BAB IX
STATISTIK FERMI-DIRAC
A. PENDAHULUAN
Pada bahasan bagian topik ini akan dipelajari teori-teori tentang anggapan
dasar statistik Fermi-Dirac, distribusi partikel ke dalam keadaan-keadaan
energi, konfigurasi dengan peluang terbesar, gas Fermi-Dirac, dan gas
elektron. Sebagai bekal awal yang harus anda miliki dalam mempelajari topik
ini adalah pengetahuan dan pemahaman tentang teori-teori statistik klasik,
statistik semi klasik, statistik Maxwell-Boltzmann, dan statistik Bose-Einstein,
yang telah anda pelajari dan anda pahami pada bagian sebelumnya.
Adapun tujuan instruksional khusus yang ingin dicapai setelah
mempelajari bagian topik ini adalah diharapkan anda mempunyai kemampuan
untuk
menjelaskan
prinsip-prinsip
dasar
statistik
Fermi-Dirac
dalam
B. PENYAJIAN
9.1. Anggapan Dasar Statistik Fermi-Dirac.
Partikel-partikel identik tak terbedakan.
Diperuntukkan partikel-partikel dengan spin tak bulat, seperti: netron,
proton, elektron, 3He yang dikenal sebagai fermion.
Memenuhi larangan Pauli. (larangan Pauli = Dalam satu keadaan energi,
hanya boleh diisi oleh satu partikel atau kosong).
Gas 3He pada 200 K
Gas elektron
Gas foton
81
Statistik Fermi-Dirac
5!
5.4.3.2.1
120
10
3.2.1(2.1)
12
3!(5 3)!
N9
N8
X
X
X
N7
N6
N5
N4
X
X
N3
N2
N1
X
X
X
X
X
X
X
g j!
N j ! ( g j N j )!
...
(9.1)
Peluang termodinamik = banyaknya keadaan mikro dalam sebuah Keadaan
makro.
Statistik Fermi-Dirac
ln W
dN j ,
N j
g j!
, maka:
N j !( g j N j )!
ln W ln g j ! ln N j ! ln( g j N j )!
g ln g N ln N ( g N ) ln( g N )
g ln g N ln N g ln( g N ) N ln( g
g j ln g j g j N j ln N j N j ( g j N j ) ln( g j N j ) ( g j N j )
j
Nj)
ln W
dN j ,
N j
d ln W
1
1
1
0 N j
ln N j 0 g j
Nj
ln( g j N j ) dN j
Nj
(g j N j )
(g j N j )
gj
Nj
1 ln N j
ln( g j N j ) dN j
(g j N j ) (g j N j )
gj Nj
1 ln N j
ln( g j N j ) dN j
(g j N j )
ln( g
1 ln N j 1 ln( g j N j ) dN j
j
N j ) ln N j dN j
(g j N j )
ln
dN j
Nj
dan
sebagai berikut:
d ln W .dN .dU 0
ln W
N dN j dN j E j dN j 0
j
83
Statistik Fermi-Dirac
ln W
.E j dN j 0
N j
ln W
.E j 0
N j
ln
ln
Nj
Nj
.E j 0
Nj
.E j
Nj
Nj
Nj
gj
Nj
gj
Nj
1 e
Nj
.E j
.E j
.E j
gj
.E j
... (9.2)
... (9.3)
Nj
gj
e
( . E j )
gj
e e
.E j
gj
EF
kT
Ej
kT
gj
Nj
... (9.4)
E j EF
kT
N ( E )dE
g ( E )dE
e
( E EF )
kT
dengan
( E EF )
kT
f (E)
1
Jadi diperoleh:
f (E)
e
( E EF )
kT
= Fungsi Fermi.
84
... (9.5)
Statistik Fermi-Dirac
f (E)
e
( E )
kT
(9.6)
f (E)
e
= Fungsi Bose-Einstein
...
= Fungsi Maxwell-Boltzmann
...
( E )
kT
(9.7)
dan .kT E F
kT
Kembali untuk fungsi Fermi, yaitu peluang suatu keadaan dengan energi E
akan diisi oleh sebuah fermion, dan keadaan dengan enegi E F mempunyai
peluang setengah.
Tinjau kasus sistem fermion pada T= 0 K dan energi Fermi E F(0), maka
nilai fungsi fermi untuk E < EF(0) adalah:
f (E)
1
1
e 1
... (9.8)
1
0
e 1
... (9.9)
f(E)
T=0K
1
T>0
EF(0)
EF
Nampak bahwa pada T tidak sama dengan nol dan E = E F, maka f(E) = .
N ( E ) dE
85
Statistik Fermi-Dirac
EF ( 0)
f ( E ) g ( E ) dE
EF ( 0)
f ( E ) g ( E ) dE
f(E)
T=0K
1
EF(0)
E F (0)
g ( E )dE
...
(9.10)
Dalam hal ini: g ( E )dE 2
d
h3
... (9.11)
d
h3
g ( E )dE 2
dp z
h3
V . p 2 dp
sin .d .d
h3
V . p 2 dp ( cos )0 ( 2 )
2
h3
Vp 2 .2(2 )
2
dp
h3
4 .Vp 2
g ( E )dE 2
dp
h3
Diketahui bahwa:
86
... (9.12)
Statistik Fermi-Dirac
p2
2m
2
p 2mE
dE
p
dp
m
m
dp
dE
p
E
Sehingga:
4 .V .2mE.
g ( E ) dE 2
m
dE
p
h3
m
4 .V .2mE.
2
2
2mE
dE
2
4 .V .
4 .V . 2m 3 E .
dE 4 .V
h3
23 m3
h6
4m 4 E 2
.dE
2mE
h3
E .dE
3/ 2
2m
2
h
4 .V
E 1 / 2 dE
3/ 2
2m
g ( E ) 4 .V
2
h
... (9.13)
E 1/ 2
EF ( 0)
g ( E ) dE
2m
4 .V
2
h
2m
2
h
3/ 2
EF ( 0)
3/ 2
N 4 .V
EF ( 0 )
2m
4 .V 2
h
3/ 2
E 1 / 2 dE
E 1 / 2 dE
2
E F ( 0) 3 / 2
3
... (9.14)
Diperoleh juga:
E F (0)
3/ 2
3N
8 .V
h2
2m
3/ 2
dan
2
3N h
E F (0)
8 .V 2m
2/3
2
3N h
... (9.15)
8 .V 2m
Perlu dibedakan antara energi termal = kT dan energi Fermi kT F=EF(0) seperti
E F (0)
TF(K)
10
54.000
24.000
E EF
1 , maka fungsi Fermi menuju ke
kT
klasik, yaitu:
87
Statistik Fermi-Dirac
f (E)
e
...
( E EF )
kT
(9.16)
Atau distribusi partikel-partikel gas pada temperatur ruang akan menuju ke
klasik (M-B).
(EF-kT)
(EF+kT)
Untuk E = (EF-kT)
Untuk E=EF
Utuk E(EF+kT)
1
0,73
e 1
1
f (E) 0
0,5
e 1
f (E)
f (E)
1
0,27
e 1
dengan g ( E ) 2V
2m
2
h
88
3/ 2
E 1/ 2
Statistik Fermi-Dirac
E E
E.N ( E )dE
EF ( 0)
0
EF ( 0)
0
E 3 / 2 dE
E 1 / 2 dE
N ( E ) dE
EF ( 0)
E.g ( E )dE
EF ( 0)
g ( E )dE
3
E F ( 0)
5
3
E F (0)
5
... (9.17)
2
E F E F (0) 1
12
TF
... (9.18)
1
N
E.N ( E ) dE
3 T
E E F (0)
5 TF
1
N
E. f ( E ).g ( E ) dE
... (9.19)
TUGAS:
Kerjakan soal-soal berikut:
1) Distribusi Fermi-Dirac dapat dituliskan sebagai berikut:
Nj
gj
E j EF
exp .
kT
PUSTAKA:
1. Siti Nurul Khotimah, Fisika Statistik. Bandung : ITB, 1999. H: 67 72.
2. Triyanta. Fisika Statistik. Bandung: ITB. 1999. H: 61 63.
89
Statistik Fermi-Dirac
90