ebé iha sai nudar produtu turistiku iha suku Nunumoge, postu administrativu
b). Hodi nune’e governu ho komunidade bele kria planu kona ba oinsa atu halo
dezenvolvimentu ba iha potensialidade turistiku ne’ebé maka sai hanesan riku soin iha
5
1.4. SISTEMATIKA HAKEREK
Proposta ne’e kompostu husi kapitulu I to’o kapitulu III, mak hanesan;
Validasaun Dadus
6
KAPITULU II
ENKUADRAMENTU TEORIKU
lalais liu hanesan loke kampu traballu, hasa’e rendimentu, estadarizasaun moris nian no
bele istimula fali sektor produtivu seluk. Hanesan sektor ne’ebé kompleksu tebes ne’ebé
kobre industria klasiku hanesan kreatividade humana ka artificial. Tuir matenek nain De
La Torre Apud Ignara, (2000:24) hateten katak “Turizmu hanesan fenômenu social
ne’ebé ho motivu para rekreasaun, deskansa, kultura no saúde, sai husi hela fatin ida ba
fatin seluk, no la ejerse atividade lukrativa ruma hare liu ba inter-relasaun ne’ebé
importante hanesan social, ekonómia no kultura”. Turismu hanesan parte ida ne’ebe
mak bele fo vantagen ba ema ne’ebe mak bele uza ho diak. Hanesan iha parte saude,
psikologia, refreshing hare panorama nia furak. maibe lolos turismo signifika
fatin/objetu ne’ebe mak atrai ema barak atu halibur no passa tempu tantu turista
estrangeiru no turista local ba iha objetu ne’ebe bele oferese produtu turistiku hanesan
Iha parte seluk matenek nain Weaver no Lawton, (2006:16) hatete katak
“Turizmu kontitui husi areas ne’ebé atrativu hodi hetan atensaun ne’ebe mak
hanesan atividade ne’ebé involve deslokamentu ema nian husi fatin ida ba fatin seluk
bele domestiku ka internasional”. Iha fali livre Lapier, (2000:41) ho definisaun katak
“Turizmu hanesan atividade ida husi viajem ne’ebé hala’o ho objetivu hodi hetan,
7
apresiar buka satisfasaun, no hatene buat balu, rekopera saude, diverte atividade
Turismu hanesan mos parte ne’ebe halo mudansa ba ema nia tempu badak/provisoriu,
ho ohjetivu principal atu ba fatin ne’ebe sira moris, servisu no mos hala’o atividade sira
ne’ebe halo paseio, feriado, halo tratamentu saude, estuda, halo atividade religioso,
desporto, negosiu, enkontru ruma ka visita familia. E. Guyer Freuler iha Yoety
hanesan tuir mai ne’e. ‘‘Turizmu hamosu ho signifikasaun modernu hanesan fenomena
ida husi momentu agora tuir lalaok husi nesesidade hodi troka hanoin liu husi saude,
selesaun ne’ebé ho konsiensia bele hamosu (domin) ba iha beleza natureza no especial
kauja barelasaun entre nasaun no klase husi komunidade humanu hanesan rezultadu
Sorin seluk Fuster (1973) hatete katak “Turismu mos iha relasaun ida hamutuk ho
turista, no turismu mos iha ekipamentu hanesan hotel, agensia ba viagen transporte nian,
sira”. Katak turismu hanesan parte ida ne’ebe atu dezemvolve sai hanesan industria ka
negosiu ida atu hodi bele fo benefisiu ba parte hotu, hare liu ba dezemvolvimentu
fasilidades turismu nian iha objetu turistiku, tamba liu husi fasilidade hirak ne’e mak
bele atrai turista barak ba vizita nomos hamosu dezemvolvimentu ekonomia hanesan
hasa’e kresimentu ekonomia familia nomos kresimentu ekonomia pais atravez husi selu
buat ruma, atu nune’e halibur hamutuk informsaun sira ne’e para bele produs dadus no
8
informasaun husi tereinu tuir necesidade. Funsaun husi identifikasaun atu identifika
potensia rekursu turismo nian para bele hatene kona ba problema saída deit atu nune’e
halo planu no programa tuir necessidade ne’ebé husi komunidade nian no atu buka
hatene kona ba rekursu hotu ne’ebé mak existe hodi bele aproveita sai hanesan dadus
Potensia turizmu hanesan rekursu hotu ne’ebé hetan iha fatin ne’ebe hala’o peskiza
ba hodi desenvolve sai hanesan atrasaun turismu para bele atrai turista/visitante sira
hala’o viagem mai iha fatin refere.Tamba ne’e halo desenvolvimentu ba iha fatin sira
ne’ebe mak identifika sai hanesan potensia turistiku. Haktuir husi Damardjati iha
livru Dimas (2001:21) hateten katak “Potensia turizmu hanesan kondisaun hotu ne’ebé
di’ak ho realidade hodi bele kaer, no mos la bele kaer, ne’ebe bele aproveita hodi forma
hanesan forsa hodi hetan benefisiu hodi bele oferese ka hato’o hodi presiza faktores
hotu hodi dezenvolve tuir dalan ne’ebe termina hanesan negosiu turizmu, no bele sai
Tuir Rocco (2012) Ne’ebé hateten ho Potensia turizmu hanesan buat ne’ebé bele
dezenvolve sai atrativu iha objetu turistiku. Potensia turizmu fahe ba parte tolu; potensi
ne’ebé favoravel atu sai hanesan oferta turístika, tuir aspeitu norma instituisionais nian
ho fatores ne’ebé bele kompleta hodi haré ba kapás, tuir planu ne’ebé adekuadu ona, no
vizitante turista”.
9
Atrasaun turístiku ida bele hanaran mos atrativu turístiku ka pontu turístiku katak fatin
ida ne’ebé interesante atu turísta ba vizita, jeralmente ho nia valor kultural interente ka
miteriozu ou para rekreasaun no diversaun deit. Atrativu turístiku hanesan buat ne’ebé
atrai no iha valor hodi bele vizita no hare iha fatin refere.
potensia ne’ebé sai hanesan mata dalan ba prezensa turista ba iha fatindistinasaun
turistiku ruma”.
1. Objetu turismo
husi regiaun, kondisaun natureza ne’ebé iha atrativu hodi bele hetan vizita husi
turista.
Objetu turistiku ne’ebé atrativu mai husi kultura, hanesan eransa istoriku,
muzeun, atrasaun belas artes, no objetu seluk ne’ebé iha relasaun ho kultura.
10
Regiaun ne’ebé iha be’e bele utiliza, ba rekreasaun no bele mos utiliza ba aktividade
Haktuir mos husi Marpaung (2002:78) katak “Formas ida husi atividade no
fasilidade ne’ebé iha relasaun, hodi bele atrai preferensia turista no vizitante ba iha area
ne’ebé iha fatin inportante. Objetu no atrativu turstiku iha relasaun ne’ebé forte ho
travel motivasaun, travel promosaun, tamba turista hakarak vizita hodi bele hetan
esperensia ruma ne’ebé inportante husi vizita ne’e rasik”. Hodi hala’o negosiu iha
merkadu turizmu liu husi tipu primeiru ne’ebé hamrik husi parte tolu (3) mak hanesan :
transportasaun no rekreasaun.
c. Fasil atu to’o ba iha fatin distinasaun objetu turistiku ne’e rasik.
Haktuir husi Sumardja iha livro Fandeli (2001:72) hateten katak “Objetu
turizmu natureza hanesan mos natureza ne’ebe kopostu ho nia ekositema, ne’ebé
original wainhira iha mistura ho kriasaun humanu ne’ebé iha atrativu hodi bele hare
ba iha vizitasaun husi turista”. katak objetu turizmu hanesan fatin ne’ebé maka iha nia
potensialidade turizmu hodi atrai turista liu husi atrativu ne’ebé mak iha objetu turistiku
ida iha hanesan husi natureza no ambiente, no liu husi objeitu turizmu ne’ebé mak kria
rasik husi ita ema ne’ebé mak iha potensia no atrativu hodi bele atrai turista lokal tantu
turista internasional.
KAPITULU III
11
METODOLOGIA PESKIZA
3.1.1. Tempu
Tempu ne’ebé peskizadora utiliza hodi hakerek proposta ne’e hahu husi loron 19
fulan Setembru tinan 2020 no remata iha loron 30 fulan Novembro tinan 2020
Fatin ne’ebe peskizadora termina atu ba hala’o peskiza mak iha suku Nunumoge,
postu administrativu Hatubuiliku, munisipiu Ainaro. Ho razaun hili fatin ne’e tambá
hakarak buka hatene no deskobre kona ba potensialidade objetu turistiku ne’ebé mak
eziste iha Suku Nunumoge, postu administrativu Hatubuiliku ne’e rasik hodi futuru bele
Iha parte ida ne’e peskizadora utiliza liafuan turizmu ne’ebé mak iha relasaun ho
2. Objetu turistiku ne’ebé mak sai hanesan atrasaun iha posto Hatubuiliku
12
3.3.1. Tipu Dadus
1. Dadus Primaria
dereitamente ba iha lokasaun peskiza postu administrativu Hatolia, liu husi hala’o
2. Dadus Sekundariu
inderetamente, husi dokumentus, livru, jornal, brosura no revista ne’ebe iha relasaun ho
ne’ebe maka la utiliza kontagen ho numeru, maibe hato’o de’it liu husi lia fuan. Ho
kestinariu ne’ebe sai hanesan mata dalan ba peskizadora wainhira tun ba iha lokasaun
peskiza hodi rekolha dadus. Nune’e haktuir husi Suharsimi Arikunto (2000:134) hateten
katak; Instrumen pengumpulan data adalah alat bantu yang dipilih dan digunakan oleh
dan dipermudah olehnya.( Istrumentu rekolha dadus hanesan material ne’ebé hili no
utiliza husi peskizadora hodi ajuda ba iha rekolha dadus liu husi atividade ne’e rasik
peskiza ne’e mak teknika purposive sampling ne’ebe mak haktuir husi Sugiyono
(2015:218) katak; purposive sampling adalah teknik pengambilan sampel sumber data
dengan pertinbangan tertentu. Pertimbangan tertentu ini, misalnya orang tersebut yang
diaggap paling tahu tentang apa kita harapkan atau munkin dia sebagai penguasa
(Purposive sampling hanesan teknika hodi hili fontes ho razaun balun, tambá ema
ne’ebe peskizadora hili katak hatene klean kona ba assunto ne’ebe peskizadora hala’o
peskiza ba). Iha peskiza ne’e hakerek nain sei tun ba lokal peskiza mak foin desidi
fontes ne’ebe atu sai hanesan informante xave mak ema ne’ebe iha kompetensia no
kompreende kona ba problema ne’ebe mak iha objetu ne’ebe peskizadora hala’o
peskiza ba.
Dadus ne’ebé akomula husi peskizadora, liu husi parte tolu (3), hanesan:
1. Observasaun
Hanesan dadus ne’ebé peskizadora utiliza hodi tun deretamente ba iha lokasaun
peskiza hodi observa diretamente problema ne’ebé maka akontese iha fatin peskiza,
nune’e mak haktuir husi, Nasution iha livro Sugiyono(2015:226), hateten katak,
14
observasi adalah dasar semua ilmu pengetahuan. Para ilmuwan hanya dapat bekerja
berdasarkan data, yaitu fakta mengenai dunia kenyataan yang diperoleh melalui
bele hala’o servisu bazea ba dadus mak hanesan faktus ne’ebé mak realidade iha
1. Intervista
Katak dadus ne’ebé hetan husi peskizadora deretamente iha lokasaun peskiza,
liu husi intervista ho informante iha fatin peskiza hodi bele hetan informasaun no
dadus ne’ebé klean husi peskiza ne’e. Tuir Esterberg husi livru Sugiyono (2013:231)
katak; wawancara merupakan pertemuan dua orang untuk bertukar informasi dan ide
melalui tanya jawab, sehingga dapat dikontruksikan makna dalam suatu topik tertentu
(Intervista hanesan sorumutu entr e ema nain rua hodi troka informasaun no ideia liu
husi pergunt a no resposta, to’o bele hetan informasaun ruma ne’ebé konstrutivu
2. Dokumentasaun
liu husi arquivu, dezenhu no fotografia iha fatin peskiza, atu nune’e bele fortifika
peskiza ida ne’e sai hanesan ciensia ne’ebé cientifiku no kridibel. Nune’e Arikunto
mengenai hal-hal yang berupa catatan, transkip, buku, surat kabar, majalah, notulen,
rapot, agenda dan sebagainya. (Dokumentasaun hanesan buka no rekolia dadus kona
tan.
15
Metodu analiza dadus iha pezkiza ida ne’e, peskizadora utiliza modelu analiza
interaktivu, tamba hus I metodu refere bele analiza ba dadus ne’ebe iha ona ho klean
no bele hamosu tan deskobrementu ne’ebe foun husi peskiza ne’e, nune’e Haktuir husi,
Miles & Huberman iha livro Sugiyono (2015:246) katak; aktivitas dalam analisis data
kualitatif dilakukan secara interaktif dan berlangsung secara terus menerus sampai
tuntas, sehingga datanya sudah jenuh. (Aktividade husi analiza dadus qualitativu hala’o
16