Anda di halaman 1dari 13

BABAD SULTAN AGUNG HANYAKRA KUSUMA RAJA MATARAM III

April 01, 2021

BABAD SULTAN AGUNG HANYAKRA KUSUMA RAJA MATARAM III

Oleh Dr. Purwadi, M.Hum.

Ketua Lembaga Olah Kajian Nusantara LOKANTARA.

hp. 087864404347

1. Penobatan Sultan Agung.

Raja Mataram yang ketiga bernama Sultan Agung Hanyakra Kusuma. Memerintah Karaton
Mataram tahun 1613-1645.

Ayahnya bernama Sinuwun Prabu Hadi Hanyakrawati raja Mataram tahun 1601 - 1613.
Ibunya bernama Kanjeng Ratu Banuwati. Dari jalur ayah cucu Panembahan Senapati. Dari
jalur ibu cucu Pangeran Benawa Pajang. Dirinya mengalir darah bangsawan. Trahing kusuma
rembesing madu.

Kakaknya yang bernama Gusti Raden Ajeng Retno Jinoli menikah dengan Syekh Jangkung
atau Saridin. Sampai akhir hayat tinggal di Nglandoh Kayen Pati.

1
Wajar sekali karena raja Mataram masih keturunan langsung Ki Ageng Penjawi. Sultan
Agung lama tinggal di Pati.

Adiknya yang bernama Ratu Pandansari menikah dengan Pangeran Pekik Bupati Surabaya.
Lahir Ratu Mas garwa prameswari Sinuwun Amangkurat Agung raja Mataram tahun 1645 -
1677.

Pernikahan Sinuwun Amangkurat Agung dengan Ratu Mas melahirkan Raden Mas Rahmat
Kuning. Kelak bergelar Amangkurat Surabaya atau Amangkurat Amral raja Mataram tahun
1677-1703.

Asal usul dilacak lewat Babad Tanah Jawi. Sasedanipun Rama Dalem, inggih wonten
pitakenan R.M. Jatmika Sultan Agung yuswa 20 warsa miyos saking Prameswari nomer 2.
R.M. Wuryah yuswa 8 warsa, miyos saking Prameswari nomer 1. Wonten keputusan R.M.
Wuryah jumeneng Nata sedinten lajeng saweg jumenengan nata R.M. Jatmika. Asma sarta
sesebutanipun Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Agung Prabu
Hanyakrakusuma ing Mataram.

Ingkang majeng Panembahan Puruboyo Raka Dalem Ingkang Sinuwun Prabu Hadi
Hanyakrawati. Dhawuh Dalem kala taksih sugeng:

“Kaparengingsun ngarsa dalem ingkang anggentosi jumeneng Nata ing Mataram, Putra
Dalem R.M. Jatmika. Sing sapa nora narimakake, saiki majuwa ana ngarepku, aku sing arep
nandhingi.”

Boten wonten ingkang sami majeng, awit jagonipun langkung ampuh, ugi ingkang dados
sesepuh. Nalika semanten jumeneng narendra kedah wonten ingkang ngangkat, sesepuh ugi
ingkang botohi. Punika dados payung. Nalika Panembahan Senopati, ingkang majeng Ki
Jurumartani Adipati Mondoroko.

Rikala jumenengipun Ingkang Sinuwun Prabu Hamangkubumi Agung, ingkang


jumenengaken Pangeran Mangkubumi, Putra Dalem Ingkang Sinuwun Prabu Hadi
Hanyakrawati. Nalika samanten kedah wonten ingkang mbotohi. Sampeyan Dalem Ingkang
Sinuwun Kanjeng Susuhunan Prabu Hanyakrakusuma ing Mataram ngasta pusaraning Praja
ing taun 1613 sasedanipun pusaranipun, sampun yuswa 20 warsa, dipundampingi Uwa
Dalem Panembahan Puruboyo. Punika pengetan nalika Pangeran Surabaya mireng menawi
Sinuwun Seda Krapyak sampun surud. Kagantos putra tasih anem.

2
Sekar Pangkur

Amung kalih welas warsa

Laminira jumeneng Narpati

Jeng Susunan nulya surud

Ginantyan Narpadmaja

Pangeran Adipati Anom ing Mataram

Jejuluk Kanjeng Susunan

Sultan Agung ing Mantawis.

Prabu Hanyakrakusuma

Duk punika Pangeran Surawesthi

Anyedhahi pra Tumenggung

Manca negari bang wetan

Wusing pepak neng Surabaia sadarum.

Ngrembak arsa magut ing prang

Ngrabaseng Nagari Mantawis

Ana kang tumekeng pejah

Ana kanin ana kang nungkul aris

Ing Mataram saya mashur

Kadibyaning Sang Nata

Kasektane para punggawa nung anung

Winongwong Karatonira

Kinasihan ing Hyang Widhi.

3
Perlu menelusuri silsilah Raja Mataram. Agar mudah dalam mengkaji keagungan masa
lampau.

2. Asal Usul Sultan Agung.

Raden Mas Jatmiko adalah putra Sinuwun Prabu Hadi Hanyakrawati raja Mataram tahun
1601-1613. Ibunya bernama Ratu Bangun, putri Pangeran Benawa Pajang.

Bratadiningrat meriwayatkan asalsilah Sultan Agung. Kutipan secara lengkap dalam bahasa
Jawa.

Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Agung Prabu Hanyakrakusuma Ing
Mataram 1613-1645 Putra Dalem Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Prabu
Hadi Hanyakrawati ing Mataram. Putra pembajeng, miyos saking Prameswari Dalem G.K.R.
Mas Hadi, putra dalem Prabu Hadiwijaya Pangeran Benawa ing Pajang.

Asalsilah Saking Ibu Dalem G.K.R. Mas Hadi ing Pajang:

1. Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Prabu Brawijaya V ing Majapahit. Peputra.

2. G.K.R. Retna Pambayun, garwanipun Sri Makurung Prabu Handayaningrat ing


Pengging, peputra cacah

3. Ki Ageng Kebo Kenanga ing Pengging, peputra.

4. Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Hadiwijaya Mas Karebet ing Pajang, peputra.

5. Kanjeng Sultan Prabu Wijaya Benawa ing Pajang.

Peputra.

6. G.K.R. Mas Hadi, Prameswari Dalem Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Prabu Hadi
Hanyakrawati ing Mataram. Peputra.

7. Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Kanjeng Sultan Agung Prabu Hanyakra


Kusuma. Raden Mas Jatmika.

Putra-putrinipun sadaya 12 ingkang seda 4, putra kakung wonten 6, putri wonten 2: K.P.H.
Demang Tanpa Nangkil ing Sukawati, asma K.P.H.Demang Sukawati; R.M. Kasim miyos
saking Mas Ayu Wangen garwa pangrembe saking Tembayat; K.P.H. Ronggo ing Kajiwan

4
asma R.M. Hino, miyos saking Mas Ayu Sekar Rini saking Trate; G.R.Ay. Winongan, asma
G.R.Aj. Jenap miyos saking Mas Ayu Wangen saking Tembayat; Gusti seda timur; Gusti
seda timur; Gusti seda timur; P.R. Ngabei Loring Pasar, asma R.M. Sarif Tapa miyos saking
R.Ayu Kadipaten; Gusti seda timur; K.P.H. Puruboyo, asma R.M. Sahwawrat, miyos saking
Ratu Kulon; K.G.P. Adipati Anom.

Sampeyan Dalem Ingkang Sinuwun Kanjeng Susuhunan Prabu Amangkurat saking


Mataram, asma G.R.M. Sayidin miyos saking Kanjeng Ratu Batang, putrinipun P. Adipati
Hupasanta saking Batang. G.R.Ny. Wiromantri, asma G.R.Aj. Rifangat, miyos Mas Ayu
Saripah. K.P.H. Danupoyo, asmo R.M. Alit miyos saking Kanjeng Ratu Kilen.

Sultan Agung Hanyakrakusuma wiosanipun ing Jum’ah Legi, tahun Jimakir 1514 utawi 14
November 1593. Jumeneng Dalem Nata ing tahun Jimawal 1613 Masehi, Windu Sangara.

Surud dalem hing dinten malem Jumah Legi Wulan Tahun Jimakir 1578 utawi masehi 1645,
Windu Sancaya. Ngasta pusaraning praja 32 warsa (1613-1645). Sumare wonten Pajimatan
Astana Luhur Imogiri. Nalika jumeneng Nata yuswa dalem 20 warsa.

Yen Sinuwun Sultan Agung ing Mataram.

Tan kena tiniru yekti.

Sebab iku Wali Ratu.

Mujijate wus dadiya pratandha.

Wali miwah jumeneng Ratu.

Pindho Kang Maha Suci.

Hangejawantah dadi Sang Prabu.

Lir Jeng Rasululah nguni.

Wus kaliyan Nunggal.

Mila mintaha Berkah kimawon.

Kesaktian Sultan Agung memang mengagumkan. Bisa sholat di Tanah Arab tiap hari Jumat.

3. Memetri Budaya Linambaran Agama.

5
Agama ageming aji. Sultan Agung memperpadukan antara tradisi pesantren Islam dengan
tradisi Kejawen dalam hal perhitungan tahun. Masyarakat pesantren biasa menggunakan
tahun Hijriah, masyarakat kejawen menggunakan tahun Saka.

Pada tahun 1633 Sultan Agung berhasil menyusun dan mengumumkan berlakunya sistem
perhitungan tahun baru bagi seluruh kerajaan Mataram, yaitu perhitungan model ini hampir
keseluruhannya menyesuaikan dengan tahun Hijriah, berdasarkan atas perhitungan bulan.
Namun, awal perhitungan tahun Jawa ini tetap pada tahun Saka, yaitu tahun 78 Masehi.

Kesatuan perhitungan tahun sangat penting bagi penulisan Serat Babad. Perubahan
perhitungan itu merupakan sumbangan yang sangat penting bagi perkembangan proses
Islamisasi tradisi dan kebudayaan Jawa, yang sudah terjadi sejak berdirinya kerajaan Jawa
Islam Demak. Sultan Agung mendorong proses Islamisasi kebudayaan Jawa.

Dia mengadakan pembaharuan tata hukum dalam usaha penyesuaian dengan hukum Islam,
dan memberi kesempatan bagi peranan para ulama dalam lapangan hukum kerajaan
Mataram.

Kemudian dia mengambil gelar Susuhunan, yang sebenarnya gelar ini bagi masyarakat Jawa
diperuntukkan bagi Wali Allah. Gelar ini kemudian dilepas pada tahun 1641 dan berganti
menjadi Sultan, setelah mendapat restu dari penguasa kota suci Mekkah.

Keutamaan pendidikan kesastraan ini dilanjutkan oleh generasi berikutnya, sebagaimana


kutipan dalam Serat Sastra Gendhing berikut:

Marma sagung trah Mataram

kinen wignya tembung kawi.

Dinasti Mataram kenyataannya memang mampu mengindahkan amanat Sultan Agung,


karena anak cucunya banyak yang menjadi raja sekaligus pujangga. Sultan Agung kecuali
sebagai raja, juga berpredikat sebagai pujangga. Karya mistiknya yang terkenal yaitu kitab
Sastra Gendhing. Sedang Kitab Nitipraja dibuatnya pada tahun 1563 tahun Jawa atau 1641
tahun Masehi.

Serat Sastra Gendhing berisi tentang budi pekerti luhur, mistik, dan keselarasan lahir batin.
Serat Nitipraja berisi tentang moralitas penguasa dalam menjalankan kewajibannya, etika
bawahan kepada atasan, hubungan rakyat dengan pemerintah, agar tatanan masyarakat dan
negara dapat menjadi harmonis.

Kadi silem ing segara geni

6
rasaning driya eka sangkala

duk linakwan panyarike

Nitipraja ingapus

dening midha pracaya ngapti

amiyateng sarira

anglengkara punggung

kuwawi paksa utama

kwehning jana prahita tan winigati

kedah ingalem wignya

Sampun kagiwang ing krama yakti

ilang kelangan dadi kapapa

puwara rusak ragane

dumadah kapisandhung

lamun sira tan wrin paranti

raganira lwir ratna

ing sela dinulu

dadaren sadina-dina

aja tungkul ing silakrama prayogi

dadi deling ing raga

Lamun sira tinitah bupati

anggepa ambek kasudarman

den kadi surya padhane

sumadyaa lwir ranu

7
mungwing cala lumawan ening

mwang kadi ta samudra

pamotireng tuwuh

rehing amawi santana

wruhanira lwir warsa taru rata nglih

mangsaning labuh kapat

Mendhung galudhug dhawahing riris,

kang den pinta bala kosa

den tahenaken awake

kajawaken angrembun

enggar enggar denira amrih

kala busana boga

wanita den yun yun

iku ta sedyaning bala

yen anyidra ing dana kramaning asih

tan wande janma sunya.

Terjemahan:

Seperti tenggelam dalam samudra api

rasa hati eka sangkala

saat dilakukan penulisan

Nitipraja dikarang

dengan hanya percaya diri

memalingkan badan

8
menutupi kebodohan

terlalu berani melangkah

semua orang pintar tak dihiraukan

mencari pengakuan dan pujian

Sudah kepikat pada tata krama

kalau kehilangan jadi sengsara

hingga rusak raganya

mendadak tersandung

jika anda tahu maksudnya

ragamu seperti ratna

pada batu terlihat

cobalah sehari-hari

jangan terpaku pada aturan utama

menjadi diri minder

Kalau kamu menjabat bupati

pakailah watak dermawan

supaya seperti matahari terangnya

berlakulah seperti air

berada di puncak gunung bening

seperti juga samudra

memuat tumbuh

karena bersama bawahan

ketahuilah seperti daun taru tala lapar

9
saat musim labuh

Mendung guntur seratan hujan

yang diminta oleh pegawai

diserahkan badannya

kehujanan embun

harap harap supaya

mendapat busana boga

putri di puja-puja

itulah kehendak karyawan

kalau menghindari dana anugerah

pendukung jadi sepi

Wawasan politik Sultan Agung sangat luas dan jauh ke depan. Konsep politiknya yaitu
doktrin keagungbinataraan yang berarti bahwa kekuasaan raja Mataram harus merupakan
ketunggalan, utuh, bulat, tidak tersaingi, dan tidak terbagi bagi. Tan ana srengenge kembar.

Keunggulan lain Sultan Agung yaitu kemampuannya dalam menjalin hubungan diplomasi
dengan kerajaan luar Jawa. Kesungguhannya dalam mengembangkan kebudayaan terlihat
dalam penulisan tarikh Jawa, babad, dan pembangunan makam di atas bukit Merak.

4. Wulang Wuruk Sastra Gendhing.

Kanjeng Sultan Agung kecuali sebagai raja, juga mendapat julukan sebagai pujangga. Karya
mistiknya yaitu Sastra Gendhing, Kitab Nitisastra, dan Serat Pangracutan.

Pada zaman Sultan Agung pulalah, ada penyesuaian kalender Jawa dengan kalender Islam.
Silang sengketa antara paham kejawen dengan keislaman dapat dikompromikan secara
gemilang oleh Sultan Agung. Kalenderisasi baru ini berlangsung tahun 1633.

Sultan Agung mendorong proses Islamisasi kebudayaan Jawa. Dia melakukan pembaharuan
dalam bidang hukum yang disesuaikan dengan hukum Islam, melembagakan kedudukan
ulama secara proporsional, dan mengembangkan karya sastra Islam. Sultan Agung wafat
pada tahun 1645 dan dimakamkan di Imogiri. Kompleks makam Imogiri hingga kini
merupakan tempat peristirahatan terakhir raja raja Surakarta dan Yogyakarta.

10
Keutamaan pendidikan kesastraan ini dilanjutkan oleh generasi berikutnya, sebagaimana
kutipan dalam Serat Sastra Gendhing berikut:

Dene wong kang ahli sastra

ingarane luhur sastrane

layak yen mangsi lan kertas

pantes yen luhur ngakal

ning sastra suraosipun

luhur sejatining sastra

Sastra praboting negara

lumaku saben dina

mang migar pradata hukum

sanadyan tan kanthi ngakal

Dudu ngakeh trusing gendhing

ngakal lungiting susastra

ngakal ing gendhing jatine

babaring jatining sastra

kawitaning aksara

sawiji alif kang tuduh

mengku gaibul uwiyah

Dzat mutlak dipun wastani

myang la takyun ingaranan

11
durung kahana salire

maksih wang wung kewala

iku jatining sastra

ananing gendhing satuhu

dupi alif wus kanyatan.

Terjemahan:

Sedang orang yang ahli sastra

disebut luhur sastranya

tepat jika tinta dan kertas

pantas jika luhur akalnya

pada sastra maknanya

luhur sejatinya sastra

Sastra sarana negara

berjalan tiap hati

serta wujud perdata hukum

meskipun tiada dengan akal

Bukan menghambat menuju gendhing

akal intisari susastra

akal di gendhing sejatinya

menjelma sejatinya sastra

asal mula aksara

pertama alif sebagai petunjuk

12
meliputi gaibul uwiyah

Dat mutlak disebut

serta la takyun dinamakan

belum berwujud semuanya

masih hampa kosong

itulah sejatinya sastra

tetapi gendhing sesungguhnya

setelah alip sudah berwujud

Tiap tahun Karaton Surakarta Hadiningrat mengadakan seni ritual. Dalam rangka untuk
memuliakan Sultan Agung. Yakni jumenengan Bedhaya Ketawang, sebagai sarana
permohonan kesuburan tanah Jawa.

13

Anda mungkin juga menyukai