hp. 087864404347
Raja Mataram yang ketiga bernama Sultan Agung Hanyakra Kusuma. Memerintah Karaton
Mataram tahun 1613-1645.
Ayahnya bernama Sinuwun Prabu Hadi Hanyakrawati raja Mataram tahun 1601 - 1613.
Ibunya bernama Kanjeng Ratu Banuwati. Dari jalur ayah cucu Panembahan Senapati. Dari
jalur ibu cucu Pangeran Benawa Pajang. Dirinya mengalir darah bangsawan. Trahing kusuma
rembesing madu.
Kakaknya yang bernama Gusti Raden Ajeng Retno Jinoli menikah dengan Syekh Jangkung
atau Saridin. Sampai akhir hayat tinggal di Nglandoh Kayen Pati.
1
Wajar sekali karena raja Mataram masih keturunan langsung Ki Ageng Penjawi. Sultan
Agung lama tinggal di Pati.
Adiknya yang bernama Ratu Pandansari menikah dengan Pangeran Pekik Bupati Surabaya.
Lahir Ratu Mas garwa prameswari Sinuwun Amangkurat Agung raja Mataram tahun 1645 -
1677.
Pernikahan Sinuwun Amangkurat Agung dengan Ratu Mas melahirkan Raden Mas Rahmat
Kuning. Kelak bergelar Amangkurat Surabaya atau Amangkurat Amral raja Mataram tahun
1677-1703.
Asal usul dilacak lewat Babad Tanah Jawi. Sasedanipun Rama Dalem, inggih wonten
pitakenan R.M. Jatmika Sultan Agung yuswa 20 warsa miyos saking Prameswari nomer 2.
R.M. Wuryah yuswa 8 warsa, miyos saking Prameswari nomer 1. Wonten keputusan R.M.
Wuryah jumeneng Nata sedinten lajeng saweg jumenengan nata R.M. Jatmika. Asma sarta
sesebutanipun Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Agung Prabu
Hanyakrakusuma ing Mataram.
Ingkang majeng Panembahan Puruboyo Raka Dalem Ingkang Sinuwun Prabu Hadi
Hanyakrawati. Dhawuh Dalem kala taksih sugeng:
“Kaparengingsun ngarsa dalem ingkang anggentosi jumeneng Nata ing Mataram, Putra
Dalem R.M. Jatmika. Sing sapa nora narimakake, saiki majuwa ana ngarepku, aku sing arep
nandhingi.”
Boten wonten ingkang sami majeng, awit jagonipun langkung ampuh, ugi ingkang dados
sesepuh. Nalika semanten jumeneng narendra kedah wonten ingkang ngangkat, sesepuh ugi
ingkang botohi. Punika dados payung. Nalika Panembahan Senopati, ingkang majeng Ki
Jurumartani Adipati Mondoroko.
2
Sekar Pangkur
Ginantyan Narpadmaja
Prabu Hanyakrakusuma
Winongwong Karatonira
3
Perlu menelusuri silsilah Raja Mataram. Agar mudah dalam mengkaji keagungan masa
lampau.
Raden Mas Jatmiko adalah putra Sinuwun Prabu Hadi Hanyakrawati raja Mataram tahun
1601-1613. Ibunya bernama Ratu Bangun, putri Pangeran Benawa Pajang.
Bratadiningrat meriwayatkan asalsilah Sultan Agung. Kutipan secara lengkap dalam bahasa
Jawa.
Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Agung Prabu Hanyakrakusuma Ing
Mataram 1613-1645 Putra Dalem Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Prabu
Hadi Hanyakrawati ing Mataram. Putra pembajeng, miyos saking Prameswari Dalem G.K.R.
Mas Hadi, putra dalem Prabu Hadiwijaya Pangeran Benawa ing Pajang.
4. Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Hadiwijaya Mas Karebet ing Pajang, peputra.
Peputra.
6. G.K.R. Mas Hadi, Prameswari Dalem Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Prabu Hadi
Hanyakrawati ing Mataram. Peputra.
Putra-putrinipun sadaya 12 ingkang seda 4, putra kakung wonten 6, putri wonten 2: K.P.H.
Demang Tanpa Nangkil ing Sukawati, asma K.P.H.Demang Sukawati; R.M. Kasim miyos
saking Mas Ayu Wangen garwa pangrembe saking Tembayat; K.P.H. Ronggo ing Kajiwan
4
asma R.M. Hino, miyos saking Mas Ayu Sekar Rini saking Trate; G.R.Ay. Winongan, asma
G.R.Aj. Jenap miyos saking Mas Ayu Wangen saking Tembayat; Gusti seda timur; Gusti
seda timur; Gusti seda timur; P.R. Ngabei Loring Pasar, asma R.M. Sarif Tapa miyos saking
R.Ayu Kadipaten; Gusti seda timur; K.P.H. Puruboyo, asma R.M. Sahwawrat, miyos saking
Ratu Kulon; K.G.P. Adipati Anom.
Sultan Agung Hanyakrakusuma wiosanipun ing Jum’ah Legi, tahun Jimakir 1514 utawi 14
November 1593. Jumeneng Dalem Nata ing tahun Jimawal 1613 Masehi, Windu Sangara.
Surud dalem hing dinten malem Jumah Legi Wulan Tahun Jimakir 1578 utawi masehi 1645,
Windu Sancaya. Ngasta pusaraning praja 32 warsa (1613-1645). Sumare wonten Pajimatan
Astana Luhur Imogiri. Nalika jumeneng Nata yuswa dalem 20 warsa.
Kesaktian Sultan Agung memang mengagumkan. Bisa sholat di Tanah Arab tiap hari Jumat.
5
Agama ageming aji. Sultan Agung memperpadukan antara tradisi pesantren Islam dengan
tradisi Kejawen dalam hal perhitungan tahun. Masyarakat pesantren biasa menggunakan
tahun Hijriah, masyarakat kejawen menggunakan tahun Saka.
Pada tahun 1633 Sultan Agung berhasil menyusun dan mengumumkan berlakunya sistem
perhitungan tahun baru bagi seluruh kerajaan Mataram, yaitu perhitungan model ini hampir
keseluruhannya menyesuaikan dengan tahun Hijriah, berdasarkan atas perhitungan bulan.
Namun, awal perhitungan tahun Jawa ini tetap pada tahun Saka, yaitu tahun 78 Masehi.
Kesatuan perhitungan tahun sangat penting bagi penulisan Serat Babad. Perubahan
perhitungan itu merupakan sumbangan yang sangat penting bagi perkembangan proses
Islamisasi tradisi dan kebudayaan Jawa, yang sudah terjadi sejak berdirinya kerajaan Jawa
Islam Demak. Sultan Agung mendorong proses Islamisasi kebudayaan Jawa.
Dia mengadakan pembaharuan tata hukum dalam usaha penyesuaian dengan hukum Islam,
dan memberi kesempatan bagi peranan para ulama dalam lapangan hukum kerajaan
Mataram.
Kemudian dia mengambil gelar Susuhunan, yang sebenarnya gelar ini bagi masyarakat Jawa
diperuntukkan bagi Wali Allah. Gelar ini kemudian dilepas pada tahun 1641 dan berganti
menjadi Sultan, setelah mendapat restu dari penguasa kota suci Mekkah.
Serat Sastra Gendhing berisi tentang budi pekerti luhur, mistik, dan keselarasan lahir batin.
Serat Nitipraja berisi tentang moralitas penguasa dalam menjalankan kewajibannya, etika
bawahan kepada atasan, hubungan rakyat dengan pemerintah, agar tatanan masyarakat dan
negara dapat menjadi harmonis.
6
rasaning driya eka sangkala
Nitipraja ingapus
amiyateng sarira
anglengkara punggung
dumadah kapisandhung
dadaren sadina-dina
7
mungwing cala lumawan ening
pamotireng tuwuh
kajawaken angrembun
Terjemahan:
Nitipraja dikarang
memalingkan badan
8
menutupi kebodohan
mendadak tersandung
cobalah sehari-hari
memuat tumbuh
9
saat musim labuh
diserahkan badannya
kehujanan embun
putri di puja-puja
Wawasan politik Sultan Agung sangat luas dan jauh ke depan. Konsep politiknya yaitu
doktrin keagungbinataraan yang berarti bahwa kekuasaan raja Mataram harus merupakan
ketunggalan, utuh, bulat, tidak tersaingi, dan tidak terbagi bagi. Tan ana srengenge kembar.
Keunggulan lain Sultan Agung yaitu kemampuannya dalam menjalin hubungan diplomasi
dengan kerajaan luar Jawa. Kesungguhannya dalam mengembangkan kebudayaan terlihat
dalam penulisan tarikh Jawa, babad, dan pembangunan makam di atas bukit Merak.
Kanjeng Sultan Agung kecuali sebagai raja, juga mendapat julukan sebagai pujangga. Karya
mistiknya yaitu Sastra Gendhing, Kitab Nitisastra, dan Serat Pangracutan.
Pada zaman Sultan Agung pulalah, ada penyesuaian kalender Jawa dengan kalender Islam.
Silang sengketa antara paham kejawen dengan keislaman dapat dikompromikan secara
gemilang oleh Sultan Agung. Kalenderisasi baru ini berlangsung tahun 1633.
Sultan Agung mendorong proses Islamisasi kebudayaan Jawa. Dia melakukan pembaharuan
dalam bidang hukum yang disesuaikan dengan hukum Islam, melembagakan kedudukan
ulama secara proporsional, dan mengembangkan karya sastra Islam. Sultan Agung wafat
pada tahun 1645 dan dimakamkan di Imogiri. Kompleks makam Imogiri hingga kini
merupakan tempat peristirahatan terakhir raja raja Surakarta dan Yogyakarta.
10
Keutamaan pendidikan kesastraan ini dilanjutkan oleh generasi berikutnya, sebagaimana
kutipan dalam Serat Sastra Gendhing berikut:
kawitaning aksara
11
durung kahana salire
Terjemahan:
12
meliputi gaibul uwiyah
Tiap tahun Karaton Surakarta Hadiningrat mengadakan seni ritual. Dalam rangka untuk
memuliakan Sultan Agung. Yakni jumenengan Bedhaya Ketawang, sebagai sarana
permohonan kesuburan tanah Jawa.
13