X MIPA 3/35
Pada 1
Mingkar-mingkuring angkara Meredam nafsu angkara dalam diri
Akarana karenan mardi siwi Hendak berkenan mendidik putra-putri
Sinawung resmining kidung Tersirat dalam indahnya tembang
Sinuba sinukarta Dihias penuh variasi
Mrih kretarta pakartining ngelmu Agar menjiwai hakekat ilmu luhur
luhung Yang berlangsung di tanah Jawa
Kang tumrap ing tanah Jawa Agama sebagai “pakaian” kehidupan
Agama ageming aji
Pitutur:
Manungsa kudu bisa ngempet hawa lan nepsune sing elek sadurunge tumindak.
Ndhidhik putra lan putri kuwi kudu kanthi cara sing alus lan endah supaya bisa ngresepi apa
iku sing diarani ngelmu luhure wong Jawa. Ing ngelmu luhure wong Jawa agama kuwi dadi
cekelan urip saben dina.
Tegese tembung angel pada 1
Mingkar/mingkur = mungkur
Angkara = murka (sifat elek)
Akarana = jalaran/sebab
Karenan (rena) = seneng
Mardi = ndhidhik/ngajari
Siwi = anak
Sinawung (sawung) = ditata/katata
Resmining (resmi) = kaendahan
Kidung = tembang/lagu
Sinuba (suba) = endah
Sinukarta (karta) = tentrem
Mrih = supaya
Kretarta = kasembadan = kelakon
Pakartining = pakarti/budi
Ngelmu luhung = ilmu luhur
Ageming = busana
Aji = linuwih
Tuladha prilaku :
1. Sregep ngibadah marang gusti Allah
2. Ngedohi hawa lan nepsu kang ora becik
3. Sinau lan manut ngelmu luhure wong jawa
Pada 2
Jinejer ing Weddhatama Disajikan dalam serat Wedhatama
Mrih tan kemba kembenganing pambudi Agar jangan miskin pengetahuan
Mangka nadyan tuwa pikun Walaupun sudah tua pikun
Jika tidak memahami rasa sejati(batin)
Yen tan mikani rasa
Yekti sepi sepa lir sepah asamun Niscaya kosong tiada berguna bagai ampas
Samasane pakumpulan Percuma sia-sia
Gonyak-ganyuk nglelingsemi Di dalam setiap pertemuan
sering bertindak ceroboh memalukan.
Pitutur:
Ing serat wedhatama ngajarake supaya kabeh manungsa kudu nduweni ilmu supaya ora ngisin-
isinake nalika ing pertemuan.
Tuladha prilaku :
1. Sregep sinau ben ora ngisin isini
2. Kudu ati ati lan ora tumindak sembrono
Pada 3
Nggugu karsane priyangga Mengikuti kemauan sendiri
Nora nganggo peparah lamun angling Bila berkata tanpa dipertimbangkan
Lumuh ingaran balilu Namun tak mau dianggap bodoh
Uger guru aleman Selalu berharap dipuji-puji
Nanging janma ingkang wus waspadeng semu (sebaliknya) Ciri orang yang sudah
Sinamun samudana memahami (ilmu sejati) tak bisa
Sesadoning adu manis ditebak Berwatak rendah hati
Selalu berprasangka baik.
Pitutur:
Watake wong kan nduweni ilmu kang andhap asor lan nduweni prasangka apik. Beda karo sing
bodho, sageleme dhewe, waton ngomong, keminter, lan seneng diunggulake.
Tuladha prilaku :
1. Dadi wong kudu sumeh lan andhap asor marang wong liyane.
2. Ojo dadi wong sing keminter nanging asline bodho
Pada 4
Si pengung nora nglegewa (sementara) Si dungu tidak menyadari
Sangsayarda denira cacariwis Bualannya semakin menjadi jadi
Ngandhar-andhar Ngelantur bicara yang tidak-tidak
angendukur Bicaranya tidak masuk akal
Kandhane nora kaprah Makin aneh tak ada jedanya. Lain halnya
Saya elok alangka longkangipun Si Pandai cermat dan mengalah
Si wasis waskitha ngalah Menutupi aib si bodoh.
Ngalingi marang sipingging.
Pitutur:
Dadi wong kui kudu sing waspada anggone tumindak lan wicara,ngalah,ora ngatonake
kepinterane,lan aja kakehan omong
Tuladha perilaku :
1. Dadi wong kudu sadhar
2. Menawi ngendika aja ngandhar-andhar angendukur
Pada 5
Mangkono ilmu kang nyata Demikianlah ilmu yang nyata
Sanyatane mung we reseping ati Senyatanya memberikan ketentraman
Bungah ingaran hati
cubluk Tidak merana dibilang bodoh
Sukeng tyas yen den ina Tetap gembira jika dihina
Nora kaya si punggung anggung Tidak seperti si
gumunggung dungu yang selalu sombong
Ugungan sadina dina Ingin dipuji setiap hari
Aja mangkono wong urip Janganlah begitu
caranya orang hidup.
Pitutur:
Dados priyantun ingkang boten kenging pengaruh nalika diarani bodho lan kudu tetp andhap
ansornyen diina.Aja dados priyantun sing pamer kaluwihane dewe,lan uga aja wedi dadi wong
sing mung saged gumunggung saben dinane.
Tuladha perilaku :
1. Boten bungah menawi di ala – ala
2. Boten sombong
Pada 6
Uripa sapisan rusak Hidup sekali saja berantakan
Nora mulur nalare ting saluwir Tidak berkembang, pola pikirnya carut
Kadi ta guwa kang marut
sirung Umpama goa gelap menyeramkan
Sinerang ing maruta
Dihembus angin
Gumarenggeng anggereng anggung Suaranya gemuruh
gumrunggung menggeram, berdengung
Pindha padhane si mudha Seperti halnya watak anak muda
Prandene paksa kumaki. Masih pula berlagak
congkak
Pitutur:
Aja nganti mbuang – mbuang urip sing mung sepisan kanggo prekaransing ora ana
gunane,amarga yen wis rusak,bakal getun ing mbesuk.Kanggo sing uripe wis rusak,nalare bakal
dadi ora dawa lan males mikir.Contohe yaiku : awake katon pinter,sanajan boten ngertos napa
- napa
Tuladha perilaku :
1. Dados manungsa kudu ngagem nalare
2. Boten ngomong sing boten - boten
Pada 7
Kikisane mung sapala Tujuan hidupnya begitu rendah
Palayune ngendelken yayah wibi Maunya mengandalkan orang tuanya
Bangkit tur Yang
bangsaning luhur terpandang serta bangsawan
Lah iya ingkang rama
Balik sira sarawungan bae durung Itu kan ayahmu !
Mring atining tata krama, Sedangkan kamu kenal saja
Nggon-anggon agama suci. belum
Akan hakikatnya tata krama
Dalam ajaran agama yang suci
Pitutur:
Dadi manungsa kudu bisa madek dhewe aja kerep ngandelaken wong tuwa lan budi pekerti
Tuladha perilaku :
1. Budi pekerti marang wong tuwa
2. Boten ngandelake wong tuwa
Pada 8
Socaning jiwangganira Cerminan dari dalam jiwa raga mu
Jer katara lamun pocapan pasthi Nampak jelas walau tutur kata halus
Lumuh asor kudu Sifat pantang kalah maunya menang
unggul
sendiri
Sumengah sesongaran
Yen mangkono kena ingaran katungkul Sombong besar mulut
Karem Bila
ing reh kaprawiran demikian itu, disebut orang yang terlena
Nora enak iku kaki. Puas diri berlagak tinggi
Tidak baik itu nak !
Pitutur:
Yen manungsa anggenipun matur supados andhap asor lan ngormati dhateng sanesipun
Tegese tembung angel pada 8
Socaning : tetengering
Jiwangganira : jiwa raga
Jer katara : katara,keton
Lamun : yen
Pocapan : guneman,omong - omong
Pasthi : ditetapake
Lumuh asor : ora gelem kalah
Sumengah : untuk
Sesorangan : umuk - umukan
Katungkul : sombong
Reh : pratingkah
Kaprawiran : Kakendelan
Tuladha perilaku :
1. Boten ngumbar omong sakarepe dewe
2. Duweni watak andhap asor
Pada 9
Kekerane ngelmu karang Di dalam ilmu yang dikarang-karang
Kakarangan saking bangsaning gaib (sihir/rekayasa)
Iku boreh Rekayasa dari
paminipun hal-hal gaib
Tan rumasuk ing jasad
Amung aneng sajabaning daging kulup Itu umpama bedak
Yen kapengkok pancabaya Tidak meresap ke dalam jasad
Hanya ada
Ubayane mbalenjani. di kulitnya saja nak
Bila terbentur marabahaya
Bisanya menghindari.
Pitutur:
Upayana ilmu sing nyata supaya bisa kanggo paugeran urip
Tuladha perilaku :
1. Sregep sinau
2. Migunaken ilmu kanggo sing sae - sae
Pada 10
Marma ing sabisa-bisa Karena itu sebisa-bisanya
Babasane muriha tyas basuki Upayakan selalu berhati baik
Puruitaa kang patut Bergurulah secara tepat
Lan traping angganira
Yang sesuai dengan dirimu
Ana uga angger ugering kaprabun
Abon aboning Ada juga peraturan dan pedoman
panembah bernegara
Kang kambah ing siang ratri. Menjadi syarat bagi yang berbakti
Yang berlaku siang malam.
Pitutur:
Goleka guru sing becik lan pinter,sinau ilmu tata aturan kanigaran
Tuladha perilaku :
1. Sinau karo guru sing becik lan pinter
2. Sinau ilmu tata aturan kainagaran
Pada 11
Iku kaki takokena Tulah nak, tanyakan
Marang para sarjana kang martapi Kepada para sarjana yang menimba ilmu
Mring tapaking tepa tulus Kepada jejak hidup para suri tauladan
Kawawa nahen hawa yang benar
Wruhanira mungguh sanjataning ngelmu
Tan mesthi neng janma wreda Dapat menahan hawa nafsu
Tuwin muda sudra kaki. Pengetahuanmu adalah senyatanya ilmu
Yang tidak harus dikuasai orang tua
Bisa juga bagi yang muda atau miskin,
nak !
Pitutur:
Mergurua marang ilmune,dudu marang sapa sing menehi ilmu
Tegese tembung angel pada 11
Takokena : nakoake (tanyakan)
Martapi : menimba ilmu
Tepa tulus : ngempet (menahan diri)
Wruhanira : kawruhe sampeyan (pengetahuan mu)
Janma wreda : wong tua
Tuladha perilaku :
1. Ngempet hawa nepsu
2. Sinau ilmu sedayane
Pada 12
Sapantuk wahyuning Allah Siapapun yang menerima wahyu Tuhan
Gya dumilah mangulah ngelmu bangkit Dengan cermat mencerna ilmu tinggi
Bangkit mikat reh mangukut Mampu menguasai ilmu kasampurnan
Kukutaning Jiwangga
Kesempurnaan jiwa raga
Yen mangkono kena sinebut wong sepuh
Liring sepuh sepi hawa Bila demikian pantas disebut “orang tua”
Awas roroning ngatunggil. Arti “orang tua” adalah tidak dikuasai
hawa nafsu
Paham akan dwi tunggal (menyatunya
sukma dengan Tuhan)
Pitutur:
Latiha supados dados wong wicaksana sing bisa mbedake perkara sae lan ala
Tuladha perilaku :
1. Dadi wong sing wicaksana
2. Bisa nguasai ilmu
Pada 13
Tan samar pamoring Sukma Tidak lah samar sukma menyatu
Sinukma ya winahya ing ngasepi Meresap terpatri dalam keheningan
Sinimpen telenging kalbu semadi
Pambukaning waana
Diendapkan dalam lubuk hati
Tarlen saking liyep layaping ngaluyup
Pindha pesating supena Menjadi pembuka tabir
Sumusuping rasa jati. Berawal dari keadaan antara sadar
dan tiada
Seperti terlepasnya mimpi
Merasuknya rasa yang sejati.
Isi :
asring kita rumangsa deweean, kanthi sengaja misahake awake dhewe supaya oleh
pitutur. Pepadhang, pemikiran sing sadurunge ditemokake dumadakan disimpen ing
njero ati, minangka pambuka kabeh kasusahan sing dialami, pamecahan kanggo
masalah sing ana. pepadhang iki teka ing ati nalika ora pinuju ing masalah. Kanggo
sing biasa nindakake musabah, mujahadah nganti tekane pepadhang bisa kawangsul
mlebu ana ing sukma
Pitutur:
Kahanan kita sadar lan ora sadar dadi sepining ati. Supaya dadikake pambuka tabir ing
urip manungsa. Supaya kita tansah eling gusti.
Tuladha pada 13 :
-nyuwun pangestu kalih gusti allah
-ing wayah ndalu shalat tahajud, bermuhasabah, lan ngadu kalihan gusti allah
-pasrah kaliyan ingkang Maha Kuaos supados dipunparingi pitedah ingkang sae
-nyuwun pangestu ing wayah ndalu kang rasane kaya impen
Pada 14
Sajatine kang mangkono Sebenarnya keada'an itu merupakan
Wus kakenan nugrahaning Hyang Widi anugrah Tuhan
Bali alaming ngasuwung Kembali ersuas yang mengosongkan
Tan karem karamean
Tidak mengumbar nafsu duniawi
Ingkang sipat wisesa winisesa wus
Mulih mula mulanira Yang bersifat kuasa menguasai
Mulane wong anom sami. Kembali ke asal muasalmu
Oleh karena itu
Wahai anak muda sekalian.
Isi :
Sejatine kabeh kui anugrahing gusti,
Bali neng alam ing suwung
Ora ngumbar hawa nepsu kadonyan
Seng nduweni sifat kuasa
Balik neng asale
Mula… wong nom noman
Pitutur:
Manungsa iku kudu nduweni rasa syukur. Syukur marang kabeh kang diwenehi gusti.
Kudu eling yen manungsa iku iseh gaweane gusti. Orang congkrah, ora sembrana, ora
tambah nggedekkake hawa napsu duniawi, elengo yen kabeh kui bakal balik marang
gusti.