Soroh Kruna
Soroh Kruna
Dumun titiang sampun polih ngamosting indik kruna wilangan lan soroh-sorohnyane. Ring Basa
Bali wenten makudang-kudang soroh kruna. Minab yen wenten sameton sane madue arsa jagi
ngawacen indik kruna wilangan, driki linkne ring artikel Kruna Wilangan. Inggih ne mangkin
lanturang titiang malih indik soroh-soroh kruna. Wangun kruna ring Basa Baline wenten petang
soroh makadi :
1. Kruna Lingga (kata dasar)
Wenten lelima pepalihannyane inggih punika :
o Kruna lingga akecap utawi awanda (satu suku kata)
upami : yeh, don, pis, tas, miwah sane lianan.
o Kruna lingga kalih kecap utawi kalih wanda (dua suku kata)
Upami : durus, padem, putih, suci, msl.
o Kruna lingga tigang wanda
Upami : sagara, sepatu, padanda, sengkala, msl.
o Kruna lingga petang wanda
Upami : kalimayah, katibangbung, liligundi, msl.
o Kruna lingga limang wanda
Upami : katiwawalan, tambulilingan, katimumulan, msl.
2. Kruna Tiron
Kruna Tiron inggih punika kruna lingga sane sampun polih wewehan makadi, pangater (awalan,
seselan (sisipan), lan/utawi pangiring (akhiran). Sajeroning kruna tiron jagi kapanggihin wangun
anusuara miwan sandi suara. Wangun kruna tiron :
o Kruna lingga saha pangater upami : madaging, kaambil, subhakti, msl.
o Kruna lingga saha pangiring upami : bantangin, matahan, rasanin, msl.
o Krunalingga saha seselan upami : sinurat, telapak, gerigi, sumahur, msl.
o Kruna lingga saha pengater miwah seselan
upami : magerigi, magelebug, karumasa, kasinurat, msl.
o Kruna lingga saha pangater miwah pangiring
upami : kacagerang, masayuban, kapiangenan, msl.
o Kruna lingga saha seselan miwah pangiring
upami: sinarengan, kerosokan, kelentingan, msl.
o Kruna lingga saha pangater, seselan, miwah pangiring
upami : kasinauran, magerudugan, kakerepiakan, msl.
3. Kruna Dui Lingga (kata ulang)
Pepalihannyane makadi :
o Kruna dui samalingga (kata dasarnya sama) upami : alep-alep, putih-putih, ayu-ayu, msl.
o Kruna dui samatra lingga (kata dasarnya tak sama) upami: kasa-kisi, rerad-rerod, krasak-
krosok, msl.
o Kruna dui maya lingga (kata dasarnya tak punya arti jika tak diulang) upami : omang-
omang, kunang-kunang, katang-katang, biah-biah, msl.
o Kruna dui purwa upami : sesajen, sesantun, sesari, kekawa, dedalu, dedari, msl.
o Kruna dwi wesana upami : paketeltel, pakanyitnyit, pakaberber, msl.
4. Kruna Satma
Kruna satma manut wangunnyane kabinayang :
o Kruna satma sapadan (setara)
1. Sane suksmannyane ngerasang arti
upami : joh sawat, tegeh ngalik, gede gangsa, manis melenyat, pait makilit, msl.
2. Sane suksmannyane nungkalik
Upami : cerik kelih, tegeh endep, tua bajang, msl.
o Kruna satma tan sapadan (tak setara)
1. Wenten sane kasurat atep
upami : matanai, jebogarum, suargaloka, msl.
2. Wenten sane kasurat palas
upami : biu batu, kacang lindung, uyah areng, msl.
Kruan wilangan
Kruan wilangan ingguh punika, kruna sane nyihnayang akeh utawi akidik pepupulan barang-
barang, sahananing maurip wiadin laksana pakaryan. Kruna-kruna dasa, aakit, asibak, acakep
ngranjing ring kruna wilangan. Kruna wilangan punika kabinayang dados nemnem, inggih
punika :
1. Kruna wilangan ketekan.
2. Kruna wilangan gebogan.
3. Kruna wilangan pahan.
4. Kruna wilangan tan janten.
5. Kruna wilangan panta wilangan.
6. Kruna wilangan pepasten wilangan.
Ring sor puniki wantah tetuwek lan conto-conto ring soang-soang pahan kruna wilangan :
1. Kruna wilangan ketekan
contone : sa, dua, telu, papat, lima, enem, pitu, kutus, sia, dasa, miwah selanturipun.
2. Kruna wilangan gebogan
Kruna wilangan gebogan, kruna wilangan sane madue aran niri-niri utawi carane nyambatang
maseosan tur sampun ketah pisan kaanggen. Kruna wilangan puniki ketah ipun kaucapang
utawi kasambatang ngangge lengkara, nenten wilangan ipun. Sane ngeranjing ring kruna
wilangan gebogan luire :
o 35 wastanipun pesasur
o 45 wastanipun setiman
o 50 wastanipun seket
o 75 wastanipun telung benang
o 100 wastanipun satus
o 150 wastanipun karobelah
o 175 wastanipun lebak
o miwah sane soesan
3. Kruna wilangan pahan
Kruna wilangan pahan puniki boya kasurat antuk angka, sakewanten kasurat ngangge aksara.
Sane ngranjing ring kruna wilangan pahan luire :
o Apahempatan (seperempat)
o Atenga (setengah)
o Atugel (sepenggal)
o Apahteluan (sepertiga)
o miwah sane lianan
4. Kruna wilangan tan janten
Kruna wilangan tan janten puniki akeh nyane nenten janten utawi nenten keni antuk
ngawilangin akehnyane. Ketah ipun kasurat ngangge kruna utawi aksara. Sane ngranjing ring
kruna wilangan tan janten punki luir ipun :
o Abedik; Nasine di payuke enu tuah abedik.
o Begeh; Saudagar baase begeh maan meli baas di peken Badung.
o Liu; Anake ento mancing ngaku liu maan be.
o Aketek; Uyahe enu di calunge tuah aketek.
o Ombeh; Ombeh mabiayagan lengise uli di paon.
o Agetul; Agetul tusing enu lengise di botole.
o Adesa; Ajaka adesa anake demonstrasi di lapangan puputan.
o Akikit; Akikit tusing dadi idih gelahne.
o Abanjar; Ajaka abamjar anake nulungin ia mamula padi di carik.
o Apaso; Lawar apaso isinina kuah.
5. Kruna wilangan panta wilangan
Sane ngranjing ring kruna wilangan panta wilangan, inggih punika :
o Ekan (satuan)
o Dasan (puluhan)
o Tus (ratusan)
o Peon (ribuan)
o Laksan (puluh ribuan)
o Keten/keti (ratus ribuan)
o Yuta (jutaan)
o Bara (puluh jutaan)
o Ingel (ratus jutaan)
Bengong (milyaran)
6. Kruna wilangan pepasten wilangan
Kruna wilangan puniki akeh ipun sampun pasti. Ketah ipun kruna wilangan puniki karahinin
antuk kruna-kruna sane wenten pakilitan ipun ring kruna wilangan soang-soang. Sane ngranjing
ring kruna wilangan pepasten wilangan, luire :
o Sampi aakit
o Bebebk aukud
o Tikeh abidang
o Sandal apasang
o Taluh abungkul
o Busung amuncuk
o Wayang akropak
o Lontar acakep
o Baas ajumput
o Tiiang akatih
o miwah sane lianan
Soroh Kruna Ring Basa Baline
Kruna Inggih punika pepupulaning aksara sane wenten tegesipun. Umpami:
jaja,bapa,mata,meme, miwah sane siosan.
Wenten kruna sane sampun tegep (kata dasar yang sempurna) tur mamuat arti. Umpami:
banban,bagus,jegeg,gede,cenik,putih,jaja,bapa,meme, miwah sane siosan kruna-kruna puniki
wantah mawasta Kruna Linggga.
Lianan ring punika wenten taler wangun sane durung tegep (kata dasar tidak sempurna). Kruna
puniki wantah marupa reramon kruna.
Kruna asapuniki kawastanin wangun lingganing kruna (pola dasar bentuk jenis suatu kata).
Disampune kawewehin ceciren sane jagi minayang ring kruna sane tegep, umpami: gaang
(durung maduwe arti) kawewehin pengater ma dados magaang artinne merayap, laib (nenten
maduwe arti) kawewehin pangater ma dados malaib artinya lari. Oyong (nenten maduwe arti)
kawewehin pengater ng dados ngoyong yang artinya diam,cebur (nenten maduwe arti)
kawewehin pangater ma dados macebur yang artinya terjun, miwah sane siosan.
Wangun kruna (kruna lingga) katahan kalih wanda(suku kata) /kalih kecap,umpami:
bata,rasa,mata,raja,bapa,pesu, miwah sane siosan.
Taler wenten sane kruna winangun antuk awanda/akecap, punika katah kaimbuhin antu
aksara e, umpami: joh kaimbuhin e dados ejoh,bah kaimbuhin e dados ebah, leb dados eleb
miwah sane siosan.
Wenten taler kruna winangun antuk tigang wanda. nanging katah kaucapang dados kalih
wanda. Umpami: tabia dados tabya, kakia dados kakya, kakua dados kakwa, sanggera dados
sangga,miwah sane siosan.
PERANGAN KRUNA
Kruna ring Bali kaperang dados kalih paos,inggih punika:
Pakeling:
-Kruna Dwi Binalingga Ekasruti/satma mesaih pisan sareng kruna mangkep. Binan ipun inggih
punika:
-Kruna Dwi binalingga Ekasruti,kawangun antuk kalih kruna lingga sane madohan utawi nenten
saling kilit.
Umpami: nagasari winangun antuk naga miwah sari. Yaning artosang
siki-siki nenten makilit,mawinan sesuratane nenten dados palasang.
-Kruna Mangkep kawangun antuk kalih kruna lingga sane gumanti maduwe pakilitan.
Umpami: kadang warga puniki gumanti saling kilit,
santukan kadang mateges semeton,
warga artinipun beraya punika mawinang kasurat mapalasan.
Kruna Tiron :
Kruna sane sampun polih wewehan (imbuhan)
minakadi pengater,seselan miwah pangiring.
Conto : kruna linggane Jaran polih pengater: ma dados
majaran,polih pangiring an dadosne: majaranan.
b. Nyinahang karya,umpami:
ngambar,ngarit,majangkut,mapalalian,magendingan,malayangan,
ngejuk,nyampar,nyemak,miwah sane siosan
A. PANGATER.:
Pangater Inggih Punika : penganggen kruna, sane magenah ring arep kruna inucap.
Sane kabaos pangater : a, ka, sa, di, pa, nga, pi, parama(prama, Kuma, kapi, kami,
ma, wi, swa, upa, pati, bra, para, pra, pari, nir, nis, duh, dur, su, dus.
C. PANGIRING
Sane kabaos Pangiring, inggih punika “ Pangnggen kruna sane magenah ring
pungkur. Pangiring-pangiring punika minakadi “ a, an, ang(yang), in, ing(ning), e,
ne, en, wait, man, wan.
1. Teges pangiring “a” :
a, Nyinahang karya sane kakaryanin olih jadma sane karaosang (orang ke3).
Upami “ dukain + a, tingalin + a.
Wimba ring lengkara : Ngelemang titiang wawu dukaina olih I Guru. Suba tingalina
tiang epuh magarapan, masih ya enu bengong-bengong, msll,,
b. Nyinahang padrewean, Upami : Pianak + a = pianaka ada tuah dadua,
2. Teges Pangiring”an”
a. Nyinahang kahanan nglangkungin sane lianan. Upami : Punyan nyuhe
tegehan teken punyan biune.
b. Nyinahang langkungipun kalintang. Upami “ ya anak buka sesenggakane,
jlema lantangan batis, joh-joh pagelahan anake bakat baana ngalih.
c. Nyihnayang ngwangun Kruna Aran “ Upami Jani mula dina sangkepan
Subak.
d. Nyihnayang Kruna aran Niskala, : Upami “ Yan Kamulan tusing duman I
dewek, eda bena marikosa.
e. Nyihnayang prabot, Upami : Jemakang meme kikihan, lakar ngae santen
f. Nyihnayang kruna Aran sekadi Kruna Lingganipun “ Upami “ Ditu di
Jlingjingan ebune pejang bapa bulihe, ngantosang dewasane mamula.
g. Nyihnayang wewatesan , Upami :Waian tiang majalan, sawireh motore
kelang.
h. Nyinahang genah , Upami : Kawanguna sekolahan, genah melajahang budi.
i. Nyihnayang Makueh , Upami : Anake cerik ane tonden matuuh liwat telu
bulan, tonden dadi anggoin mas,masan, msll.
j. Nyihnayang tetuladan barang , Upami “ gaenang adine kapal-kapalan lakar
pulanga ditelagane.
3. Teges Pangiring “ang” :
a. Nyinahangkarya matetulung. Upami : Jemakang malu adine nasi, witeh uli
tuni tonden madaar.
b. Nyihnayang ngelaksanayang karya (Lumaksana ) Upami “ Tegarang
satuayang malum kenken pangawitne.
c. Nyinahang makta miwah nglaksayang karya, Upami : Tegarang satuayang
malu, kenken pangawitne.
d. Nyinahang sakadi Kruna Lingganipun. Upami : Enggal pesan ya ruyug,
sujatine ya anak sedeng adiang ping pindo.
e. Nyinahang Karya kala punika, Upami : ya setata bangun ngedas lemahang.
4. Teges Pangiring”in”
a. Nyinahang karya matetujon ring panandangipun, Upami : Ya suba
magarapan, mula tuara dadi barengin nyen-nyen.
b. Nyinahang wewatesan, Upami : di Jeron Bapak Prebekele ada karya
ngrorasin.
c. Ngwangun rasa ring panandangipun, Upami : Uparenggan tetamanan
punika wiakti ngulangunin pisan.
d. Nyihnayang karya matetulung, Upami : Ampakin ya kori.
e. Nyinahang karya mawanti-wanti. Upami : Butbutin malu bulun siape.
f. Nyinahang kahananipun lintangn. Upami : Pategehin pundukan carike ento,
apang tusing dadi lancah blabar.
5. Teges Pangiring “ing = ning”
Pangiring ing/ning punike saimper ring pangiring “ne”, Upami : Pamuput
Ngacep-acep Ida Betara ring luring akasa = sane malingga malinggih ring luring
akasa
6. Teges Pangiring “ e”
Nyinahang panuek kruna lingganipun, Upami : Jame suba nyinahang pukul
10.50 manut dedauhanIndonesia sisi kauh.
7. Teges Pangiring “ne”
a. Nyinahang barang punika drewen anak sane karaosang ( orang ke 3),
Upami : Limane gede gati.
b. Ngwangun Kruna Aran, Upami : Dalemne atungtung nyuh.
c. Nuekang Kruna Keterangan, Upami “ Pangawitne ya ngorahang tuara nyak.
8. Teges Pangiring “en, wati, man, wan”
Nyinahang Pakaryan sane pacing kalaksanayang during majanten, Upami :
- Anak istri sane sampun ngamolihang ring indik kekawian, kabaos sang rumaga
sastrawati.
- Anake sane seneng matulung urip, welas asih, tur malaksana rahayu, wantah
patut kabaosang budiman.
- Ida Sang Prabu Salya, wiakti ratu saktiman tur kabiuhaning wadua miwah bala
peka.
- Sang Wibisana diastu tosning raksasa, sakewanten pakayunane suci, mawinan Ida
kabaos sang Gunawan, Msll.