JAWATAN KUASA PEMIKIR SEJARAH STPM

PULAU PINANG 2021`

MODUL SUKSES SEJARAH 940/2 (PENGGAL 2)

SEJARAH ISLAM (500 -1918)
PENYELARAS: ENCIK KHAIROL FAIZAL BIN ABDULLAH
(PENOLONG PENGARAH UNIT SAINS SOSIAL, SEKTOR PEMBELAJARAN, JPN PULAU
PINANG)
JU PULAU PINANG: PN HAJJAH SAKINAH BINTI SALEH

DUDUK DARI KIRI: PN. FUZAITI, PN. ZAINON, PN. SAADIAH, PN. HALIJAH, PN. SAKINAH, EN.
KHAIROL FAIZAL, PN. SOFIAH, PN. SHALINI, PN. ZATI MASTURAH, PN. RUDIANA.

TENGAH DARI KIRI: PN. SITI HAJAR, PN. FAUZIAH, PN. ANNIE WONG YUN FUI, PN. VIMALA, PN.
ALINA, PN. SARASWATHY, PN. NORIDAH, PN. AINON ROSMANIRA, CIK. BALQIS, PN. CHAN EIT
FONG, PN. ANIZA, PN. MAIZATUL FADZILLAH, PN. FARIDAH, PN. RAFIDAH, PN. NOORHAYATI.

ATAS DARI KIRI: EN. AZAHAR, EN. SHARUL NIZAM, EN. SOKRI, EN. AZMAN, EN. HASBULLAH,
EN. KESAVAN, EN. SYAIFUL SAZWAN, EN. YEOH HUP THEAM, EN. KHAIRUL AMALI, EN. YEE
TEIK HUAT.

1
 MASYARAKAT,
TEMA 1 PEMERINTAHAN,
PERTAHANAN DAN
PERHUBUNGAN LUAR.

PEMBANGUNAN DAN
TEMA 2 PENEROKAAN

NASIONALISME DAN
TEMA 3 PEMBENTUKAN NEGARA
BANGSA

2
TEMA 1: MASYARAKAT, PEMERINTAHAN, PERTAHANAN DAN PERHUBUNGAN
LUAR.

NO SOALAN CATATAN
1 HURAIKAN KETAMADUNAN MASYARAKAT ARAB PADA ZAMAN
JAHILIAH.
2 JELASKAN KEPERCAYAAN BERAGAMA MASYARAKAT ARAB
PADA ZAMAN JAHILIAH.
3 HURAIKAN CABARAN YANG DIHADAPI OLEH NABI MUHAMMAD
SAW DAN MASYARAKAT ISLAM PADA AWAL PERKEMBANGAN
ISLAM DI MAKKAH.
4 JELASKAN PERKEMBANGAN MASYARAKAT ISLAM SELEPAS
KEWAFATAN NABI MUHAMMAD SAW.
5 HURAIKAN KEPENTINGAN PIAGAM MADINAH TERHADAP
KEUTUHAN NEGARA ISLAM MADINAH PADA ZAMAN NABI
MUHAMMAD SAW.
6 NABI MUHAMMAD S.A.W. BUKAN SAHAJA SEORANG NABI DAN
RASUL, BAHKAN SEORANG NEGARAWAN YANG UNGGUL.
BUKTIKAN PERNYATAAN INI.
7 BINCANGKAN SUMBANGAN KHALIFAH ABU BAKAR AS-SIDDIQ
TERHADAP PENGUKUHAN NEGARA DAN UMAT ISLAM SELEPAS
KEWAFATAN NABI MUHAMMAD SAW.
8 NILAIKAN SUMBANGAN KHALIFAH HARUN AL-RASHID
SEPANJANG PEMERINTAHANNYA PADA ZAMAN KERAJAAN
ABBASIYAH
9 HURAIKAN SISTEM PEMERINTAHAN PADA ZAMAN KHULAFA
AL-RASYIDIN PADA ABAD KE-7 MASIHI
10 HURAIKAN SISTEM PEMERINTAHAN KERAJAAN ISLAM DI
ANDALUSIA PADA ABAD KE-13 MASIHI
11 ISLAM ADALAH AGAMA KEDAMAIAN YANG MEMENTINGKAN
KEAMANAN. BINCANGKAN PERNYATAAN TERSEBUT
BERDASARKAN ETIKA PEPERANGAN DALAM ISLAM.
12 BINCANGKAN STRATEGI PEPERANGAN TENTERA ISLAM PADA
ZAMAN NABI MUHAMMAD SAW.
13 BINCANGKAN SISTEM KETENTERAAN YANG DILAKSANAKAN
PADA ZAMAN KHALIFAH AL RASYIDIN PADA ABAD KE-7 MASIHI

3
 14 BINCANGKAN LANGKAH-LANGKAH STRATEGIK YANG DIAMBIL
OLEH SULTAN MUHAMMAD AL FATIH DALAM USAHA BAGINDA
MENAKLUK KOTA CONSTANTINOPLE PADA ABAD KE 15 MASIHI.
15 BINCANGKAN PELAKSANAAN NAUNGAN MELALUI JIZYAH PADA
ZAMAN KHALIFAH AL RASYIDIN PADA ABAD KE 7 MASIHI.

SOALAN 1: HURAIKAN KETAMADUNAN MASYARAKAT ARAB PADA ZAMAN

JAHILIAH.

Pendahuluan

1. Masyarakat jahiliah merujuk kepada masyarakat yang hidup pada zaman sebelum
kedatangan Islam. Sebahagian besar masyarakat jahiliah tidak tahu membaca dan menulis.
2. Jahiliah merujuk kepada kejahilan dalam aspek kerohanian, keagamaan, kemanusiaan dan
keilmuan. Jahiliah dalam al-Quran bermaksud sesuatu yang bertentangan dengan Islam
sama ada agama, sistem hidup, amalan ritual, akhlak, peraturan ekonomi, sosial dan
sebagainya.
3. Dalam konteks masyarakat Semenanjung Tanah Arab, zaman jahiliah berlaku selepas
keruntuhan Kerajaan Saba’ dan berakhir selepas turunnya al-Quran dan Allah SWT
mengutuskan Nabi Muhammad SAW sebagai Rasul pada tahun 610 M.
4. Masyarakat Arab jahiliah bukanlah masyarakat yang jahil segala-galanya kerana mereka
pernah mencapai banyak kemajuan dalam kehidupan mereka, khasnya dari segi politik dan
ekonomi.

Isi-isi Utama

1. Kemajuan bidang politik dan pentadbiran

• Masyarat jahiliah mempunyai institusi pentadbiran iaitu Majlis Kabilah untuk
menguruskan tatacara dan perjalanan hidup.
• Majlis Kabilah berperanan memastikan setiap kabilah mempunyai bidang tugas
pentadbiran masing-masing. Pembahagian tugas dilaksanakan bagi mencapai
kecekapan dan kelicinan pentadbiran.
• Terdapat beberapa majlis yang dibentuk untuk menguruskan bidang-bidang tertentu,
antaranya Majlis Siqayah yang menguruskan urusan air jemaah haji. Majlis Rifadah
yang mengendalikan urusan makanan jemaah haji, Majlis Liwa untuk menyedia dan

4
 memimpin tentera, Majlis Nadwah untuk urusan umum berkaitan kebajikan penduduk
Makkah dan Majlis Hijabah untuk menjaga Kaabah.
• Ketua Kabilah (Syeikh Kabilah) -Wakil daripada kaum-kaum yang membentuk kabilah
akan melantik seorang ketua atau Syeikh untuk mengetuai kabilah mereka. Syeikh
haruslah mempunyai ciri-ciri kepimpinan dan boleh mempengaruhi angota-angota
kabilahnya. Oleh itu, Syeikh sangat dihormati dan ditaati. Seseorang individu atau
anggota kabilah hendaklah patuh kepada Syeikh kerana beliau mempunyai kedudukan
yang tinggi. Cthnya, Syeikh akan mempengerusikan Majlis Kabilah. Syeikh juga
bertanggungjawab menyelesaikan masalah dalam kabilahnya, membuat perjanjian
dengan kabilah-kabilah lain, melayan tetamu dan memberi perlindungan. Jelaslah
bahawa Syeikh begitu penting dalam struktur organisasi kabilah dan diletakkan di tahap
yang tinggi dan sangat dihormati oleh kabilahnya.
• Darul Nadwah - Darul Nadwah berasal dari kata dar yang bererti rumah, dan nadwah
bererti pertemuan atau bertukar kata. Darul Nadwah berfungsi sebagai balai
pertemuan, tempat masyarakat berkumpul, bermusyawarah dan tempat
menyelesaikan masalah di antara mereka. Darul Nadwah juga penting dalam pemilihan
pemimpin, mengadakan kontrak sosial, membuat perjanjian damai, menyelesaikan
masalah perang antara suku, mengorganisasi ketenteraan serta membincangkan
masalah perkahwinan.
• Dari aspek politik, masyarakat Arab jahiliah telah menunjukkan ketamadunan yang
tinggi dengan kejayaan mendiri dan mengendalikan beberapa buah kerajaan seperti
Main, Saba’, Himyar yang terletak di selatan Tanah Arab, manakala kerajaan Hirah,
Tadmor, Nabat dan Ghassan terletak di sebelah utara. Kerajaan-kerajaan ini lengkap
dari segi struktur pentadbirannya kerana mempunyai raja dan menteri, para pegawai,
pentadbir awam dan tentera, serta mempunyai sistem ketenteraan dan pertahanan
tersendiri.
• Jelaslah masyarakat jahiliah telah mempunyai ketamadunan yang tinggi dalam aspek
politik dan pentadbiran.

2. Kemajuan bidang pertanian

• Bangsa Arab bergiat aktif dalam sektor pertanian sebelum zaman Islam. Sebahagian
mereka menetap di kawasan bandar dan mahir dalam bidang pertanian. Mereka
mendapat hasil melimpah ruah dari kebun-kebun anggur yang dikelilingi oleh
pokok-pokok tamar, selain turut menanam tanaman seeperti zaitun dan delima.
• Bangsa Arab telahpun mempelajari pelbagai teknik pertanian di Syam dan mempunyai
kelebihan dalam mengenali kesesuaian tanah untuk jenis-jenis pertanian
tertentu.Mereka juga mampu membina dan menggunakan tali air, terusan dan
empangan seperti Empangan Maarib.

5
 • Kesemua ini membuktikan ketamadunan bangsa Arab jahiliah dalam sektor pertanian
dan sektor lain yang berkaitan dengannya.

3. Kemajuan bidang perdagangan

• Masyarakat Arab jahiliah di Makkah terlibat dalam bidang perdagangan dan mereka
berjaya menguasai beberapa jaringan jalan perdagangan utama di sekitar tanah Arab.
Kegiatan perdagangan telah menjangkau sehingga ke Afrika dan utara Semenanjung
Tanah Arab seperti Syria dan Palestin.
• Kota Makkah memjadi pusat perdagangan utama dan dikunjungi ramai pedagang luar.
Pasar-pasar seperti Ukz dan Zul Majaz merupakan pusat-pusat perdagangan yang
terkenal. Urusan perdagangan pula menggunakan wang emas dan perak sebagai alat
tukaran menggantikan kaedah tradisional iaitu kaedah tukar barang.
• Pada musim sejuk, masyarakat Arab jahiliah berdagang ke Yaman, selatan Tanah Arab
dan pada musim sejuk pula, mereka berdagang ke Syam, utara Arab melalui laluan laut
atau darat.
• Mereka juga berjaya mengadakan hubungan perdagangan antarabangsa seperti
dengan India, Parsi, Mesir dan lain-lain.
• Terbukti bahawa kewujudan bangsa Arab di tengah-tengah pusat perdagangan, timur ,
barat, utara dan selatan membolehkan mereka mencipta ketamadunan tersendiri kesan
interaksi dengan ilmu pengetahuan yang dimiliki oleh bangsa-bangsa lain melalui
aktiviti perdagangan.

4. Kemajuan ilmu pengetahuan

• Al-Quran pernah membicarakan tentang sejumlah ilmu pengetahuan yang wujud pada
zaman jahiliah. Antaranya ialah pengetahuan sejarah yang tergambar dalam bentuk
kisah-kisah bangsa-bangsa terdahulu yang menetap di Semenanjung Tanah Arab dan
di luarnya.
• Selain itu, wujud pengetahuan ilmu geografi oleh bangsa Arab jahiliah seperti dirakam
oleh al-Quran, contohnya ilmu lautan, perjalanan di lautan, angin yang baik, angin
badai dan bintang-bintang yang dijadikan petunjuk ketika menempuh kegelapan
daratan dan lautan.
• Masyarakat Arab jahiliah juga berpengetahuan dalam bidang perubatan. Sebahagian
mereka mahir dalam mengenalpasti penyakit dan cara pengubatannya. Mereka juga
mahir dalam mengenalpasti ubat-ubatan dan cara penggunaannya melalui
pengalaman, pemerhatian dan peniruan dari negara-negara jiran yang sering mereka
ulang-alik. Antara tokoh perubatan yang terkenal ialah al-Harith bin Kaldah al Thaqafi,
al Nadar bin al-Harith dan Zuhair bin Khabbab dan sebagainya.

6
 • Jelaslah masyarakat Arab jahiliah telah mempunyai kemajuan dalam ilmu sejarah,
geografi, perubatan dan lain-lain.

5. Kemajuan dalam bidang seni bina

• Masyarakat Arab jahiliah mempunyai kemahiran tinggi dalam bidang seni bina.
Orang-orang Arab Saba’ di Yaman misalnya, telah berjaya membina empangan
Maarib dan sebuah tempat menyimpan air berdekatan dengannya. Empangan ini
bukan sahaja berkemampuan mencegah banjir, malah dapat mengairi kawasan
ladang sehingga ia menjadi sebuah kawasan pertanian yang subur dan seterusnya
menyumbang kepada kemewahan dan kesenangan penduduk Saba’.
• Mereka turut berjaya membina rumah penyembahan, kubu-kubu peperangan dan
istana-istana, terutamanya peninggalan oleh pemerintah kerajaan Saba’dan Himyar. Ini
membuktikan bangsa Arab jahiliah pernah mencapai ketamadunan yang tinggi
sebelum kelahiran Nabi Muhammad SAW.

Kesimpulan

1. Masyarakat Arab jahiliah pernah mencapai ketamadunan dalam pelbagai bidang kehidupan,
antaranya pentadbiran, pertanian, perdagangan, ilmu pengetahuan dan seni bina.
Sebahagian tinggalan tamadun mereka masih mengagumkan kita hingga ke hari ini.
2. Namun begitu dari perspektif Islam, masyarakat Arab Jahiliah dianggap berada dalam
kegelapan sehinggalah Nabi Muhammad SAW membawa nilai ketamadunan yang lebih
menyeluruh mengandungi aspek duniawi dan ukhrawi.

SOALAN 2: JELASKAN KEPERCAYAAN BERAGAMA MASYARAKAT ARAB PADA

ZAMAN JAHILIAH.

Pendahuluan

1. Zaman sebelum kedatangan Islam dikenali sebagai zaman Jahiliah, iaitu bermula dari
tempoh keruntuhan empangan Maarib sehingga zaman kedatangan Islam (610 M)
2. Kepercayaan masyarakat Jahiliah terbahagi kepada 2 iaitu, kepercayaan agama dan
kepercayaan adat. Kepercayaan agama ialah bentuk-bentuk agama yang diamalkan oleh
bangsa Arab, sementara kepercayaan adat lebih merupakan kepercayaan tahyul dan
tradisi lama yang diwarisi.
3 Kepercayaan agama terbahagi dua iaitu Agama Samawi (agama langit) yang diturunkan
oleh Allah melalui nabi-nabi dan mempunyai kitab, dan agama ardhi iaitu agama ciptaan.

7
Isi- isi utama

1. Agama Wathani.
⚫ Majoriti masyarakat Jahiliah menganut agama Wathani, iaitu agama menyembah
berhala yang diperbuat daripada batu, kayu atau emas.
• Sesetengah masyarakat Arab percaya berhala dapat memberikan mudarat dan manfaat
seperti al-Wad yang melambangkan kekuatan kelakian, al-Suwa yang melambangkan
kecantikan wanita dan al-Yaghuth yang melambangkan kekuatan dan keberanian.
• Penganut agama ini mengukir berhala daripada batu, kayu dan galian yang mempunyai
pelbagai rupa dan jenis.
• Masyarakat Arab jahiliah menganggap berhala adalah tuhan. Setiap suku
menempatkan satu berhala di sekeliling Kaabah bagi mewakili suku.
• Terdapat 360 buah berhala di sekeliling kaabah. Antara yang popular ialah Al-Uzza,
Al-Manat, dan Al-Hubal.

2. Agama Majusi.
• Agama ini dianuti oleh masyarakat Arab Jahiliah khususnya di bahagian Timur
semenanjung Tanah Arab yang meliputi Oman, Yaman dan Bahrain.
• Agama ini juga digelar Zoroaster dan berasal dari Parsi dan tidak mempunyai kitab suci
serta mengakui nabi-nabi palsu
• Masyarakat ini menyembah cahaya dan kuasanya seperti matahari, bulan, bintang ,dan
api. Api ialah simbol ketuhanan penganut agama Majusi.
• Pendeta-pendeta Majusi menyembah matahari 4 kali dalam satu hari. Agama inibanyak
mengandungi cerita khayal dan turut menghalalkan perkahwinan ibu dengan anak serta
adik beradik.
• Terdapat tiga mazhab dalam agama ini, iaitu Kayumarthiyah, Zawarniyah dan
Zaradusthiyah

3. Agama - agama Samawi ( agama yang diturunkan dari langit)

Agama Yahudi
• Agama Yahudi merupakan agama yang dianuti oleh masyarakat Arab sebelum Islam.
Agama ini dibawa oleh Nabi Musa serta mempunyai kitab suci, iaitu kitab Taurat.
• Penganut asal agama ini ialah Bani Israel. Walau bagaimanapun golongan Bani Israel
telah mengubah kandungan kitab ini demi kepentingan peribadi sehingga agama ini
dianggap syirik.

8
 • Di Yathrib, Bani Nadhir, Qainuqa’ dan Quraizah mempraktikkan agama Yahudi ini.

Agama Nasrani
• Agama Nasrani ialah agama yang dibawa oleh Nabi Isa A.S dan diutuskan dengan kitab
suci Injil. Isi kandungan kitab Injil kemudiannya telah diubah.
• Penganut asal agama ini ialah Bani Israel, dan dianuti oleh penduduk suku Ghassan
dan Hirah serta di sebelah selatan oleh penduduk Habsyah.
• Di Kota Makkah turut terdapat suku Arab yang menganut agama ini.

Agama Hanif
• Sebahagian kecil masyarakat Arab berpegang kepada kepercayaan agama dengan
menganut agama Hanif yang dibawa oleh Nabi Ibrahim a.s. Mereka digelar Hunafa.
• Masyarakat ini meninggalkan amalan tradisi nenek moyang seperti minum arak,
berzina, berjudi dan sebagainya.
• Golongan Hunafa menentang amalan dan kepercayaan beragama masyarakat Arab
jahiliah.

Kesimpulan

1. Selain kepercayaan beragama, masyarakat Arab pada zaman jahiliah juga mempunyai
kepercayaan adat yang berunsurkan animisme dan tahyul seperti amalan menilik nasib,
serta penyembahan alam sekeliling.
2. Kehidupan masyarakat Arab jahiliah mengalami perubahan besar setelah kedatangan
Islam.
3. Islam merupakan addin yang sempurna dan mentamadunkan masyarakat Arab.

SOALAN 3: HURAIKAN CABARAN YANG DIHADAPI OLEH NABI MUHAMMAD SAW DAN
MASYARAKAT ISLAM PADA AWAL PERKEMBANGAN ISLAM DI MAKKAH.

Pendahuluan

1. Keadaan masyarakat Arab sebelum kedatangan Nabi Muhammad SAW disifatkan sebagai
masyarakat jahiliyah.
2. Menurut perspektif Islam masyarakat Arab pada masa itu tidak bertamadun kerana
berpuak-puak, saling bersengketa, menyembah berhala dan pelbagai perbuatan keji yang
lain.

9
3. Kedatangan Nabi Muhammad SAW untuk membimbing semula masyarakat Arab ke arah
mentauhidkan Allah telah mendapat mendapat tentangan yang hebat daripada golongan
musyrikin Makkah.
4. Malah, ahli keluarga Nabi Muhammad SAW, para sahabat dan mereka yang telah menyahut
seruan Islam telah menerima pelbagai tentangan dan tekanan dari kaum musyrikin Makkah.

Isi- isi utama

1. Menghina Nabi
• Kaum Quraisy Makkah melemparkan tohmahan palsu terhadap Nabi Muhammad SAW.
• Menyifatkan baginda sebagai seorang ahli sihir, banyak berdusta dan gila.
• Dilakukan oleh al-Walid bin al-Mughirah pada musim haji.
• Mencabar baginda supaya menunjukkan mukjizat seperti nabi – nabi terdahulu.
• Tujuan mereka semata-mata untuk menghina Nabi Muhammad SAW dan kerasulan
baginda.
• Kaum Quraisy mula terasa terhina kerana Nabi Muhammad SAW menyelar agama
berhala mereka, iaitu agama nenek moyang mereka.
• Mereka meminta agar Abu Talib menasihati anak saudaranya, tetapi Nabi Muhammad
SAW tetap meneruskan seruan Islam. Sikap dan pendirian Abu Talib memihak Nabi
Muhammad SAW menyebabkan kaum Quraisy bertambah marah dan meminta agar
Nabi Muhammad SAW diserahkan kepada mereka.
• Ternyata, segala usaha kaum musyrikin Makkah untuk menghentikan usaha dakwah
Nabi Muhammad SAW menemui kegagalan kerana kesungguhan baginda
menyebarkan agama Islam.

2. Memujuk Nabi Muhammad SAW

• Puak Quraisy Makkah cuba memujuk Nabi Muhammad dengan menawarkan
perempuan, harta dan pangkat dengan syarat baginda meninggalkan seruan Islam,
tetapi tawaran ini di tolak.
• Kaum Quraisy kemudiannya menggunakan cara kompromi dengan mencadangkan
agar Nabi Muhammad SAW menyembah berhala dan mereka akan menyembah Tuhan
Nabi Muhammad SAW.
• Tawaran ini ditolak oleh baginda berdasarkan perintah Allah SWT dalam surah
al-Kaafirun,ayat 1-6 yang bermaksud “terdapat pemisahan mutlak antara agama Islam
daripada agama berhala.”
• Kaum Quraisy tidak mahu beralah kerana tidak mahu kuasa yang ada pada mereka
tergugat. Selepas gagal dengan pelbagai cara,akhirnya kaum Quraisy mengambil

10
 tindakan menyeksa orang Islam. Walaupun orang Islam diseksa degan dahsyat namun
bilangan orang yang memeluk Islam terus bertambah.
• Tegasnya, Nabi Muhammad SAW tidak tertarik langsung dengan tawaran kaum
Musyrikin Makkah berbanding dengan ketakwaan baginda terhadap Allah SWT.

3. Penyeksaan terhadap umat Islam

• Selepas gagal dengan pelbagai cara, akhirnya kaum Quraisy mengambil tindakan
menyeksa orang Islam.
• Antara orang Islam yang disiksa ialah Bilal bin Robbah, keluarga Ammar bin Yasir,
Zunairah dan lain-lain.
• Walaupun orang Islam disiksa dengan dahsyat namun bilangan orang yang memeluk
Islam terus bertambah.
• Umat Islam telah berpindah ke Habsyah bagi mengelakkan penyeksaan kaum Quraisy,
di samping berdakwah untuk menyebarkan agama Islam.
• Peristiwa tersebut berlaku pada bulan Rejab tahun 615 M. Mereka selamat sampai di
Habsyah dan diberikan perlindungan oleh raja Najasyi sementara Nabi Muhammad
SAW pula terus berdakwah di Makkah.
• Kaum Quraisy masih tidak berpuas hati dan menghantar dua orang utusan meminta
agar raja Najasyi memulangkan org islam. Namun usaha tersebut gagal kerana raja
Najasyi sendri telah tertarik dengan Islam.
• Ternyatalah, tindakan golongan mukmin berpindah ke Habsyah telah menyelamatkan
mereka daripada penyeksaan kaum Musyrikin Makkah dan berjaya mengembangkan
agama Islam di sana.

4. Pemulauan ke atas Nabi dan umat Islam

• Pemulauan yang berlaku selama kira-kira tiga tahun itu merangkumi larangan
melakukan urusan jual beli, perkahwinan dan memberikan pertolongan kepada kaum
keluarga Nabi Muhammad SAW.
• Mereka hanya dibenarkan keluar pada musim haji. Peluang ini digunakan oleh Nabi
Muhammad SAW menyebarkan agama Islam kepada jemaah haji yang datang dari
seluruh semenanjung Tanah Arab.
• Tuntasnya, pemulauan yang dilakukan terhadap umat Islam tidak berjaya melemahkan
umat Islam malah Nabi Muhammad SAW gigih berdakwah pada musim haji.

Kesimpulan

11
1. Pelbagai cabaran dan tentangan yang dihadapi oleh Nabi Muhammad SAW dan umat Islam
berjaya dihadapi oleh mereka berkat ketakwaan kepada Allah SWT.
2. Tawaran harta dan pangkat juga gagal mengaburi usaha dakwah yang dijalankan oleh Nabi
Muhammad SAW. Malah lebih ramai masyarakat Arab Makkah telah berjaya memeluk Islam
setelah melihat keperibadian dan ketakwaan Nabi Muhammad menyebarkan agama Islam.

SOALAN 4 : JELASKAN PERKEMBANGAN MASYARAKAT ISLAM SELEPAS

KEWAFATAN NABI MUHAMMAD SAW

Pendahuluan

1. Selepas kewafatan Nabi Muhammad SAW pemerintahan negara Islam diteruskan oleh
Kerajaan Khulafa al-Rasyidin.
2. Kerajaan ini dipimpin oleh empat orang sahabat nabi iaitu Khalifah Abu Bakar al-Siddiq
(632-634), Khalifah Umar bin al-Khattab (634-644), Khalifah Uthman bin Affan (644-656)
dan Khalifah Ali bin Abi Talib (656-661).
3. Demografi masyarakat Islam zaman Khalifah al Rasyidin terdiri daripada masyarakat Arab
dan bukan Arab. Masyarakat Arab termasuk golongan Muhajirin, Ansar dan Ahl al-Ayyam
manakala masyarakat bukan Arab termasuk kaum Parsi dan Qibthi.
4. Pada zaman Khalifah Umar al-Khattab, wilayah Islam semakin luas hingga ke Iraq, Syam
dan Mesir.
5. Berikutan peluasan wilayah Islam, masyarakat Islam terus berkembang.

Isi-isi utama

1. Golongan Arab
• Pada zaman Khulafa al Rasyidin, golongan Arab merupakan golongan majoriti dan
paling berpengaruh serta menjadi tulang belakan kepada kerajaan.
• Hal ini terbukti dengan kesemua empat orang khalifah zaman ini terdiri daripada
bangsa Arab bermula dengan Abu Bakar, diikuti Umar al-Khattab, Uthman bin Affan
dan Ali bin Abi Talib.
• Begitu juga dengan individu yang memegang jawatan utama dalam kerajaan juga diisi
oleh individu-individu berbangsa Arab seperti Khalid al Walid, Ikrimah bin Abi Jahal,
Abu Ubaidah al Jarrah, Saad bin Abi Waqas dan lain-lain.
• Golongan ini merupakan golongan yang diidentitikan sebagai golongan Muhajirin dan
Ansar pada zaman Nabi Muhammad SAW.

12
2. Golongan Al Riddah
• Golongan ar-riddah adalah golongan yang terlibat dalam gerakan anti kerajaan.
Mereka muncul selepas kewafatan nabi dan ketika zaman pemerintahan Khalifah Abu
Bakar. Golongan ar-riddah muncul di sebahagian Tanah Arab kecuali Makkah,
Madinah dan Taif. Kewujudan mereka dipengaruhi sentimen assabiyah kepada kabilah
sendiri, ingin menamatkan penguasaan Quraisy dan dakyah golongan Yahudi dan
Nasrani. Mereka terdiri daripada tiga golongan.
• Pertama, golongan murtad. Mereka terdiri daripada kabilah-kabilah Arab yang
menerima Islam kerana takut kepada tentera Islam. Setelah nabi wafat, mereka kembali
kepada amalan jahiliah. Kebanyakan mereka memiliki iman yang lemah dan percaya
pengaruh Islam makin lemah dengan kewafatan nabi. Antara ketua golongan ini
termasuk al-Hattan bin Dzabiah đari Bani Bakr dan Qais (puak badwi).
• Kedua, golongan yang enggan membayar zakat kerana menyalah tafsirkan al-Quran.
Mereka berpendapat zakat merupakan ufti yang hanya wajib dibayar kepada nabi
semasa hayatnya sahaja. Mereka merupakan penduduk Bahrain, Yamamah dan Hirah.
Di Yamamah, golongan ini diketuai Abdul Malik bin al- Mughirah manakala di Najd
(tengah Tanah Arab) dipimpin Tulaihah al-Khuwailid dari Bani Asad.
• Ketiga, golongan nabi palsu dan para pengikutnya. Nabi-nabi palsu seperti Sajah binti
Harith dari Bani Tamim dan Musailamah al-Kazzab merupakan nabi palsu yang
berpengaruh. Demi kepentingan peribadi, mereka mendakwa menerima wahyu.
Musailamah dari suku Hanifah di Yamamah mempunyai pengikut seramai 40,000
orang.
• Khalifah Abu Rakar mengambil tindakan diplomasi dengan menghantar para
pendakwah dan disusuli tindakan tegas dengan menghantar sebelas pasukan tentera
agar mereka kembali kepada Islam. Sebahagian mereka bertaubat dan kembali ke
pangkal jalan seperti Tulaihah al Khuwailid manakala golongan yang ingkar berjaya
dihapuskan melalui tindakan ketenteraan.

3. Golongan Ahl al-Ayyam

• Golongan ini wujud semasa zaman pemerintahan Khalifah Umar al Khattab.
• Khalifah Umar telah menguasai dan membuka tanah di wilayah Iraq, Syam dan Mesir.
Peneroka- peneroka yang membantu tentera Islam menewaskan musuh di medan
perang, khususnya di Iraq diberi layanan istimewa oleh khalifah, Mereka digelar Ahl
al-Ayyam dan jumlah mereka seramai 12,000 orang Antara pemimpin mereka termasuk
al Ashtar, Malik bin Harith, Hijr bin Adi al Kindi dan Yazid bin Qais.
• Peneroka-peneroka yang menyertai pasukan tentera Islam membuka tanah dan
menetap di wilayah Iraq dibahagikan kepada tiga golongan iaitu Ahi al Ayyam, Muhajirin
dan Ansar serta bekas golongan murtad.

13
 • Ahl al-Ayyam terdiri daripada suku Arab yang kecil seperti suku Syaiban. Mereka diberi
kuasa mentadbir ladang- ladang dan tanah di wilayah Iraq termasuk memungut
sebahagian cukai kharaj sebagai mengenang jasa mereka terhadap kerajaan Islam.

4. Golongan Ahl al-Qurra

• Golongan ini berasal dari Ahl al-Ayyam yang diberi amanah dan kuasa untuk mentadbir
tanah di Iraq.
• Mereka menggelarkan diri sebagai Ahl al-Qurra (orang-orang kampung) bagi menjaga
status dan membezakan daripada golongan Ahl al-Ayyam yang lain terutama bekas
golongan murtad.
• Pada zaman Khalifah Uthman al-Affan, sebahagian mereka memberontak kerana isu
pengambilan kuasa pentadbiran tanah dan cukai kharaj di wilayah Iraq oleh puak-puak
Quraisy dan ketua-ketua kabilah yang menyokong polisi Khalifah Uthman. Golongan ini
dipercayai bertanggungjawab terhadap pembunuhan Khalifah Uthman.
• Mereka memberikan sokongan kuat kepada Khalifah Ali bin Abi Talib terutama dalam
Perang Jamal dan Perang Siffin.
• Setelah Perang Jamal tamat, golongan Ahl al-Qurra berpalıng tadah dan menentang
Khalifah Ali. Mereka kemudian dikenali sebagai golongan Khawarij.

5. Golongan Khawarij.
⚫ Mereka asalnya daripada bekas tentera Khalifah Ali bin Abi Talib dalam Perang Jamal
dan Perang Siffin. Namun mereka tidak bersetuju dengan tindakan Khalifah Ali
menerima perdamaian dan Mailis Tahkim dengan tentera Muawiyyah, gabenor
Damsyik dalam Perang Siffin.
• Kegagalan Majlis Tahkim menyebabkan golongan ini menggelarkan diri mereka
sebagai Khawarii. Mereka berpendapat perpecahan umat Islam harus
dipertanggungjawabkan ke atas Khalifah Ali, Muawiyvah bin Abu Sufyan dan Amru
al-As (wakil Muawiyyah dalam Majlis Tahkim).
• Golongan Khawarij melancarkan gerakan menghapuskan ketiga-tiga pemimpin
berkenaan dan hanya berjaya membunuh Khalifah Ali. Mereka telah melancarkan
gerakan menentang kerajaan Bani Umayyah pimpinan Muawiyyah.

6. Golongan bukan Arab (Mawali)

• Kebanyakan masyarakat Islam bukan Arab menetap di Iraq, Syam dan Mesir.
• Golongan bukan Arab yang datang ke Iraq terdiri daripada orang Parsi yang juga
dikenali sebagai Mawali (Ajam).

14
 • Masyarakat Islam Syam (Syria, Palestin, Jordan dan Lubnan) didiami orang Arab dan
bukan Arab iaitu Yahudi, Syria dan Rom. Golongan bukan Arab ini kemudiannya
memeluk Islam.
• Masyarakat Islam Mesir terdiri dari orang Arab yang berhiirah dari Semenanjung Tanah
Arab dan penduduk asal keturunan Qibti dan berkulit hitam. Mereka menganut Islam
sejak zaman Khalifah Umar al-Khatab.

Kesimpulan

1. Masyarakat yang wujud pada zaman Khalifah al-Rasyidin semakin kompleks seiring dengan
dasar perluasan wilayah.
2. Berlaku perkembangan pelbagai budaya, bahasa dan adat. Masyarakat pelbagai bangsa
dan keturunan ini berjaya disatukan melalui pembentukan ummah berdasarkan aqidah
Islamiah.

SOALAN 5: HURAIKAN KEPENTINGAN PIAGAM MADINAH TERHADAP KEUTUHAN

NEGARA ISLAM MADINAH PADA ZAMAN NABI MUHAMMAD SAW.

Pendahuluan

1. Piagam Madinah (PM) merupakan perlembagaan bertulis pertama di dunia.

2. Piagam yang digubal oleh Nabi Muhammad SAW ini bertujuan sebagai panduan bagi
pembentukan umat bersatu dan menegakkan sebuah negara Islam berdaulat di Madinah.
3. PM mengandungi 47 fasal yang merangkumi dua bahagian. Bahagian pertama piagam ini
mengandungi 23 fasal berhubung peraturan bagi umat Islam manakala bahagian kedua
mengandungi 24 fasal berhubung dengan peraturan bagi orang Yahudi.
4. Piagam ini merangkumi aspek politik, perundangan, agama, sosial, pertahanan dan
kedudukan orang Yahudi. PM membawa banyak impak atau kepentingan positif terhadap
keutuhan negara Islam Madinah.

Isi-isi utama

1. Kepentingan politik
• Nabi Muhammad SAW diiktiraf sebagai ketua negara yang wajib dipatuhi dan dihormati.
Nabi mempunyai kuasa dalam urusan pemerintahan dan dasar-dasar negara. Sebagai
negarawan, Nabi bertindak sebagai ketua hakim, ketua tentera dan ketua agama.

15
 • Dengan penggubalan PM maka tertubuhlah secara rasmi negara Islam Madinah yang
berdaulat, Sistem politiknya berasaskan syariah, akidah dan akhlak Islam.
• Golongan Yahudi secara tidak langsung telah mengiktiraf kewujudan Islam dan
umatnya. Madinah sebagai negara Islam dan Nabi Muhammad SAW sebagai utusan
Allah dan pemimpin negara.
• Ancaman golongan Yahudi sebagai musuh dalam selimut terhapus apabila segala
tindakan mereka dikawal dan diikat dengan piagam tersebut.
• Pengaruh dan ancaman golongan Yahudi bani Quraizah, bani Nadhir dan bani Qainuqa’
berjaya dihapuskan apabila mereka mengkhianati PM yang telah dipersetujui sebelum
itu. Contohnya, Yahudi Bani Quraizah telah dihukum apabila mereka mambantu
Quraisy Makkah memerangi umat Islam Madinah dalam Perang Ahzab pada 5H.
• Jelaslah PM berjaya membawa keutuhan politik negara Islam Madinah apabila berjaya
menamatkan ancaman golongan Yahudi.

2. Kepentingan keagamaan
• PM membolehkan syariah Islam dilaksanakan secara menyeluruh. Syariat Islam tidak
mungkin akan dapat ditegakkan tanpa penubuhan sebuah negara Islam.
• Keamanan yang wujud berikutan pelaksanaan syariah Islam dipergunakan sepenuhnya
oleh Nabi Muhammad SAW untuk menyebarkan dakwah Islam ke seluruh
Semenanjung Arab dan dunia.
• Kebebasan beragama yang termaktub dalam PM memberi peluang kepada umat Islam
dan bukan Islam untuk mengamalkan kepercayaan dan amalan ritual masing-masing.
Ini memberi peluang kepada kepada umat Islam dan bukan Islam untuk bergaul dan
menarik minat mereka kepada Islam.
• Semua warga mempunyai hak dan kebebasan beragama. Kaum Yahudi bebas
mengamalkan kepercayaan masing-masing selagi mereka menghormati hak umat
Islam.
• Jelaslah kebebasan beragama telah berjaya membawa kepada keutuhan negara Islam
Madinah.

3. Kepentingan sosial
• PM meletakkan asas penyatuan penduduk Madinah yang berbilang bangsa dan agama.
• Piagam ini menyatukan penduduk beragama Islam dan bukan Islam di bawah satu unit
politik yang diterajui oleh Nabi Muhammad SAW.
• PM telah berjaya menghapuskan permusuhan tradisi suku-suku Arab. Suku Aus dan
Khazraj misalnya telah hidup secara aman dalam semangat persaudaraan Islam dan
melupakan persengketaan lama.

16
 • Masyarakat berbilang bangsa dan agama dianggap sebagai satu ummah yang
mempunyai kewajiban dan tanggungjawab yang sama terhadap negara Islam Madinah
seperti yang tercatat dalam fasal 13 hingga 22.
• Semua penduduk tanpa mengira latar belakang agama dan keturunan hendaklah
bersatu padu, bekerjasama dan berjaya menjaga keutuhan negara Islam Madinah.

4. Kepentingan keamanan dan keselamatan

• Semua penduduk sama ada Islam atau bukan Islam bertanggungjawab memelihara
keamanan dan keselamatan negara.
• Golongan Yahudi tidak boleh membuat pakatan dengan Quraisy Makkah dan mereka
turut diwajibkan mempertahankan negara dari ancaman luar.
• PM memberi jaminan keselamatan kepada semua warga Madinah selagi mereka
mematuhi piagam tersebut.
• Hak dan keselamatan setiap warga Madinah adalah terjamin. Mana-mana pihak yang
cuba mengkhianati piagam akan diambil tindakan tegas dan dihukum seberat-beratnya
tanpa mengira bangsa dan agama.
• Contohnya, Yahudi Bani Qainuqa telah diusir dari Madinah apabila mereka menghina
PM dan mempersendakan kemenangan umat Islam dalam Perang Badar pada 2H
serta mengganggu maruah wanita Islam secara terang-terangan meskipun telah diberi
amaran oleh Nabi Muhammad SAW.
• PM berjaya melahirkan semangat cintakan negara, menghindari permusuhan sesama
sendiri dan menjaga keutuhan Madinah.

5. Kepentingan Dakwah
• Dakwah Islam tersebar luas ke seluruh Hijaz. Nabi Muhammad SAW telah menghantar
utusan dakwah ke Rom, Parsi dan Habsyah.
• Agama Islam semakin diminati dan bilangan penganut Islam semakin bertambah.

Kesimpulan

1. Kepentingan PM jelas terserlah dari segi politik, agama dan sosial.

2. Setelah kewafatan Nabi Muhammad SAW, Khulafa al Rasyidin meneruskan dasar
pemerintahan yang telah diasaskan oleh Nabi.
3. PM dikekalkan. Namun beberapa perubahan struktur pentadbiran telah dilakukan selaras
dengan keperluan semasa berikutan pertambahan wilayah dan umat Islam.
4. PM berjaya mewujudkan keamanan dan menjamin keselamatan serta keutuhan negara
Islam Madinah.

17
SOALAN 6: NABI MUHAMMAD S.A.W. BUKAN SAHAJA SEORANG NABI DAN RASUL,
BAHKAN SEORANG NEGARAWAN YANG UNGGUL. BUKTIKAN PERNYATAAN INI.

Pendahuluan

1. Nabi Muhammad SAW dilahirkan pada tahun 570M. Ketika baginda berusia 40 tahun,
baginda telah menerima wahyu yang pertama, surah al-Alaq.
2. Al Quran mengatakan, Nabi Muhammad SAW merupakan contoh yang terbaik (uswatun
hasanatun) dalam kehidupan manusia sepanjang zaman. Baginda bukan saja seorang Nabi
dan Rasul bahkan sebagai pemimpin masyarakat dan negara yang berjaya.
3. Kepimpinan baginda telah terserlah sewaktu baginda berada di Makkah atau lebih tepat
sebelum diutuskan sebagai rasul (menyelesaikan pertelingkahan meletakkan Hajar Aswad di
tempat asal).
4. Baginda berkebolehan dalam pelbagai bidang, politik, ekonomi dan sosial. Baginda bukan
sahaja sebagai pendakwah tetapi sebagai panglima perang, perancang strategi, hakim,
pendidik, penasihat dan perancang ekonomi.

Isi-isi Utama

1. Bukti Sebagai Nabi dan Rasul

Melalui kitab-kitab suci.
• Telah dinyatakan oleh Allah SWT melalui kitab suci Al Quran, Injil, Zabur dan Taurat.
• Kedatangan Nabi Muhammad SAW telah dikhabarkan lebih awal kerana baginda ialah
pemimpin untuk seluruh umat manusia dan penutup kepada risalah rasul- rasul
terdahulu.

Sifat-sifat kenabian
• Sifat kenabian yang terdapat pada baginda seperti bercakap benar, amanah, bijak,
berakhlak, penyabar, berdedikasi dan sebagainya.
• Baginda telah menyampaikan dakwah Islam secara berperingkat-peringkat dengan
penuh kesabaran. Sebagai pendakwah, nabi telah menunjukkan sikap lemah lembut,
toleransi, tegas dan berpegang teguh kepada akidah Islam walaupun menghadapi
pelbagai tekanan dan tentangan hebat daripada musyrikin Mekah. Ekoran ini mereka
telah berkomplot untuk membunuh nabi dan kesan daripada penentangan ini telah
membawa kepada peristiwa hijrah.

18
 Mukjizat
• Rasulullah SAW telah dilantik oleh Allah SWT.
• Perlantikan melalui wahyu pertama yang dibawa oleh malaikat Jibril di Gua Hira’.
• Diikuti oleh wahyu-wahyu seterusnya untuk memandu baginda memimpin umat
manusia berpandukan kepada ajaran Islam.
• Wahyu-wahyu yang diterima menguatkan lagi kedudukan baginda sebagai pemimpin
agama.
• Semua wahyu yang diterima terkandung dalam kitab suci al-Quran yang merupakan
mukjizat teragung.

2. Bukti Nabi Seorang Negarawan yang Unggul.

Pemimpin Politik yang Unggul
• Terbukti dengan keyakinan masyarakat Madinah dengan menjemput nabi
menyelesaikan masalah mereka (Aus dan Khazraj).
• Jemputan membawa kepada Perjanjian Aqabah I dan Aqabah II. Ekoran ini telah
membawa kepada peristiwa hijrah ke Madinah dan kesannya kepada pengiktirafan nabi
sebagai pemimpin dan Madinah sebagai negara Islam.
• Di Madinah baginda berjaya mengasaskan Perlembagaan bertulis yang pertama iaitu
Sahifah Madinah yang bersumberkan wahyu
• Baginda juga memperkenalkan Sistem Syura atau musyawarah dalam pentadbiran
• Berjaya menghantar utusan atau perwakilan ke luar negara seperti ke Habsyah,
Mesir,Byzantine dan Parsi untuk menyebarkan Islam.
• Nabi Muhammad saw telah menjalin hubungan diplomatik dengan dua kuasa besar
pada masa itu iaitu Rom dan Parsi. Rom dan Parsi telah menerima utusan dari
Madinah dan telah mengiktiraf Nabi dan Madinah sebagai sebuah negara Islam.
• Ketokohan nabi juga terserlah melalui Perjanjian Hudaibiah (628M / 6 H) dan
pembukaan semula kota Mekah (630M / 8H) tanpa pertumpahan darah.

Pemimpin tentera yang hebat.

• Menanamkan semangat jihad dalam perjuangan untuk menegakkan Islam bukan
untuk meluaskan tanah jajahan atau menindas orang yang lemah. Mengetuai 27
ekspedisi peperangan.
• Mengamalkan etika peperangan dan akhlak yang baik dalam peperangan seperti
amanah dan berperikemanusiaan ketika menghadapi musuh seperti tidak memerangi
golongan yang lemah, orang tua, wanita dan kanak-kanak. Tidak memusnahkan harta
benda, rumah ibadat dan sebagainya.

19
 • Sentiasa bersikap adil contohnya, dalam pembahagian harta perang, tidak menangkap
musuh yang sudah lari dari peperangan. Juga bersikap adil kepada semua, tidak kira
kawan ataupun pihak musuh dan bertindak mengikut peaturan yang disyariatkan oleh
Allah. Contohnya dalam Perang Taif (630M / 8 H) Nabi telah memulangkan harta benda
yang diminta oleh pihak musuh sehingga baginda disegani oleh pihak musuh dan
akhirnya pihak musuh memeluk agama Islam.
• Seorang panglima yang bijak merangka taktik dan strategi peperangan untuk
memastikan kemenangan kepada tentera Islam. Contohnya, strategi untuk menggali
parit dalam Perang Ahzab/Khandak. Walaupun tentera Islam seramai 3000 orang
berbanding tentera musyrikin Mekah seramai 10000 orang tetapi akhirnya tentera Islam
memenangi perang ini.

Pemimpin Masyarakat
• Digelar al-Amin sejak di Makkah lagi selepas peristiwa perletakan Hajar Aswad ekoran
banjir besar yang melanda Kaabah. Baginda berjaya menyelesaikan perbalahan antara
suku Arab Mekah, tanpa pertumpahan darah.
• Memberi kebebasan beragama, berbudaya, menghormati agama lain dan adat resam
orang bukan Islam termasuk kaum Yahudi. Perkara ini terkandung dalam Piagam
Madinah. Ini secara langsung dapat menyatukan penduduk Madinah yang terdiri
daripada berbilang bangsa.
• Berjaya menyatukan seluruh penduduk Madinah yang terdiri daripada Ansar, Muhajirin
dan Yahudi melalui persaudaraan dan pembentukan ummah dalam Piagam Madinah.
Setiap kaum mesti bekerjasama, bantu-membantu dan bertanggungjawab
mempertahankan Kota Madinah daripada serangan musuh.
• Keunggulan baginda sebagai pemimpin dan akhlak yang baik menyebabkan penduduk
Madinah telah memilih dan mengiktiraf baginda sebagai pemimpin.

Pemimpin Ekonomi yang Unggul.

• Baginda berjaya mengubah dasar ekonomi jahiliah kepada dasar ekonomi Islam.
Contohnya, menghapuskan amalan riba dalam aktiviti ekonomi.
• Pemilihan Kota Madinah sebagai negara Islam adalah strategik kerana terletak di
pertengahan jalan perdagangan antara Makkah dengan Syam.
• Menggalakkan orang Islam bekerja keras dan terlibat dalam projek perdagangan dan
pertanian serta meninggalkan aktiviti ekonomi jahiliah.
• Menghapuskan monopoli kaum Yahudi dalam ekonomi, sebaliknya mengamalkan
ekonomi sama rata antara orang Yahudi dan orang Islam.

20
 • Mengelakkan penindasan dalam aktiviti ekonomi, pekerja harus diberi hak dan layanan
yang baik serta menghapuskan riba. Berjaya melahirkan usahawan Islam pada masa
itu seperti Abd Rahman Auf.
• Zakat dijadikan sumber ekonomi utama kewangan Islam.

Ketua Hakim
• Baginda seorang ketua hakim yang adil. Contohnya, tindakan terhadap ketiga-tiga
kaum Yahudi yang dihalau keluar dari Kota Madinah kerana telah melanggar Piagam
Madinah.
• Sanggup melaksanakan hukuman potong tangan kepada pencuri walaupun pencuri itu
ialah orang yang disayangi.

Kesimpulan

1. Nabi Muhammad SAW bukan sahaja seorang nabi dan rasul yang disegani tetapi
merupakan seorang pemimpin yang berjaya dalam pelbagai bidang.
2. Baginda merupakan negarawan yang unggul, bijak dan berkebolehan serta berjaya
mengasas pembentukan negara Islam pertama di Madinah.
3. Baginda juga berjaya membina tamadun Islam dan diwarisi oleh khalifah-khalifah
zaman Khalifah al-Rasyidin.

SOALAN 7: BINCANGKAN SUMBANGAN KHALIFAH ABU BAKAR AS-SIDDIQ TERHADAP

PENGUKUHAN NEGARA DAN UMAT ISLAM SELEPAS KEWAFATAN NABI MUHAMMAD
SAW.

Pendahuluan

1. Nama panjangnya ialah Abu Bakar bin Uthman bin Amir bin Umar bin Ka’ab bin Saad bin
Taym bin Murrah al-Taymi
2. Pada Zaman Jahiliah, namanya Abdul Kaabah dan ditukar kepada Abdullah oleh
Rasullullah SAW
3. Khalifah Abu Bakar as-Siddiq merupakan khalifah pertama daripada
Khulafa’al-Rasyidin.
4. Khalifah Abu Bakar as-Siddiq menggantikan Nabi Muhammad SAW.
5. Tempoh pemerintahannya singkat iaitu dari 11H sehingga 13 H.
6. Beliau merupakan lelaki dewasa pertama yang memeluk Islam dan merupakan sahabat
Rasullulah SAW.

21
7. Beliau dianggap sebagai ‘Penyelamat Negara Islam’ kerana sumbangannya dalam
mengukuhkan negara dan umat Islam selepas kewafatan Nabi Muhammad SAW.

Isi-isi Utama

1. Menentang Golongan al-Riddah

• Khalifah Abu Bakar as-Siddiq memainkan peranan mengukuhkan negara dan umat Islam
dengan memerangi golongan al-Riddah. Selepas kewafatan Nabi Muhammad SAW
golongan ini muncul sebagai musuh Islam. Mereka terdiri daripada tiga kumpulan iaitu
golongan murtad, golongan yang enggan membayar zakat dan golongan yang mengaku
sebagai nabi palsu.
• Golongan murtad terdiri daripada mereka yang baru memeluk Islam dan belum
benar-benar memahami Islam. Apabila Nabi Muhammad SAW wafat, kebanyakannya
daripada mereka murtad daripada agama Islam.
• Golongan nabi-nabi palsu pula sebenarnya telah muncul ketika Rasullulah SAW masih
hidup dan semakin jelas setelah kewafatan Nabi Muhammad SAW.Antara nabi-nabi
palsu itu ialah Musailamah al-Kazzab, Tulaihah bin Khuailid, Sajjah dan Aswad
Al-Ansi.Golongan ini mengaku mendapat wahyu dan mempunyai pengikutnya
masing-masing.
• Golongan yang enggan membayar zakat pula dipimpin oleh Malik bin Nuwairah dari Bani
Tamim.Kebanyakan tinggal di Yamamah dan Oman.
• Khalifah Abu Bakar as-Siddiq membentuk 11 pasukan tentera yang dipimpin oleh Khalid
Al-Walid untuk memerangi golongan-golongan ini.
• Golongan ini dapat dipatahkan dan keadaan kembali tenang.
• Sekiranya golongan-golongan ini tidak diperangi mereka akan dapat menghancurkan
negara Islam dan memecah-belahkan umat Islam.
• Tindakan yang diakukan oleh Khalifah Abu Bakar as-Siddiq telah menyebabkan
nabi-nabi palsu terkorban, golongan yang enggan membayar zakat rela membayarnya
dan golongan murtad pula bersetuju untuk kembali ke pangkal jalan.

2. Menyelesaikan Masalah Perlantikan Khalifah

• Selain itu, Khalifah Abu Bakar as-Siddiq juga membantu mengukuhkan umat Islam
kerana berjaya menyelesaikan masalah perlantikan khalifah selepas kewafatan Nabi
Muhammad SAW. Ini kerana Nabi Muhammad SAW tidak meninggalkan sebarang
wasiat siapa yang akan menggantikan baginda.

22
 • Golongan Ansar yang berkumpul di Thaqifah Bani Sa’idah ingin melantik Saad bin
Ubadah daripada suku Khazraj sebagai khalifah. Namun pemilihan ini mendapat
tentangan beberapa pihak dan dibimbangi mendatangkan perpecahan umat Islam.
• Khalifah Abu Bakar dapat menyelesaikan masalah dengan mencadangkan supaya
pemimpin dipilih dalam kalangan golongan Muhajirin.
• Saidina Umar mencadangkan Saidina Abu Bakar sebagai calon khalifah yang pertama.
• Untuk mengelakkan daripada berlakunya perselisihan faham, Khalifah Abu Bakar
menerima pelantikan tersebut.
• Semasa beliau sakit tenat, beliau telah mewasiatkan Umar sebagai pengganti untuk
mengelakkan daripada masalah terus berulang dan perpecahan umat Islam dapat
dielakkan.

3. Meneruskan Gerakan Ketenteraan

• Sumbangan Khalifah Abu Bakar as-Siddiq seterusnya dalam mengukuhkan negara Islam
Madinah ialah dengan meneruskan gerakan ketenteraan.
• Sebelum kewafatan Nabi Muhammad SAW, baginda ingin menyerang wilayah Ghassan
kerana penduduk di situ ditindas oleh penjajah Rom dan utusan Nabi Muhammad SAW
dibunuh.
• Khalifah Abu Bakar mengambil keputusan untuk meneruskan rancangan ini walaupun
tidak dipersetujui oleh sahabat-sahabat Rasullullah SAW.
• Beliau telah mengarahkan Usamah bin Zaid untuk meneruskan gerakan ketenteraan.
• Setelah berperang selama 40 hari, tentera Islam telah memperoleh kemenangan.
• Ternyata kemenangan gerakan ketenteraan ini telah berjaya mengukuhkan negara Islam
Madinah.

4. Pengumpulan al-Quran
• Seterusnya Khalifah Abu Bakar as-Siddiq juga dianggap sebagai penyelamat umat Islam
kerana telah mengambil keputusan untuk mengumpul al-Quran.Pengumpulan al-Quran
dicadangkan oleh Umar al-Khattab dan diterima oleh Abu Bakar.
• Hal ini kerana, semasa perang menentang golongan al-Riddah ramai penghafal al-Quran
terkorban. Contohnya, 70 orang Huffaz (penghafaz)telah gugur syahid dalam Perang
Yamamah.
• Keadaan ini menimbulkan kesedaran tentang bahaya akan terhapusnya al-Quran.
• Ada juga yang berasa bimbang berlakunya penyelewengan dalam al-Quran.
• Tujuan al-Quran dibukukan juga kerana banyak ayat-ayatnya ditulis pada kulit-kulit
kurma, batu-batu dan kayu sudah banyak yang rosak dan perlu diselamatkan.
• Pengumpulan ini dapat dijadikan pedoman kepada umat Islam.

23
 • Akhirnya naskah yang ditulis disimpan di rumah Abu Bakar as-Siddiq.
• Usaha Khalifah Abu Bakar ini telah berjaya mengukuhkan pegangan umat Islam terhadap
Al Quran.

Kesimpulan

1. Pemerintahan Khalifah Abu Bakar as-Siddiq singkat iaitu lebih kurang dua tahun tiga bulan
dan tiga hari
2. Namun beliau berjaya menyelesaikan masalah-masalah penting negara yang mengancam
kedaulatan Madinah.
3. Oleh yang demikian tidak hairanlah beliau dianggap ‘Penyelamat Umat Islam’ kerana
sumbangan dan jasanya dalam mengukuhkan negara dan umat Islam.

SOALAN 8 : NILAIKAN SUMBANGAN KHALIFAH HARUN AL-RASYID SEPANJANG

PEMERINTAHANNYA PADA ZAMAN KERAJAAN ABBASIYAH.

Pendahuluan

1. Harun al-Rasyid dilantik menjadi khalifah Abbasiyah pada tahun 170H bersamaan 78 6M
ketika berusia 25 tahun.
2. Sebelum menjadi khalifah, Harun al-Rasyid pernah menyandang jawatan gabenor di Saifah
pada tahun 779M dan setahun kemudian dilantik menjadi gabenor Magribi.
3. Khalifah Harun al-Rasyid mempunyai keperibadian yang mulia dan mempunyai pengalaman
luas dalam bidang pentadbiran, ketenteraan, kemasyarakatan dan ilmu pengetahuan.
4. Pengalaman dan pengetahuan yang luas menjadikan Harun al-Rasyid seorang khalifah
yang disegani.

Isi-isi utama

1. Dasar pentadbiran yang cekap

⚫ Harun al-Rasyid menggunakan pengalaman pentadbiran sejak zaman mudanya dalam
kerajaan Abbasiyah untuk menyusun dan memperkemaskan semula sistem
pentadbiran negara.
⚫ Beliau melantik wazir yang bijak daripada keluarga al-Barmaki iaitu Yahya bin Khalid.
⚫ Hasil bantuan dari kebijaksanaan keluarga al-Barmaki yang menjadi wazir dan
gabenornya, Harun al-Rasyid berjaya membentuk satu sistem, pentadbiran yang cekap.

24
2. Memperkasakan pasukan tentera Islam
⚫ Harun al-Rasyid telah menyusun semula pasukan tentera Abbasiyah. Beliau sendiri
menjadi panglima tertinggi angkatan perang beberapa kali mengetuai pasukan
tenteranya dalam peperangan
⚫ contohnya ketika menyerang tentera Byzantine pimpinan maharaja Nicephoras 1.
Peperangan ini berakhir dengan kemenangan di pihak tentera Islam.
⚫ Hasil daripada sikap dan layanan baik Harun al-Rasyid, pasukan tentera Abbasiyah
telah menjadi satu pasukan yang kuat, berdedikasi dan berdisiplin. Pasukan tentera ini
amat ditakuti dan dihormati oleh pihak musuh.

3. Perkembangan ekonomi
⚫ Dasar liberal Harun al-Rasyid terhadap semua penduduk Abbasiyah termasuk golongan
Zimmi dan Mawali membawa pertumbuhan pesat di bidang ekonomi, khasnya kegiatan
pertanian, perdagangan dan perusahaan. Harun al-Rasyid menggalakkan pembukaan
tanah-tanah baharu serta membekalkan biji benih secara percuma kepada para petani.
Kemudahan tali air turut disediakan untuk menyuburkan kawasan pertanian. Terdapat
banyak kota di wilayah Islam muncul sebagai pusat perdagangan
⚫ Banyak jalan darat dibuka untuk tujuan perdagangan, contohnya jalan dari Iraq ke utara
mengikut pesisir Laut Merah menuju ke laut Mediterranean, Tunisia dan Maghribi.
Laluan laut yang terkenal adalah Laut Parsi, Laut Merah dan Laut Mediterranean.
⚫ Perkembangan ekonomi ini menjadikan perbendaharan kerajaan Abbasiyah semakin
makmur serta teguh dan stabil.

4. Perkembangan kegiatan intelektual dan keilmuan

⚫ Kedudukan kewangan yang kukuh dan sikap khalifah yang mencintai ilmu pengetahuan
membolehkan bidang keilmuan dan kegiatan intelektual berkembang pesat. Harun
al-Rasyid telah mengambil beberapa langkah untuk mengembangkan lagi kegiatan
keilmuan. Harun al-Rasyid mendirikan banyak kuttab, sekolah rendah dan menengah,
kolej serta masjid sebagai pusat perkembangan ilmu. Harun al-Rasyid juga telah
menubuhkan Baitul Hikmah sebagai pusat perkembangan kegiatan intelektual terbesar
di Baghdad. Baitul Hikmah akhirnya menjadi gedung ilmu pengetahuan utama dan
menjadi tumpuan para sarjana membuat kajian dan penyelidikan. Dua bidang utama
kegiatan intelektual yang berkembang pesat pada masa itu adalah kegiatan
penterjemahan buku dari bahasa asing ke dalam bahasa Arab dan penulisan karya
ilmiah asli.

25
 ⚫ Ramai ilmuan dalam pelbagai bidang muncul pada zaman Harun al-Rasyid seperti Jabir
ibn Hayyan, Jibrail Ibn Bakhtisyu, Yuhana Ibn Musawaih, Imam Malik, Imam as-Syafie
dan sebagainya.
⚫ Golongan sarjana mendapat kedudukan istimewa dan penghormatan yang tinggi
daripada khalifah.

5. Pembangunan bandar dan prasarana

⚫ Keadaan negara yang aman dan sistem pentadbirannya yang cekap dan licin
membolehkan negara membangun dengan pesat. Pada masa yang sama, kemudahan
prasarana seperti perigi, jalan raya, terusan dan lain-lain telah dibina di seluruh negara
⚫ Beberapa buah kota seperti Baghdad, Basrah, Mausul, Damsyik dan Alleppo muncul
sebagai kota yang maju dan terkenal
⚫ Semasa pemerintahan Harun al-Rasyid pembangunan bandar & prasarana sangat
menyerlah sehingga kota-kota tersebut menjadi sangat terkenal.

Kesimpulan

1. Empayar Abbasiyah mencapai kemuncak kejayaan di bawah pimpinan Khalifah Harun

al-Rasyid dan diteruskan oleh puteranya, al-Makmun.
2. Pada zamannya, kerajaan Abbasiyah berada pada zaman keemasan tamadun Islam.
3. Masyarakat Islam hidup makmur, ekonomi berkembang pesat terutamanya dalam bidang
perdagangan dan pertanian.
4. Khalifah Harun al-Rasyid berjaya menjadikan kota Baghdad sebagai pusat pentadbiran,
pusat perdagangan dan pusat intelektual terkenal di dunia.

SOALAN 9: HURAIKAN SISTEM PEMERINTAHAN PADA ZAMAN KHULAFAH

AL-RASYIDIN PADA ABAD KE-7 MASIHI.

Pendahuluan

1. Kerajaan Khulafah al-Rasyidin terbentuk secara rasmi pada tahun 632 apabila Abu Bakar al
–Siddiq dilantik menjadi khalifah selepas kewafatan Nabi Muhammad s.a.w.
2. Kerajaan ini diperintah oleh empat orang sahabat Nabi Muhammad s.a.w iaitu Khalifah Abu
Bakar al-Siddiq, Khalifah Umar bin al-Khattab, Khalifah Uthman bin Affan dan Khalifah Ali
bin Talib .
3. Kerajaan ini telah meneruskan kesinambungan pemerintahan Nabi Muhammad s.a.w.
4. Kerajaan ini bertahan 30 tahun dan berakhir selepas berlaku pembunuhan terhadap

26
 Khalifah Ali oleh Abdul Rahman bin Muljam, salah seorang berfahaman Khawarij.
5. Dari segi pemerintahan, pentadbiran kerajaan ini terbahagi kepada dua, iaitu pentadbiran
pusat dan pentadbiran wilayah .

Isi-isi utama

1. Pusat pemerintahan
• Empat orang khalifah kerajaan ini telah mengekalkan Madinah sebagai pusat
pemerintahan dan pentadbiran, dengan Masjid Nabawi menjadi lokasi perbincangan dan
penggubalan dasar pemerintahan dan pentadbiran.
• Sewaktu pemerintahan Khalifah Ali bin Abi Talib, berlaku pemindahan pusat prentadbiran
ke Kufah, memandangkan kota tersebut lebih strategik baginya untuk menangani
ancaman golongan Khawarij dan keluarga Umaiyah yang tidak menyenangi akan dasar
pemerintahannya terutama dalam menangani kes pembunuhan Khalifah Uthman bin
Affan.

2. Kepemimpinan tertinggi
• Khalifah merupakan pemerintah tertinggi dalam kerajaan Islam, namun kekuasaannya
tidak bersifat mutlak tetapi sebaliknya sesuatu dasar diputuskan melalui kaedah syura,
iaitu keputusan yang dibuat berdasarkan suara majoriti.
• Bilangan ahli syura bergantung kepada kehendak semasa. Namun begitu, seseorang
khalifah boleh berijtihad bagi menyelesaikan sebarang permasalahan dengan
berpandukan hukum syarak.
• Sebagai ketua eksekutif dan perundangan, khalifah juga mengetuai pentadbiran
keagamaan seperti imam dan membaca khutbah, malah bertanggungjawab menyelia
dan menguruskan pemungutan hasil dalam negara dan pembangunan infrastruktur.
• Jelaslah bahawa khalifah merupakan ketua pemerintah yang memikul tanggungjawab
berat dalam pemerintahan dan keagamaan.

3. Pelaksanaan amalan syura

• Khalifah Umar al Khattab telah menubuhkan Majlis Syura yang bertindak umpama
sebuah badan penasihat kepada khalifah. Ahli atau anggota syura dilantik daripada
kalangan para sahabat yang berpengalaman. Segala dasar negara yang berkaitan
dengan pentadbiran, ekonomi, sosial diputuskan melalui musyawarah demi kepentingan
bersama.
• Pelaksanaan amalan syura ini telah diperluaskan ke peringkat pentadbiran wilayah,
malah demi memastikan setiap warganegara menyumbangkan idea-idea bermakna,
Khalifah Umar al Khattab pernah menyatakan “tidak khalifah tanpa musyawarah” dan “

27
 bukanlah individu yang berproduktif seandainya gagal menyumbangkan apa-apa idea
demi kepentingan bersama”.
• Jelaslah bahawa sesuatu dasar negara diputuskan melalui kaedah syura, iaitu
keputusan yang dibuat berdasarkan suara majoriti.

4. Penubuhan jabatan atau diwan

• Bagi memastikan sistem pemerintahan berjalan dengan lancar, pelbagai jabatan telah
ditubuhkan. Antara jabatan-jabatan yang ditubuhkan ialah Baitulmal, pengurusan tanah,
kehakiman, dan ketenteraan.
• Jabatan ketenteraan atau Diwan al-Jund merupakan salah satu jabatan baharu yang
dibentukpada zaman Khalifah Umar al Khattab, sekaligus membentuk dua jenis
angkatan tentera, iaitu tentera darat dan tentera laut. Pada zaman Khalifah Uthman bin
Affan pula, angkatan tentera laut telah ditubuhkan bagi menjaga kawasan perairan.
• Jabatan kehakiman pula merupakan jabatan terpenting dan merupakan jabatan yang
bebas daripada campur tangan politik. Syarat-syarat pelantikan seseorang hakim amat
ketat, malah gaji yang diberikan merupakan antara yang tertinggi bagi mengelak gejala
rasuah.
• Individu-individu penting yang pernah memegang jawatan utama pada zaman ini ialah
Khalid al Walid sebagai Panglima Agung sebelum digantikan dengan Abu Ubaidah, Ali
bin Abi Talib sebagai penyelia Tawanan Perang, dan Abu Ubaidah juga pernah
ditugaskan sebagai Penjaga Kunci Baitulmal pada zaman Khalifah Abu Bakar Al Siddiq.
• Jelaslah bahawa pelbagai jabatan atau diwan telah ditubuhkan dan diurus dengan baik
dalam pentadbiran pusat pada zaman Khulafah al- Rasyidin.

5. Pentadbiran wilayah
• Pemerintahan dan pentadbiran wilayah wujud ekoran daripada kejayaan-kejayaan yang
dicapai dalam ekspedisi ketenteraan. Pada zaman pemerintahan khalifah Abu Bakar
al-Siddiq, negara Islam telah dibahagikan kepada 10 buah daerah, iaitu Makkah, Ta’if,
Yaman, Hadhramaut, Khawlan, al-Jund, Najran, Zabid, Bahrain dan Jarsh. Pentadbiran
di peringkat wilayah seterusnya diperkemas pada zaman pemerintahan Khalifah Umar
bin al-Khattab berikutan kejayaan kempen peluasan kuasa. Selain itu, Negara Islam
dibahagikan kepada lapan buah wilayah utama, iaitu Madinah, Makkah, Syam,
Mesopotamia, Iran, Iraq, Mesir dan Palestin.
• Setiap wilayah berkenaan mempunyai ibu negeri atau mempunyai pusat pentadbiran
masing-masing. Untuk memastikan urusan pentadbiran berjalan dengan lancar, Khalifah
Umar bin al-Khattab telah membentuk sistem birokrasi yang sistematik. Setiap wilayah
akan diketuai oleh Gabenor yang akan dibantu oleh pegawai-pegawai lain seperti
setiausaha dan pegawai tertentu di beberapa buah jabatan seperti setiausaha Tentera,

28
 Pegawai Cukai(Sahib al-Kharaj), Pegawai Polis(Sahib al-Syurtah), Pegawai
Perbendaharaan Neraga(Sahib Bait al-Mal) dan seorang kadi.
• Bermula zaman pemerintahan Khalifah Umar al –Khattab, setiap wilayah kekuasaan
kerajaan Islam akan didirikan cawangan-cawangan Baitulmal bagi memudahkan urusan
pendapatan dan perbelanjaan negara. Laporan kewangan wajib dihantar setiap tahun
bagi memastikan tidak berlaku sebarang penyelewengan.
• Dalam pentadbiran, setiap wilayah mempunyai kuasa autonomi yang terhad. Namun,
Pemerintah tertinggi di kerajaan wilayah ialah gabenor yang dilantik oleh pemerintah
tertinggi kerajaan pusat. Gabenor dibantu oleh pembesar seperti kadi dan wazir yang
dilantik oleh Khalifah. Pemerintah wilayah sering bertukar mengikut pertukaran
khalifah dalam kerajaan pusat dan struktur bagi pemerintahan kerajaan wilayah
mencontohi struktur pemerintahan pusat dan tidak boleh bertindak sendiri tanpa
kebenaran kerajaan pusat.

Kesimpulan

1. Bentuk pemerintahan dan pentadbiran pusat dan wilayah telah dipraktikkan pada zaman
Khulafa’ al-Rasyidin menggambarkan kesinambungan sistem pemerintahan dan
pentadbiran yang diamalkan pada zaman Nabi Muhammad s.a.w.
2. Struktur pemerintahan dan pentadbiran ini telah mengalami perubahan dari semasa ke
semasa dan menjadi semakin sistematik apabila khalifah Umar bin al-Khattab menerajui
pemerintahan negara Islam.

SOALAN 10: HURAIKAN SISTEM PEMERINTAHAN KERAJAAN ISLAM ANDALUSIA

PADA ABAD KE-13 MASIHI

Pendahuluan

1. Pertapakan Islam di Andalusia berlaku pada zaman kerajaan Umayyah semasa

pemerintahan Khalifah al-Walid bin Abdul Malik.
2. Selepas tahun 1002 masihi, pemerintahan kerajaan Umayyah di Andalusia mengalami
kemerosotan sehingga membawa kepada kemunculan kerajaan kecil Islam di Andalusia
seperti kerajaan Muluk al-Tawaif, kerajaan Murabitun, kerajaan al-Muwahiddun dan
kerajaan Nasriyah.

29
3. Sepanjang abad ke-13 Masihi, kerajaan al-Muwahiddun, kerajaan pimpinan Ibn Hud, dan
kerajaan Nasriyyah telah membentuk sistem pemerintahan Islam di Andalusia.

Isi-isi Utama

1. Pusat Pentadbiran
• Sewaktu pemerintahan kerajaan Muwahiddun, pemerintah kerajaan ini telah berjaya
menguasai wilayah-wilayah utama di Andalusia seperti Toledo, Granada, Santarem dan
menjadikan Seville sebagai pusat pentadbiran.
• Walau bagaimanapun, pusat pentadbiran ini dipindahkan ke Murcia semasa
pemerintahan Ibn Hud di Andalusia. Penguasaan Islam terhadap wilayah-wilayah
Andalusia bertambah semasa pentadbiran Ibn Hud apabila beliau berjaya menguasai
Cordova, Seville, Granada, Almeria, Ceuta, Algeciras, Jaen, Merida, dan Badajoz.
• Pada tahun 1235 Masihi, Pemerintah kerajaan Nasriyyah, Ibn al-Ahmar menjadikan
Granada menjadi pusat pentadbiran kerajaan Islam Nasriyyah di Andalusia kerana
kedudukannya yang strategik antara Almeria dan Gibraltar serta mempunyai kubu
pertahanan yang kuat.

2. Gelaran Pemerintah
• Pemerintah-pemerintah kerajaan kecil Islam di Andalusia pada abad ke-13 Masihi
mengekalkan penggunaan gelaran Amir sebagai simbol kekuasaan bagi memastikan
jawatan pemerintah berkekalan dan diwarisi oleh pemerintah seterusnya.
• Gelaran lain seperti sultan, dan khalifah turut digunapakai bertujuan untuk menunjukkan
pemusatan kuasa pentadbiran.
• Pemerintah kerajaan Muwahiddun turut menggunakan gelaran pemerintah seperti
al-Mahdi, al-Nasir, dan al-Mansur. Walau bagaimanapun, gelaran pemerintah ini kurang
disenangi oleh bangsa Arab yang dianggap tidak bertepatan dengan kewujudan sistem
demokrasi Islam.

3. Sistem Birokrasi
• Sistem birokrasi dibentuk di peringkat pusat dan wilayah, walaupun penguasaan di
peringkat wilayah adalah terhad. Gabenor Jeneral merupakan wakil pemerintah yang
bertanggungjawab melantik pegawai-pegawai untuk membantu dalam urusan
pentadbiran.
• Sistem birokrasi pemerintahan kerajaan Muwahiddun lebih sistematik berbanding
semasa pemerintahan Ibn Hud dan kerajaan Nasriyyah, apabila jabatan dan

30
 jawatan-jawatan pentadbiran yang merangkumi aspek politik, kewangan, ketenteraan,
dan sebagainya dibentuk. Antaranya ialah al-Dawlah, al-Kuttab, al-Wulah al-Jund dan
lain-lain.

4. Hubungan Diplomatik
• Hubungan diplomatik dilaksanakan bertujuan untuk mengelakkan tekanan dan ancaman
kerajaan- kerajaan Kristian di Andalusia. Bagi mewujudkan situasi politik yang stabil,
kerajaan Islam Andalusia mengadakan perjanjian damai dengan pemerintah Kristian.
Polisi ini dilaksanakan oleh kerajaan Muwahiddun dengan menandatangi perjanjian
damai bersama Raja Leon dan Castile. Perjanjian damai ini bertahan selama 10 tahun.
• Semasa pemerintahan Ibn Hud, khalifah al-Mustansir, pemerintah kerajaan Abasiyyah di
Baghdad telah mengiktiraf pemerintahan Islamiah Ibn Hud di wilayah-wilayah yang
dikuasai.
• Pada tahun 1246 Masihi, pemerintah kerajaan Nasriyyah, Ibn al-Ahmar telah
menandatangani perjanjian damai dengan pemerintah Kristian. Berdasarkan perjanjian
tersebut, Ibn al-Ahmar sedia membayar ufti dan menyerahkan wilayah Jaen, Arjona,
Porcuna, Priego, Higuera, dan La Frontera kepada Ferdinand III, pemerintah Castille.
Tindakan ini bertujuan untuk mengekalkan Ibn al-Ahmar sebagai pemerintah tunggal di
Granada dan menjamin pengekalan pemerintahan kerajaan Islam Nasriyyah di
Andalusia.

5. Dasar Liberal
• Pelaksanaan dasar liberal dalam sistem pemerintahan bertujuan untuk menjamin
keutuhan dan kekuatan kerajaan Islam di Andalusia. Pentadbiran kerajaan Muwahiddun
pada peringkat pusat dan wilayah adalah berasaskan sumber perundangan Mazhab
Maliki, walau bagaimanapun, pemerintah-pemerintah kerajaan Muwahiddun tidak
memihak kepada mana-mana mazhab. Dasar liberal ini membolehkan kerajaan
Muwahiddun mendapat sokongan masyarakat Islam sepenuhnya.
• Dasar liberal kerajaan Nasriyyah dapat dilihat menerusi layanan yang baik kepada
masyarakat bukan Islam di Granada. Sokongan yang diterima ini membolehkan 22
pemerintah kerajaan Nasriyyah bertahan di Granada dan mencapai zaman
kegemilangan semasa berada di bawah pentadbiran Raja Yusuf I dan Sultan Muhammad
V.

Kesimpulan

31
1. Pemerintah kerajaan Kristian yang diketuai oleh Ratu Isabella dan Raja Ferdinand telah
melancarkan Gerakan Reconquista iaitu Gerakan menyelamatkan Sepanyol [Andalusia]
daripada kekuasaan Islam.
2. Pada tahun 1492 Masihi, kerajaan Nasriyyah menyerahkan Granada secara rasmi kepada
pihak Kristian dan ini telah menamatkan pemerintahan kerajaan Islam di Andalusia.

SOALAN 11: ISLAM ADALAH AGAMA KEDAMAIAN YANG CINTA AKAN KEAMANAN.
BINCANGKAN PERNYATAAN TERSEBUT BERDASARKAN ETIKA PEPERANGAN DALAM
ISLAM.

Pendahuluan

1. Islam tidak menggalakkan peperangan dan melarang sebarang pencerobohan terhadap

wilayah atau negara lain tanpa sebab yang munasabah.
2. Hal ini kerana Islam ialah agama perdamaian yang cinta akan keamanan.
3. Namun begitu, apabila agama Islam, negara dan maruah diri diancam, umat Islam wajib
mengangkat senjata untuk mengelakkan maruah dipermainkan pihak musuh.
4. Hal ini selaras dengan wahyu yang telah diturunkan oleh Allah SWT yang membenarkan
Nabi Muhammad s.a.w berperang.
5. Walau bagaimanapun, ketika menghadapi musuh di medan perang, tentera Islam perlu
mematuhi etika peperangan yang telah ditetapkan sama ada sebelum, semasa atau selepas
perang.

Isi-isi utama

1. Memberi pilihan sebelum berperang

• Sebelum berperang manusia/musuh hendaklah diseru atau diajak kepada Islam,
berdamai atau berperang
• Dilaksanakan semasa zaman Khalifah Abu Bakar al-Siddiq sewaktu menggempur
wilayah Hirah. Penduduk diberikan tiga pilihan iaitu menganut agama Islam, berdamai
atau berperang.
• Sekiranya musuh sudah mengikat perjanjian damai, mereka termasuk dalam golongan
yang tidak boleh diperangi
• Pihak musuh yang enggan menerima Islam tetapi sanggup berada di bawah naungan
kerajaan Islam perlu membayar jizyah sebagai simbol balasan kerana kerajaan Islam
melindungi harta dan nyawa mereka.

32
 • Peperangan hanya akan berlaku sekiranya pihak musuh masih berkeras dan memulakan
serangan.
• Hal ini jelas membuktikan bahawa Islam tidak menggalakkan peperangan dan
peperangan hanya akan berlaku selepas usaha untuk mengelakkannya gagal

2. Memerangi musuh seandainya orang Islam diperangi terlebih dahulu

• Islam hanya membenarkan umatnya mengangkat senjata seandainya mereka diperangi
terlebih dahulu.
• Etika ini dapat dilihat dalam perang Badar, iaitu peperangan yang pertama antara umat
Islam Madinah dengan orang musyrikin Mekah
• Tentera Islam hanya menunggu serangan daripada musuh yang menceroboh kawasan
perkhemahan tentera Islam.
• Selepas itu barulah berlaku peperangan secara terbuka dan menyeluruh antara tentera
musyrikin Mekah dengan tentera Islam Madinah
• Jelaslah bahawa tentera Islam tidak memulakan peperangan tetapi tidak akan berdiam
diri sekiranya diserang oleh pihak musuh

3. Mentaati arahan pemimpin atau ketua

• Etika yang terpenting semasa peperangan sedang berlaku
• Etika ini berhubung kait dengan disiplin yang diterapkan dalam kalangan tentera Islam
• Tentera Islam juga tidak boleh lari atau meninggalkan medan peperangan melainkan
dengan keizinan ketua
• Semua anggota tentera wajib akur kepada arahan pemimpin atau ketua untuk
memastikan segala perancangan yang telah diatur mencapai matlamat
• Selain itu untuk mengelakkan berlakunya perpecahan dan sesuatu yang tidak diingini
dalam kalangan anggota tentera semasa peperangan
• Kekalahan tentera Islam dalam Perang Uhud pada tahun 3 Hijrah berpunca daripada
tentera Islam yang tidak akur dengan arahan pemimpin
• Tentera pemanah telah meninggalkan posisi mereka di Bukit Uhud untuk mengambil
harta benda dan makanan yang ditinggalkan oleh pihak musuh
• Pihak musuh mengambil kesempatan dan melakukan serangan balas
• Jelaslah bahawa kegagalan mematuhi arahan pemimpin dan mementingkan tujuan lain
semasa peperangan telah mengakibatkan pihak musuh beroleh kemenangan.

4. Tidak boleh memerangi golongan yang lemah

• Dalam ekspedisi ketenteraan, tentera Islam tidak boleh memerangi musuh yang tidak
memiliki kekuatan dan daya usaha.

33
 • Contohnya, kanak-kanak, golongan wanita, orang tua, orang cacat atau lumpuh serta
paderi atau pendeta.
• Pada zaman Khulafa’ al-Rasyidin golongan ini tidak dikenakan jizyah kerana dianggap
tidak mengancam keselamatan negara Islam
• Namun begitu, jika golongan ini memainkan peranan penting sebagai penggerak atau
pencetus peperangan, tentera Islam boleh mengambil tindakan yang sewajarnya sebagai
tindak balas
• Jelaslah etika ini membuktikan bahawa Islam bukanlah bersifat kejam dan mementingkan
kebajikan walaupun terhadap musuh. Hal ini juga menunjukkan bahawa Islam
mempunyai nilai moral yang tinggi.

5. Larangan merosakkan harta benda

• Tentera Islam dilarang merosakkan atau memusnahkan harta benda penduduk dan
kemudahan awam kecuali dalam keadaan darurat
• Tentera Islam dianjurkan supaya menjaga keadaan alam sekitar supaya berada seperti
dalam keadaan sedia kala
• Contoh perbuatan yang dilarang seperti membakar rumah penduduk, rumah ibadat dan
kebun-kebun, dan memotong pokok
• Hal ini bukan sahaja melibatkan kepentingan awam malah menyebabkan berlakunya
pembaziran dan menjejaskan matlamat peperangan.
• Larangan ini menunjukkan betapa Islam mementingkan keamanan dan kesejahteraan
• Hal ini dibuktikan dalam peristiwa pengepungan kota Ta’if oleh Nabi Muhammad SAW.
Dalam kejadian tersebut, harta-harta musuh Islam langsung tidak diusik oleh tentera
Islam.
• Jelaslah di sini bahawa, larangan memusnahkan atau merosakkan harta benda selaras
dengan anjuran Islam yang tidak suka akan kemusnahan dan kehancuran tetapi lebih
kepada mempertahankan maruah agama Islam dan negara.

6. Melarang sebarang perbuatan yang boleh mengaibkan musuh

• Antara larangan tersebut ialah tentera Islam tidak boleh mencincang mayat atau musuh
yang terbunuh.
• Etika ini jelas menunjukkan bahawa Islam ialah agama yang suci dan menolak tindakan
yang boleh mengaibkan seseorang sama ketika masih hidup ataupun setelah meninggal
dunia.
• Islam melarang keras tindakan mengaibkan musuh sebagaimana yang telah dilakukan
oleh Hindun bt Utbah terhadap jasad Saidina Hamzah, bapa saudara Nabi Muhammad
SAW yang syahid dalam Perang Uhud pada tahun 3 Hijrah

34
 • Jelaslah bahawa Islam sentiasa menghormati orang lain sama ada kawan atau pun
musuh, sama ada hidup ataupun sudah meninggal dunia.

7. Layanan baik terhadap tawanan perang

• Tentera Islam dilarang menyiksa atau membunuh tawanan perang
sewenang-wenangnya.
• Tentera Islam dikehendaki melayan musuh yang berjaya dikalahkan dan ditawan dengan
baik.
• Hal ini merupakan salah satu kaedah berdakwah yang diajar oleh Nabi Muhammad SAW.
• Baginda menggunakan cara diplomasi semasa dalam melayan tawanan perang.
• Contohnya, Tawanan perang Badar yang tidak mampu tetapi mempunyai pengetahuan
boleh menebus diri dengan mengajar ilmu pengetahuan kepada 10 anak muslimin
Madinah sehingga pandai atau membayar sejumlah wang yang tertentu sebagai
tebusan diri mengikut keadaan bagi yang berkemampuan
• Tindakan Nabi Muhammad SAW memberikan pengampunan kepada tawanan ketika
peristiwa pembukaan kota Mekah
• Kaedah yang digunakan ini berjaya menarik ramai musuh Islam untuk menerima agama
Islam.
• Jelaslah, dengan melayan tawanan perang dengan baik, Islam terus tersebar dan dapat
diterima oleh mereka yang sebelum ini menentang Islam.

Kesimpulan
1. Ternyata etika peperangan yang dianjurkan oleh Islam bukan sahaja memberikan kesan
yang positif kepada tentera-tentera Islam, malah menjadi saluran untuk penyebaran dakwah
Islam.
2. Etika peperangan yang dianjurkan oleh Islam telah menaikkan imej Islam di mata
masyarakat bukan Islam.
3. Selain itu, etika perang yang diamalkan oleh tentera Islam juga telah menarik minat ramai
musuh Islam untuk menerima agama ini.

SOALAN 12 : BINCANGKAN STRATEGI PEPERANGAN TENTERA ISLAM PADA ZAMAN

NABI MUHAMMAD SAW.

Pendahuluan

1. Islam tidak menggalakkan peperangan,namun setelah turunnya wahyu yang membenarkan

umat Islam mengangkat senjata,Nabi Muhammad SAW telah membentuk angkatan tentera.

35
2. Matlamat penubuhan angkatan tentera adalah untuk mempertahankan negara,kesucian
agama Islam dan menegakkan hukum Allah.
3. Pada zaman Nabi Muhammad SAW ,peperangan dibahagikan kepada dua iaitu sariyah dan
ghazwah.
4. Antara peperangan yang terkenal pada zaman Nabi Muhammad SAW ialah Perang
Badar,Perang Uhud dan Perang Khandak.
5. Terdapat pelbagai strategi peperangan tentera Islam pada zaman Nabi Muhammad SAW.

Isi- isi utama

1. Strategi : Menguasai tempat strategik

• Berlaku semasa Perang Badar pada 17 Ramadan tahun ke- 2 Hijrah atau 624 Masihi
antara tentera Islam dan tentera Quraisy
• Tentera Islam berjaya mengalahkan tentera Quraisy kerana mereka bertindak pantas
menguasai kawasan strategik iaitu kawasan punca air .
• Akhirnya musuh kehabisan bekalan air sehingga memaksa mereka menceroboh benteng
tentera Islam dalam keadaan lemah.
• Kebijaksanaan tentera Islam menguasai Lembah Badar terlebih dahulu telah
menyebabkan kemenangan berpihak kepada tentera Islam.

2. Strategi : Bertahan dan menggali parit

• Berlaku semasa Perang Khandak atau Perang al-Ahzab pada bulan Syawal tahun ke-
5 Hijrah.
• Tentera Islam membina benteng pertahanan dengan menggali parit di sekeliling Kota
Madinah.
• Strategi ini digunakan berikutan cadangan daripada seorang sahabat iaitu Salman
al-Farisi.
• Parit ini telah menghalang tentera musuh daripada memasuki Kota Madinah ,manakala
tentera Islam bertahan di dalam kota.
• Strategi ini ternyata telah membawa kejayaan kepada tentera Islam dan mengelirukan
pihak musuh serta memaksa mereka berundur dari medan peperangan.

3. Strategi : Menempatkan pasukan pemanah di atas bukit.

• Berlaku semasa Perang Uhud pada tahun ke-3 Hijrah atau 625 Masihi.
• Dalam perang ini tentera berjalan kaki akan disokong oleh pasukan pemanah yang
diletakkan di atas Bukit Uhud.

36
 • Strategi ini berjaya berjaya mengalahkan musuh pada peringkat awal.
• Namun,pada peringkat akhir tentera Islam tewas.
• Ini disebabkan mereka dikaburi oleh harta musuh yang bertaburan menyebabkan
mereka meninggalkan posisi masing-masing,sekali gus melanggar arahan Nabi
Muhammad SAW.

4. Strategi: Penyamaran/Tipu helah

• Strategi ini digunakan dalam Perang Khandak.
• Nu’aim bin Mas’ud telah diarahkan memecahbelahkan benteng pertahanan musuh serta
kekuatan tentera Quraisy dan Yahudi.
• Nu’aim telah menyamar sebagai musuh Islam.
• Akhirnya pakatan antara tentera Quraisy dan Yahudi berjaya dipecah belahkan.
• Strategi ini juga memberi kelebihan kepada tentera Islam dan membawa kejayaan.

5. Strategi : Memeterai perjanjian persahabatan dengan musuh

• Nabi Muhammad SAW telah mengadakan Perjanjian Hudaibiyah dengan pihak Quraisy
Makkah.
• Perjanjian ini dipertikaikan oleh para sahabat kerana syarat-syarat yang dikatakan tidak
adil bagi umat Islam.
• Namun,Nabi Muhammad SAW tetap menerima syarat-syarat yang terkandung dalam
Perjanjian tersebut kerana yakin umat Islam akan menang.
• Telahan Nabi Muhammad SAW tepat kerana pihak Quraisy Makkah mencabuli perjanjian
tersebut.
• Kesannya,Nabi Muhammad SAW dan 10 000 tentera Islam berjaya membuka Kota
Makkah tanpa pertumpahan darah pada 10 Ramadan tahun ke- 8 Hijrah atau 630
Masihi.

Kesimpulan

1. Terdapat pelbagai strategi yang digunakan oleh tentera Islam pada zaman Nabi Muhammad
SAW.
2. Dengan menggunakan strategi yang bijak dan berkesan, tentera Islam berjaya
mengalahkan musuh Islam.
3. Kejayaan ini jelas menonjolkan kepimpinan Nabi Muhammad SAW dalam peperangan.
4. Strategi yang digunakan pada zaman Nabi Muhammad SAW diwarisi oleh pemerintah
Islam pada zaman Khulafa al-Rasyidin bagi menundukkan kerajaan Rom dan Parsi.

37
SOALAN 13: BINCANGKAN SISTEM KETENTERAAN YANG DILAKSANAKAN PADA
ZAMAN KHALIFAH AL RASYIDIN PADA ABAD KE-7 MASIHI.

Pendahuluan

1. Islam tidak menggalakkan peperangan, namun peperangan tidak dapat dielakkan

seandainya agama, negara dan maruah diri umat Islam diancam oleh musuh.
2. Sistem ketenteraan pada zaman Khulafa al-Rasyidin mengalami pemodenan seiring
dengan perkembangan dan cabaran semasa khasnya dalam menghadapi kuasa Rom dan
Parsi.

Isi-isi Utama

1. Pentadbiran Ketenteraan
• Khulafa al-Rasyidin merupakan pemerintah atau panglima tertinggi dalam angkatan
tentera Islam.
• Para khalifah akan melantik panglima-panglima tentera dan menentukan
serangan-serangan terhadap pasukan musuh setelah mendapat pandangan majlis
syura.

2. Jenis Tentera
• Tentera dibahagikan kepada beberapa bahagian seperti pasukan berkuda, pasukan
pejalan kaki, pasukan perkhidmatan, pasukan peninjau dan peninjau sayap belakang.

3. Pembahagian Tentera
• Seseorang ketua kumpulan dilantik bagi setiap sepuluh orang tentera. Seorang leftenan
(Qaid) dilantik bagi setiap seratus orang tentera. Seorang Pegawai Pemerintah (Amir)
dilantik bagi beberapa orang leftenan. Pada zaman Khalifah Ali bin Abi Talib, terbentuk
satu lagi sistem penyusunan tentera dipanggil kurdus atau tentera berpasukan. Setiap
satu kurdus mengandungi antara 300 hingga 600 orang tentera.
• Ketua Turus Angkatan Angkatan Tentera buat pertama kalinya dilantik oleh Khulafa
al-Rasyidin. Ketua inilah juga diberi mandat untuk melantik timbalannya. Di akhir
pemerintahan khalifah Umar, beliau sendiri yang melantik timbalan-timbalan tersebut.

4. Peralatan Perang

38
 • Tentera Islam pada zaman Khulafa al-Rasyidin memakai perisai, pedang, lembing,
tombak dan panah.
• Pasukan berkuda memakai baju besi dan topi besi.
• Pasukan pejalan kaki memakai seluar dan berkasut. Pasukan tentera Eropah pada hari
ini meniru pakaian tentera Islam pada zaman Khulafa al-Rasyidin.
• Semasa peperangan, gendang digunakan untuk menaikkan semangat tentera.

5. Markas Tentera
• Kem-kem tentera yang terbesar pada zaman Khulafa al-Rasyidin terletak di Basrah,
Kufah (Iraq), Fustat (Mesir), Qairawan (Afrika) dan Mansurah(Sind).

6. Kebajikan Tentera
• Khulafa al-Rasyidin berusaha memberi segala kemudahan untuk keselesaan tentera
Islam.
• Perhatian khusus diberikan bagi memastikan tahap kesihatan tentera Islam berada di
paras memuaskan.
• Berek tentera Islam agak luas dan selesa serta dibina di tempat-tempat yang terjamin
kesihatan alam sekitarnya.
• Setiap tentera diletakkan di bawah jagaan doktor untu menjaga kesihatannya.
• Gaji tentera Islam mula dikuatkuasakan pada zaman Khalifah Umar. Mengikut skim ini,
setiap tentera Islam akan menerima antara 3000 hingga 5000 dirham setahun. Ahl
al-Ayyam (askar-askar veteran) pula menerima sebanyak 3000 dirham setahun. Tentera
Rawadif (junior) menerima antara 1500 hingga 2000 dirham setahun.
• Tentera Islam pada masa itu dibayar gaji yang diambil dari zakat dan cukai. 600 dirham
adalah gaji purata bagi seorang tentera dalam masa setahun.
• Keluarga tentera juga diberikan makanan, pakaian dan kasut percuma.
• Selepas berlaku sesuatu peperangan, harta rampasan perang (ghanimah) sebanyak
empat perlima juga dibahagikan kepada tentera yang berjuang.

7. Tentera Laut
• Pada zaman Khulafa al-Rasyidin, wilayah-wilayah Islam semakin meluas hingga ke
Mesir, seluruh Teluk Parsi dan lain-lain kawasan.
• Pada zaman inilah umat Islam menguasai pelabuhan-pelabuhan tumpuan pedagang
seperti Oballah di Teluk Parsi. Umat Islam kemudiannya menguasai Laut Merah dan Laut
Mediterranean. Demi meluaskan lagi wilayah Islam dan menentang kekuasaan Rom, laut
digunakan untuk mencapai matlamat berkenaan.

39
 • Pada peringkat permulaan, Khalifah Umar sendiri enggan menerima cadangan yang
dikemukakan oleh Muawiyyah, gabenor Damsyik agar menggunakan angkatan tentera
Islam melalui laut untuk menewaskan tentera Rom yang menguasai lautan ketika itu.
Khalifah Umar kurang yakin dengan kebolehan umat Islam untuk berperang di laut
ekoran kemalangan yang berlaku ke atas sekumpulan tentera Islam yang menyeberangi
Laut Merah pada zaman beliau.
• Namun khalifah Umar berubah fikiran apabila negara Islam memerlukan makanan dari
Mesir. Jalan darat bukan sahaja jauh tetapi memakan masa yang sangat lama. Justeru
itulah, beliau telah mengarahkan digali terusan sejauh 69 batu dari sungai Nil ke Laut
Merah. Sebanyak 20 buah kapal telah belayar melalui terusan tersebut yang membawa
bekalan makanan dari Mesir ke Laut Merah dan sampai di Madinah dengan selamat.
• Serangan tentera Islam melalui lautan (Teluk Parsi) buat pertama kalinya dilancarkan di
bawah pemerintahan Umar yang diketuai oleh al-ala bin al-Hadrami, gabenor Bahrain
menentang tentera Parsi. Namun serangan melalui laut itu dilancarkan tanpa terlebih
dahulu mendapat keizinan khalifah Umar dan berakhir dengan kekalahan.
• Zaman penguasaan tentera laut Islam dalam erti kata sebenarnya bermula pada zaman
pemerintahan Khalifah Uthman. Panglima Laut Islam pertama ialah Abdullah bin Qays
Harith yang pernah melancarkan 50 serangan ke atas beberapa sasaran armada tentera
Rom.
• Serangan tentera laut Islam seterusnya oleh Muawiyyah dan Abdullah yang melancarkan
serangan ke atas Kepulauan Cyprus yang dikuasai Rom pada tahun 28H. Lautan
Mediterranean secara beransur-ansur dapat dikuasai oleh tentera laut Islam. Pada tahun
31H (652M), Muawiyyah telah menghantar ekspedesi tentera laut yang mengandungi
600 buah kapal bagi menentang tentera Rom.
• Hakam telah dilantik oleh khalifah Uthman supaya gabenor di Bahrain dan diarahkan
supaya menyediakan persiapan angkatan tentera laut untuk melancarkan serangan ke
atas India. Beberapa pelabuhan India telah diserang oleh beliau seperti Thana, Bahroch
dan lain-lain. Mughirah bin Abi al-As telah diutuskan mengetuai satu pasukan tentera laut
untuk menyerang Dabul (Thatta), salah sebuah pelabuhan di Sind, India.

Kesimpulan

1. Pada zaman Khulafa al-Rasyidin, wilayah kekuasaan Islam semakin luas ekoran
kemenangan demi kemenangan yang diperolehi dalam pelbagai siri peperangan.
2. Kejayaan ini didorong oleh kepimpinan, organisasi, strategi dan peralatan ketenteraan
Islam yang mantap di samping kekuatan akhidah dan semangat jihad yang jitu dalam
kalangan tentera Islam.

40
SOALAN 14: BINCANGKAN LANGKAH-LANGKAH STRATEGIK YANG DIAMBIL OLEH
SULTAN MUHAMMAD AL FATEH DALAM USAHA BAGINDA MENAKLUK KOTA
CONSTANTINOPLE PADA ABAD KE 15 MASIHI.

Pendahuluan

1. Nama sebenar ialah Muhammad bin Murad bin Muhamad bin Biyazid. Dilahirkan pada 29
Mac 1432M di Adraniapolis.
2. Menaiki takhta pada usia 19 tahun sebagai Sultan ke-7 menggantikan bapanya Sultan
Murad 11.
3. Seorang pemerintah yang berani, tegas, berdedikasi, peramah dan menghormati orang lain.
Baginda juga seorang panglima yang agung dan telah memimpin sebanyak 25 siri
peperangan.
4. Digelar Muhammad al-Fatih yang bermaksud penakluk atau pembuka kerana kejayaannya
menakluk kota Constantinople yang terletak di bawah pemerintah kerajaan Rom.

Isi – isi utama

Persiapan Membebaskan Kota Constantinople

1. Mengkaji Strategi
• Selama 2 tahun selepas menaiki takhta, baginda mengkaji pelan Kota
Konstantinople pada setiap malam bagi mengenal pasti titik kelemahannya.
• Baginda juga mengkaji sebab-sebab kegagalan kempen-kempen terdahulu serta
berbincang dengan panglima-panglima perangnya tentang strategi yang sesuai
digunakan.

2. Pembinaan Angkatan Tentera

• Baginda telah menyediakan mujahid seramai kira-kira 250,000 dan ini merupakan angka
yang begitu besar jika dibandingkan dengan tentera negara lain pada zaman itu. Para
mujahid berkenaan diberikan latihan intensif dan sentiasa diperingatkan dengan pujian
Rasulullah SAW kepada tentera yang akan menawan Constantinople itu nanti.

3. Pembinaan Peralatan Perang Moden

• Sultan Muhammad Al-Fatih juga berusaha untuk mempertingkatkan kelengkapan
senjatanya. Beliau telah mendapatkan khidmat pakar membina meriam bernama
Orban.

41
 • Beberapa meriam telah dibina termasuk Meriam Diraja yang masyur. Catatan
menceritakan betapa meriam ini adalah yang terbesar pada zaman berkenaan.
Beratnya beratus tan dan memerlukan beratus tenaga tentera untuk mengangkutnya.
Beliau juga menyediakan kira-kira 400 buah kapal laut untuk tujuan yang sama.

4. Pembinaan Benteng Rumeli Hissari

• Benteng Rumeli Hissari dibina di tebing sebelah Eropah, lebih kurang 5 batu dari Kota
Constantinople di mana Selat Bosphorus adalah yang paling sempit. Ia dibina
bertentangan dengan Benteng Anadolu Hisar di tebing sebelah Asia yang telah dibina
oleh Sultan Biyazid Yildirim dahulu. Benteng ini mengawal rapi kapal-kapal yang
melintasi Selat Bosphorus.

5. Perjanjian Bersekutu
• Sebelum serangan dibuat, Sultan Muhammad Al-Fatih telah mengadakan perjanjian
dengan musuh-musuh yang lain.
• Ini merupakan strategi yang penting supaya seluruh tenaga dapat ditumpukan kepada
musuh yang satu tanpa ada sebarang ancaman yang berada di luar jangkaan.
• Perjanjian damai dibuat dengan pihak Wallachia, Serbia dan Hungary untuk
memencilkan Constantinople apabila diserang nanti.

6. Pakar Motivasi
• Baginda membawa bersama para ulama dan pakar motivasi ke medan perang bagi
membakar semangat jihad tenteranya.
• Sebaik sahaja menghampiri dinding kubu Kota Constantinople, baginda mengarahkan
dilaungkan azan dan solat berjemaah.
• Tentera Byzantin gentar melihat 150,000 tentera Islam bersolat di belakang pemimpin
mereka dengan laungan suara takbir yang bergema.

Melancarkan Serangan Ke Atas Constantinople

1. Menghantar Utusan Kepada Raja Byzantin

• Baginda menghantar utusan kepada Raja Byzantin meminta baginda menyerah.
Keengganan baginda menyebabkan kota tersebut dikepung.
• Pada 19 April 1453, serangan dimulakan. Kota tersebut dihujani peluru meriam selama
48 hari. Sesetengah dinding luarnya rosak tetapi dinding tengahnya masih teguh.

2. Menara Bergerak

42
 • Seterusnya baginda mengarahkan penggunaan menara bergerak yang lebih tinggi dari
dinding kubu Byzantin dan memuatkan ratusan tentera.
• Tentera Byzantin berjaya memusnahkan menara tersebut setelah ianya menembusi
dinding kubu mereka.

3. Bantuan Dari Pope Vatican

• Pope di Rome menghantar bantuan 5 buah armada yang dipenuhi dengan senjata dan
tentera kepada kerajaan Byzantin.
• Perairan Teluk Golden Horn direntang dengan rantai besi untuk menghalang kemaraan
armada Uthmaniyyah.
• Hal ini menaikkan semula semangat tentera Byzantin.

4. Taktik Terhebat
• Tentera Laut Uthmaniyyah telah mencuba beberapa kali untuk melepasi rantai besi di
pintu masuk Golden Horn.
• Dalam masa yang sama, panahan diarahkan kepada kapal-kapal Byzantin dan Eropah
yang tiba untuk membantu,
• Walau bagaimanapun usaha ini tidak berjaya dan ia memberikan semangat kepada
penduduk kota Constantinople
• Hasil munajat kepada Allah yang berterusan, Sultan Muhammad Al Fatih telah
mendapat ilham agar memindahkan kapal-kapal perang dari pengkalan di Besiktas ke
Teluk Golden Horn.
• Proses ini dilakukan dengan menyeret kapal-kapal itu melalui jalan darat yang terletak
antara dua pelabuhan yang berjarak 3 batu.
• Yang paling mencabar, jalan darat yang bakal diseret kapal itu bukan tanah datar dan
mudah dilalui, akan tetapi tanah perbukitan yang belum diterokai.
• Baginda telah menitahkan agar tanah itu terlebih dahulu diratakan dan hebatnya proses
ini memakan masa beberapa jam sahaja.
• Kemudian, papan-papan kayu yang sudah dilumuri minyak dan lemak digunakan untuk
menggerakkan kapal.
• Hasilnya, hanya dalam satu malam sahaja lebih 70 buah kapal berjaya dipindahkan dan
diluncurkan ke Teluk Golden Horn.
• Strategi ini sangat mengkagumkan dan memberi kejutan kepada Kerajaan Byzantin
yang sukar mempercayai bahawa kapal-kapal Uthmaniyyah telah berada di Teluk
Golden Horn.
• Kapal-kapal perang tentera Byzantin habis terbakar kerana bedilan meriam tentera
Uthmaniyyah. Pertahanan Byzantin menjadi semakin lemah.

43
 • Baginda mengambil kesempatan pada malamnya dengan memberi semangat kepada
tenteranya serta mengingatkan mereka kepada Hadis Rasulullah SAW dan
bersama-sama berdoa kepada Allah SWT.

5. Memanjat dan Melastik Dinding Kota

• Keesokan paginya tentera Uthmaniyyah cuba memanjat dinding dalam kubu dengan
tangga dan cuba merobohkannya dengan lastik besar.
• Tentangan sengit pihak Byzantin menyebabkan ramai yang syahid.
• Baginda memerintahkan tenteranya berundur dan bedilan meriam diteruskan sehingga
tengahari.

6. Penawanan Constantinople
• Setelah mengepung selama 53 hari, akhirnya pada 29 Mei 1453, Kota Constantinople
jatuh ke tangan tentera Islam.
• Baginda menukar nama Constantinople kepada Islambol (Islam keseluruhan).
• Gereja Besar St Sophies ditukar kepada Masjid Aya Sofiya.
• Baginda dengan tawadhuknya melumurkan tanah ke dahinya lalu melakukan sujud
syukur.
• Semenjak peristiwa inilah baginda diberi gelaran ‘Al Fatih’ iaitu yang menang kerana
kejayaannya membebaskan Kota Constantinople dari kekuasaan kerajaan Rom.

Kesimpulan

1. Sultan Muhammad Al Fatih adalah seorang genius yang telah menyusun strategi dengan
baik dan bersedia menukar taktikal perang di saat-saat genting.
2. Kejayaan baginda menawan Kota Constantinople telah membawa kepada satu peristiwa
besar sehingga baginda digelar al fatih yang membawa maksud kemenangan.

SOALAN 15: BINCANGKAN PELAKSANAAN NAUNGAN MELALUI JIZYAH PADA ZAMAN

KHALIFAH AL RASYIDIN PADA ABAD KE-7 MASIHI.

Pendahuluan

1. Jizyah bermaksud ganti rugi atau cukai perlindungan. Ia merupakan pemberian ufti oleh
seseorang individu atau kerajaan bukan Islam kepada kerajaan Islam sebagai simbol
naungan di bawah kerajaan Islam.

44
2. Jizyah merupakan cukai politik yang dikenakan ke atas kafir Zimmi yang menerima
perlindungan nyawa dan harta benda daripada pemerintah Islam.
3. Orang bukan Islam yang membayar jizyah akan mendapat hak yang sama dengan orang
Islam dan mendapat kebebasan beragama.
4. Mereka yang telah memeluk Islam tidak akan dikenakan jizyah.
5. Pelaksanaan jizyah melalui naungan dilakukan sewaktu pemerintahan khalifah al-Rasyidin
yang berpusat di Madinah. Empat orang khalifah al –Rasyidin iaitu Abu Bakar As-Siddiq,
Umar Al-Khattab, Uthman Al-Affan dan Ali bin Abi Talib.

Isi- isi utama

1. Pengurusan Jizyah
• Golongan yang dikenakan jizyah ialah kafir zimmi yang memenuhi syarat iaitu lelaki, sihat
fizikal dan mental, akil baligh, berkemampuan, merdeka dan bukan ahli agama sebagai
balasan perlindungan atau keselamatan jiwa dan harta yang mereka peroleh dari negara
Islam
• Sekiranya seseorang kafir zimmi itu memeluk Islam atau kerajaan Islam gagal memberi
jaminan keselamatn maka kewajipan membayar jizyah akan gugur
• Selain itu, jizyah terbahagi dua iaitu secara rela dan paksaan. Jizyah secara rela ialah
pembayaran atas kerelaan antara bukan Islam dan kerajaan Islam, manakala jizyah
paksaan ialah kadar bayaran yang ditentukan oleh kerajaan Islam
• Jizyah akan dibayar setiap awal tahun dan kadar minimumnya satu dinar. Menurut
mazhab Hanafi dan Hambali kadarnya antara 12 hingga 48 dirham bergantung kepada
status dan kemampuan seseorang
• Antara contoh kerajaan yang membayar jizyah ialah kerajaan Baitulmuqaddis pada
zaman pemerintahan Umar al-Khattab
• Pengurusan jizyah ini ternyata tidak membebankan kerajaan yang dinaungi oleh
kerajaan Islam.

2. Pelaksanaan jizyah zaman Khalifah Abu Bakar as-Siddiq

• Amalan pungutan jizyah dilakukan pada zaman khalifah Abu Bakar as-Siddiq
• Pada zaman khalifah Abu Bakar as-Siddiq, sebelum berperang beliau memberi tiga
pilihan kepada penduduk Iraq dan Syria iaitu memeluk Islam, membayar jizyah atau
berperang
• Beliau berjaya mengalahkan beberapa wilayah seperti Iraq dan Syria di mana
pemimpinnya bersetuju membayar jizyah sebanyak 19 ribu dirham kepada kerajaan
Islam di Madinah.

45
 • Manakala apabila panglima Khalid bin al-Walid menawan kerajaan di Hirah, al-Anbar dan
Ain al-Tamar dalam ekspedisi ke Daumat al-Jandal, wilayah berkenaan rela membayar
jizyah sebanyak satu dinar setiap individu.
• Tegasnya, pembayaran jizyah oleh wilayah-wilayah berkenaan telah dapat menjamin
keselamatan diri dan harta benda mereka.

3. Pelaksanaan jizyah zaman Khalifah Umar al-Khattab

• Pungutan jizyah meningkat kesan daripada ekspedisi ketenteraan yang dijalankan oleh
Khalifah Umar al-Khattab seperti di Mesir,Iraq dan Syam.
• Bagi melicinkan kutipan jizyah, khalifah Umar al-Khattab telah mengarahkan gabenor
melaksana dan menentukan kadar jizyah atas wilayah masing-masing
• Khalifah Umar al-Khattab telah membuat perjanjian dengan pemimpin Baitulmuqaddis,
pemerintah Babylon dan mereka bersetuju membayar jizyah dan menerima perlindungan
kerajaan Islam.
• Di Syria kadar jizyahnya ialah 1 hingga 4 dinar bergantung pada status dan kemampuan
individu, manakala penduduk Qibti di Mesir juga membayar jizyah dengan kadar 2 dinar
setahun kepada kerajaan Islam Madinah kerana bersetuju bernaung di bawah kerajaan
Islam
• Sumber jizyah yang dipungut dimasukkan ke dalam Baitulmal dan akan digunakan untuk
kepentingan negara dan rakyat seperti membayar gaji kakitangan kerajaan termasuk
tentera dan juga menyediakan kemudahan–kemudahan awam.
• Kesan daripada pembayaran jizyah ini, pendapatan negara pada zaman khalifah Umar
al-Khattab semakin bertambah dan wilayah Islam semakin berkembang.

4. Pelaksanaan jizyah zaman Khalifah Uthman bin al-Affan

• Khalifah Uthman meneruskan pelaksanaan jizyah berikutan kawasan wilayah naungan
kerajaan Islam semakin luas.
• Kejayaan ekspedisi arahan Khalifah Uthman menyebabkan wilayah-wilayah seperti
Tarablus, Tripoli, Nubah dan Qairawan di Afrika Utara menyatakan kesanggupan untuk
berada di bawah naungan kerajaan Islam melalui pembayaran jizyah.
• Wilayah berkenaan juga setuju untuk berdamai dan sebahagian penduduknya pula
bersedia untuk menganut Islam.
• Impaknya, sumber pendapatan negara semakin bertambah.

5. Pelaksanaan jizyah zaman Khalifah Ali bin Abi Talib

• Pelaksanaan jizyah masih diteruskan pada zaman Khalifah Ali namun agak kabur.

46
 • Situasi ini disebabkan keadaan negara yang tidak aman, berlaku pergolakan politik,
pemberontakan dan perang saudara seperti Perang Jamal dan Perang Siffin.
• Namun begitu, jizyah tetap dilaksanakan. Buktinya, surat khalifah Ali kepada al-Asytar
dan al-Nakha’I agar beliau tidak menolak perjanjian damai yang diminta oleh kafir Zimmi
melalui pembayaran jizyah.
• Khalifah Ali masih menerima jizyah dari wilayah taklukan yang diwarisi dari khalifah
sebelumnya seperti Azerbaijan, Palestin dan Jordan.
• Namun, pendapatan negara melalui ijzyah berkurangan kerana terdapat beberapa
wilayah yang enggan membayar jizyah dan membebaskan diri daripada naungan
kerajaan Islam pusat seperti Mesir.
• Tegasnya, pelaksanaan jizyah masih diteruskan walaupun negara berhadapan dengan
pelbagai masalah kerana merupakan sumber pendapatan negara.

Kesimpulan

1. Pelaksanaan jizyah bukan sahaja membuktikan kehebatan kerajaan Islam tetapi pada masa
yang sama dapat meningkatkan pendapatan negara.
2. Sistem ini diteruskan lagi pada zaman khalifah Umayyah dan Abbasiyah dan juga kerajaan
Islam selepasnya.

47
 TEMA 2: PEMBANGUNAN DAN PENEROKAAN

NO SOALAN CATATAN
1 HURAIKAN KONSEP DAN CIRI-CIRI EKONOMI ISLAM PADA ZAMAN
NABI MUHAMMAD SAW.
2 BINCANGKAN PENGURUSAN BAITULMAL PADA ZAMAN KHALIFAH
AL RASYIDIN ABAD KE 7 MASIHI
3 BINCANGKAN PENGURUSAN BAITULMAL PADA ZAMAN KHALIFAH
ABBASIYAH DARI ABAD 9 HINGGA ABAD 11 MASIHI
4 BEZAKAN ANTARA CUKAI DAN ZAKAT SERTA KEPENTINGANNYA
DALAM PEMBANGUNAN NEGARA.
5 BINCANGKAN SISTEM PERCUKAIAN YANG DILAKSANAKAN
SEMASA PEMERINTAHAN KHALIFAH AL-RASYIDIN

6 BINCANGKAN SISTEM PERCUKAIAN ZAMAN KERAJAAN BANI

ABBASIYAH PADA ABAD KE 9 HINGGA 11 MASIHI.
7 BINCANGKAN PELAKSANAAN ZAKAT PADA ZAMAN KHALIFAH
AL-RASYIDIN ABAD KE-7 MASIHI

8 JELASKAN KEPENTINGAN DAN PELAKSANAAN ZAKAT PADA

ZAMAN KHALIFAH ABBASIYAH DARI ABAD KE-9 HINGGA 11
MASIHI.
9 JELASKAN KEPENTINGAN DAN PELAKSANAAN ZAKAT PADA
ZAMAN KHALIFAH ABBASIYAH DARI ABAD KE-9 HINGGA 11
MASIHI.
10 JELASKAN FALSAFAH DAN CIRI-CIRI PENDIDIKAN ISLAM ZAMAN
KERAJAAN ABBASSIYAH PADA ABAD KE 11 HINGGA 12 MASIHI.
11 HURAIKAN PERLAKSANAAN PENDIDIKAN FARDU AIN DAN FARDU
KIFAYAH DI ACHEH PADA ABAD 16 MASIHI HINGGA 17 MASIHI.
12 BINCANGKAN PERKEMBANGAN ILMU AQLI PADA ZAMAN
KHALIFAH UMAIYAH DI ANDALUSIA DARI ABAD KE-11 HINGGA
KE-13 MASIHI
13 IMAM AL-GHAZALI TELAH MEMBERIKAN BANYAK SUMBANGAN
DALAM TAMADUN ISLAM TERUTAMANYA DALAM BIDANG ILMU
PENGETAHUAN. BINCANGKAN
14 BINCANGKAN SUMBANGAN IBNU BATTUTAH DALAM

48
 PERKEMBANGAN TAMADUN MANUSIA.
15 HURAIKAN CIRI-CIRI SENI BINA ISLAM DI ANDALUSIA PADA ABAD
KE-13 MASIHI
16 HURAIKAN CIRI-CIRI SENI BINA ISLAM YANG TERDAPAT PADA
ISTANA ALHAMBRA DI ANDALUSIA.
17 HURAIKAN CIRI-CIRI SENI BINA ISLAM YANG TERDAPAT PADA
ISTANA ALHAMBRA DI ANDALUSIA.
18 MERUJUK KEPADA EMPAT BUAH BANGUNAN YANG TERDAPAT
PADA ZAMAN KERAJAAN MUGHAL. BINCANGKAN KEUNIKAN
BANGUNAN BERKENAAN

SOALAN 1: HURAIKAN KONSEP DAN CIRI-CIRI EKONOMI ISLAM PADA ZAMAN NABI
MUHAMMAD SAW.

Pendahuluan

1. Ekonomi menurut pandangan Islam ialah mengkaji aktiviti manusia yang selaras dengan
tuntutan syariah dari segi perolehan, penggunaan, pengurusan sumber untuk kebaikan diri,
masyarakat, dan negara bagi mendapatkan keredhaan Allah s.w.t.
2. Ini menjelaskan bahawa ekonomi Islam adalah menyeluruh yang merangkumi aspek rohani
dan jasmani. Malahan, memperlihatkan bahawa asas ekonom Islam tidak dipisahkan dengan
ilmu agama.
3. Rasulullah s.a.w. telah memperlihatkan contoh dan adab peraturan dalam urusan
perniagaan iaitu: mendapatkan dan menikmati rezeki secara halal, mengharamkan
perniagaan barangan dan perkhidmatan yang haram, berkelakuan baik semasa berurus
niaga, menjauhkan diri daripada amalan riba, dan menjalankan urusniaga dengan jujur dan
amanah.
4. Contoh dan adab ini merupakan usaha Nabi Muhammad S.A.W untuk memantapkan
ekonomi Islam khususnya di Madinah.

Isi-isi utama

1. KONSEP EKONOMI ISLAM

• Konsep rububiyyah (ketuhanan) menjadi konsep utama yang menekankan sifat Allah
s.w.t. sebagai Penguasa yang membuat peraturan dan bertujuan menjaga dan

49
 memelihara kehidupan makhluk demi kebahagiaan dunia dan akhirat. Hanya Allah s.w.t.
sahaja yang mengerti perjalanan dan pengisian yang terbaik untuk alam dan
makhluk-Nya. Dalam konteks ekonomi, ia merupakan peraturan yang ditetapkan Allah
s.w.t. bagi meningkatkan kualiti kehidupan manusia di dunia untuk menjadi bekalan alam
akhirat.
• Konsep tazkiyah (kesucian jiwa) yang berkait rapat dengan proses pembentukan
sahsiah dan akhlak. Para rasul yang diutus adalah untuk memurnikan dan mensucikan
hati nurani manusia dalam hubungannya dengan Allah s.w.t., manusia, dan alam. Aspek
Tazkiyah berkaitan dengan tanggungjawab mengeluarkan zakat dan bersedekah.
• Konsep ubudiyah (kehambaan). Manusia sebagai hamba Allah dan khalifah disuruh
menerima dan patuh segala suruhan Allah. Manusia sebagai khalifah Allah adalah
pemegang amanah yang bertanggungjawab memakmurkan dunia dengan unsusr-unsur
tauhid dan rububiyyah.
• Persaudaraan dan pengorbanan sesama manusia. Perhubungan sesama manusia
adalah berdasarkan unsur persaudaraan, kasih sayang, hormat-menghormati serta
tanggungjawab dan rela berkorban demi agama, masyarakat dan negara. Hal ini akan
mendorong kepada nilai-nilai murni dan memupuk keamanan sejagat. Dengan ini,
manusia akan mengurus aktiviti ekonominya dengan cara yang diredhai Allah s.w.t..
Maka, dalam ekonomi Islam, tiada konsep tindas-menindas, memeras, mengeksploitasi,
sifat bakhil, dan sifat-sifat negatif yang lain.

2. CIRI-CIRI EKONOMI ISLAM

1. Aktiviti ekonomi bertujuan untuk beribadah kepada Allah s.w.t

• Dalam sistem ekonomi Islam, tujuan utama setiap aktiviti pelaburan, perusahaan dan
seumpamanya adalah untuk beribadah kepada Allah s.w.t. Dalam konteks ini, tiada
sebarang aktiviti ekonomi boleh dilaksanakan selain dasar ini.
• Oleh itu, aktiviti ekonomi haruslah dilakukan secara berhemah, bertanggungjawab, dan
tidak mengetepikan aspek-aspek kebajikan masyarakat.
• Pembahagian ekonomi adalah adil dan saksama dalam kalangan masyarakat Madinah.
Pengagihan ekonomi dilakukan melalui kewajipan berzakat dan menggalakkan
bersedekah.

2.Matlamat jangka panjang diutamakan

• Matlamat sistem ekonomi adalah untuk memberi kemakmuran dan kesejahteraan
kepada masyarakat.
• Bagi individu yang mengusahakan perniagaan, matlamat jangka panjang dalam aktiviti
ekonomi adalah untuk mencapai kesejahteraan hidup di akhirat.

50
 • Ekonomi Islam menerapkan nilai saling tolong-menolong antara satu sama lain dengan
menekankan perkongsian rezeki antara golongan kaya dan golongan miskin.
3.Memberi kemakmuran kepada masyarakat
• Tujuan aktiviti perniagaan dan ekonomi adalah untuk memberi kemakmuran dan
kesenangan kepada masyarakat.
• Produk atau perkhidmatan yang dikeluarkan adalah untuk meningkatkan nilai dan tahap
hidup masyarakat.
• Perkhidmatan pelacuran, perjudian, dan seumpamanya tidak ada sama sekali dalam
senarai aktiviti ekonomi Islam kerana ia membawa kerosakan dan kesengsaraan
kepada kehidupan masyarakat.

4. Keuntungan dunia dan akhirat

• Perniagaan dan aktiviti ekonomi adalah untuk mendapat keuntungan material dan
pahala daripada aktiviti yang dilakukan. Nabi Muhammad s.a.w. menjelaskan bahawa,
"Peniaga yang amanah berada di bawah naungan Arash pada hari pengadilan."
• Hadis menjelaskan bahawa peniaga yang menjalankan urusan perniagaan dengan
amanah dan tidak menipu timbangan serta sukatan akan dimasukkan ke dalam
golongan yang diberi keistimewaan.
• Semakin banyak pahala yang diperolehi daripada aktiviti ekonomi, semakin tinggi usaha
yang dilaksanakan.
• Nabi Muhammad s.a.w mengamalkan ekonomi Islam dengan mengharamkan riba dalam
urusan jual beli.
• Aktiviti ekonomi yang menjurus kepada penindasan, penipuan, rasuah dan monopoli
ekonomi diharamkan.
• Seterusnya, aktiviti ekonomi akan mengutamakan sifat tolong-menolong, jujur, dan
mengutamakan golongan yang lemah kerana matlamatnya adalah untuk mendapat
pahala dan ganjaran Allah s.w.t.

Kesimpulan

1. Islam memberi garis panduan dalam melaksanakan aktiviti ekonomi. Terdapat aktiviti
ekonomi yang diharuskan dan aktiviti ekonomi yang diharamkan.
2. Kesemua garis panduan ini adalah untuk melatih jiwa seseorang muslim melaksanakan
aktiviti ekonomi yang diharuskan dan dalam masa yang sama dapat mendisiplinkan diri,
mengawal hawa nafsu serta melahirkan seseorang muslim yang berjiwa bersih dan bertakwa
kepada Allah.

51
SOALAN 2: BINCANGKAN PENGURUSAN BAITULMAL PADA ZAMAN KHALIFAH AL
RASYIDIN ABAD KE 7 MASIHI

Pendahuluan

1. Baitulmal merupakan perbendaharaan atau institusi yang bertanggungjawab

menyelenggarakan pendapatan dan perbelanjaan negara serta menjadi tempat
penyimpanan barangan yang berharga seperti emas, perak, batu permata, barang
perhiasan dan harta-harta amanah (wakaf).
2. Khalifah al-Rasyidin diperintah empat sahabat nabi iaitu Khalifah Abu Bakar al-Siddiq,
Khalifah Umar al-Khattab, Khalifah Uthman bin Affan dan Khalifah Ali bin Abi Talib.
3. Pengurusan Baitulmal semakin penting dan menyeluruh pada zaman Khalifah Umar
al-Khattab disebabkan harta negara Islam semakin meningkat berikutan kejayaan ekspedisi
ketenteraan.

Isi-isi Utama

1. Sumber Baitulmal
• Sumber Baitulmal boleh dibahagikan kepada tiga bahagian iaitu harta masyarakat, harta
negara dan harta umum.
• Sumber utama Baitulmal termasuk pendapatan zakat harta benda seperti emas, perak,
zakat pertanian dan ternakan dari umat Islam.
• Jizyah dari orang bukan Islam dan kadarnya antara 12 hingga 48 dirham. Dikecualikan
kepada golongan tertentu seperti orang tua, kanak-kanak, wanita dan lain-lain.
• Kharaj dari orang Islam dan bukan Islam pada kadar 10%.
• Usyur dikenakan terhadap peniaga Islam dan bukan Islam mengikut kadar tertentu.
Misalnya kafir harbi dikenakan 10%, kafir zimmi 5% dan peniaga Islam 2.5%. Cukai
usyur dikenakan apabila cukup nisabnya sebanyak 200 dirham.
• Ghanimah dan al-fay yang berkaitan dengan harta rampasan perang.
• Harta peninggalan si mati tanpa waris.
• Harta karun (rikaz) yang ditemui dan tidak diketahui tuannya.
• Selain itu, sumber zakat meliputi harta wakaf, sedekah, hadiah dan lain-lain.

2. Pengurusan sumber Baitulmal

• Harta zakat Baitulmal diagihkan kepada penerima zakat yang layak (8 golongan asnaf)
termasuk fakir, miskin, musafir, mualaf, hamba yang membebaskan diri, orang yang

52
 berhutang, orang yang berjihad dan amil. Lebihan zakat akan digunakan untuk
kebajikan awam.
• Satu perlima harta ghanimah dan al-fay disalurkan untuk perbelanjaan kerajaan dan
bakinya diagihkan kepada tentera terlibat.
• Sumber Baitulmal lain digunakan untuk kegunaan kerajaaan dan awam termasuk
penyediaan prasarana, kebajikan rakyat, ahli keluarga nabi, ahli badar, ahli Baiah
al-Riduan dan sebagainya.

3. Pentadbiran Baitulmal
• Khalifah mengetuai pentadbiran Baitulmal berpusat di Madinah manakala gabenor
mengetuai pentadbiran di peringkat wilayah.
• Pegawai khas Baitulmal yang mahir Feqah, Matematik dan bersifat amanah dilantik
termasuk ketua pegawai Baitulmal, Pengutip Zakat (Amil), Pemungut Cukai dan
Pegawai Kewangan.
• Pada zaman Khalifah Umar al-Khattab, penggunaaan buku kira-kira diperkenalkan bagi
merekod sumber masuk dan keluar dari Baitulmal. Buku kira-kira ini menjadikan
pengurusan baitulmal lebih cekap dan berintegriti.

4. Pengurusan Baitulmal Zaman Khalifah Abu Bakar

• Pada zaman Abu Bakar, Baitulmal wujud secara tidak rasmi.
• Baitulmal berada pada tahap mudah, sederhana dan tidak rumit pengurusannya.
Pendapatan negara Islam dibelanjakan dengan sepenuhnya kepada mereka yang
berhak tanpa ada lebihan.
• Khalifah Abu Bakar juga menyerahkan sebidang tanah Nabi Muhammad saw iaitu tanah
Fadak dan Khaibar kepada Baitulmal. Begitu juga kutipan jizyah dan zakat yang
diperolehi dari ekspedisi ketenteraan pimpinan Khalid al-Walid ke atas wilayah Parsi
disimpan dalam Baitulmal.

5. Pengurusan Baitulmal pada zaman Umar al-Khattab.

• Baitulmal ditubuhkan secara rasmi pada zaman Umar kerana berlaku pembukaan
wilayah dan kejayaan ekspedisi ketenteraan. Sumber Baitulmal yang banyak seperti
zakat, al-fai’, jizyah, kharaj, usyur dan ghanimah tidak dapat diagih dengan serta merta.
• Panglima Khalid al-Walid mencadangkan kepada Khalifah Umar agar menubuhkan
Diwan yang berfungsi sebagai jabatan perbendaharaan yang akan mengawal urusan
pentadbiran harta berkenaaan dan cadangan itu dipersetujui.
• Khalifah Umar melaksanakan pengurusan Baitulmal secara sistematik dengan
menyediakan buku kira-kira negara bagi mengetahui aliran wang keluar dan masuk dari

53
 segi pendapatan dan perbelanjaan negara. Beliau melantik Uqail bin Abu Talib,
Makhramah bin Naufal dan Jabair bin Mut’am mengendalikan Baitulmal mengikut syariat
agama demi kepentingan ummah, agama dan negara.
• Dana Baitulmal turut dikhaskan untuk jaminan sosial bukan hanya kepada umat Islam
bahkan kepada orang bukan Islam.
• Kota Madinah telah dijadikan pusat pentadbiran Baitulmal. Cawangan Baitulmal
ditubuhkan di setiap wilayah Islam. Para pegawai akan dilantik secara khusus dan
bertanggungjawab kepada Baitulmal pusat di Madinah.
• Umar al-Khattab telah melakukan pembaharuan dalam pentadbiran kharaj di mana para
tentera tidak dibenarkan memiliki tanah dan rumah sebagai ghanimah sebaliknya
membiarkan tanah-tanah di wilayah yang ditakluki diusahakan oleh pemilik asalnya.
Sebagai ganti, tentera Islam mendapat elaun atau gaji daripada dana Baitulmal. Perkara
ini dilakukan bagi mengelakkan timbulnya perselisihan faham sesama anggota tentera
Islam yang boleh menggugat kestabilan negara di samping meningkatkan disiplin
anggota tentera

6. Pengurusan Baitulmal pada zaman Uthman bin Afffan

• Pada zaman Uthman, timbul kontroversi mengenai pengurusan Baitulmal.
• Beliau dituduh menyalahgunakan harta Baitulmal untuk kepentingan diri dan ahli
keluarga kerana menaikkan kadar cukai, tidak mengagihkan harta rampasan perang dan
berbelanja boros.
• Tuduhan itu merupakan fitnah. Khalifah Uthman menaikkan kadar cukai untuk
menambah dana belanjawan militer bagi menghadapi ancaman Byzantine.
• Khalifah Uthman terkenal dengan kekayaan dan sifat dermawan. Malahan bagi
menambah harta Baitulmal, beliau telah menyerahkan urusan perdagangan miliknya
kepada kaum keluarga dan menjadikan rumahnya sebagai Baitulmal sebelum kerajaan
Islam menubuhkan bangunan Baitulmal secara rasmi.

7. Baitulmal zaman Khalifah Ali bin Abi Talib

• Khalifah Ali meneruskan Baitulmal sebagai perbendaharaan negara mengikut syariat.
Beliau meneruskan kehidupan sederhana dan dibayar gaji yang sama seperti yang
diterima oleh Khalifah Abu Bakar dan Khalifah Umar.
• Pada zaman pemerintahanya, berlaku pertukaran ketua Baitulmal. Beliau melantik
Abdullah bin Arqam yang terkenal dalam kalangan sahabat sebagai seorang yang jujur
dan tegas.
• Ketika peperangan, pengikut Khalifah Ali menggesa agar mengambil sebahagian
daripada harta Baitulmal untuk menguatkan tentera bagi menghadapi tentera

54
 Mu’awiyah, gabenor Damsyik. Namun beliau menolak dengan keras atas alasan harta
berkenaan adalah amanah Allah swt.
• Khalifah Ali membuktikan kejujurannya apabila enggan mematuhi permintaan
saudaranya iaitu Aqil bin Abi Talib supaya khalifah meminta sedikit sumber daripada
Baitulmal kerana kesederhanaan hidupnya.

Kesimpulan

1. Penubuhan Baitulmal zaman Khalifah al-Rasyidin dapat menjamin pembangunan ekonomi

negara dan wilayah Islam serta membantu golongan kurang bernasib baik di samping
memastikan harta yang dimiliki diurus sebaik mungkin.
2. Pengurusan Baitulmal Khalifah al-Rasyidin menjadi asas perkembangan ekonomi Islam
zamannya.
3. Baitulmal zaman Khalifah al-Rasyidin terus berfungsi hingga zaman Khalifah Abbasiyah
dan menjadi institusi terpenting dalam pembangunan negara.

S0ALAN 3: BINCANGKAN PENGURUSAN BAITULMAL PADA ZAMAN KHALIFAH

ABBASIYAH DARI ABAD 9 MASIHI HINGGA ABAD KE-11 MASIHI.

Pendahuluan

1. Baitulmal dapat ditakrifkan sebagai institusi yang bertanggungjawab menyelenggara segala

urusan pendapatan dan perbelanjaan negara. Istilah moden kepada Baitulmal ialah
Perbendaharaan Negara.
2. Institusi ini juga berperanan menguruskan segala harta amanah seperti dan menyimpan
barangan berharga seperti emas, perak, permata dan sebagainya.
3. Khalifah Abbasiyah (750-1258M / 132-656H) merupakan zaman paling kaya dalam sejarah
kekhalifahan Islam sehingga digelar zaman keemasan Islam (Golden Age).
4. Pengurusan Baitulmal zaman Abbasiyah melalui tiga fasa iaitu zaman pembinaan dan
pemantapan, zaman kegemilangan dan zaman kemerosotan.

Isi-isi Utama

1. Sumber Baitulmal

55
 • Sumber utama perbendaharaan negara yang disimpan di Baitulmal diperolehi daripada
umat Islam melalui pungutan zakat termasuk zakat harta benda seperti emas dan
perak, zakat pertanian, zakat ternakan, zakat emas dan perak.
• Sumber daripada orang bukan Islam diperolehi dari jizyah (cukai perlindungan).
• Selain itu, kharaj (cukai tanah) dan usyur (cukai perniagaan) dikenakan ke atas orang
Islam dan bukan Islam mengikut kadar yang ditentukan pemerintah.
• Baitulmal mendapat sumber daripada ghanimah (rampasan perang) dan al-fay (harta
rampasan daripada pihak musuh tanpa perang).
• Harta peninggalan si mati tanpa waris dan rikaz (harta karun) serta Iuqathah (harta
tercicir yang tidak diketahui tuannya), wakaf, sedekah, hadiah dan wasiat turut menjadi
sumber baitulmal zaman Abbasiyah.
• Perkembangan ekonomi pada zaman Abbasiyah menyaksikan pelbagai cukai
perdagangan (usyur) diperkenalkan seperti cukai garam, cukai ikan, cukai barangan
perdagangan, cukai kilang, cukai barang mewah. Cukai import, cukai kastam dan
sebagainya. Namun Khalifah al-Wathiq telah memansuhkan sebahagian cukai
berkenaan.
• Sumber terbesar baitulmal zaman Khalifah Abbasiyah ialah kharaj dan usyur berikutan
peluasan kuasa dan perkembangan pesat ekonomi negara.

2. Pengurusan sumber Baitulmal

• Pada peringkat awal kerajaaan Khalifah Abbasiyah, kebanyakan dana baitulmal
digunakan untuk tujuan ketenteraan termasuk pembelian senjata dan membayar gaji
tentera.
• Pada zaman Khalifah Harun al-Rasyid (786-809), baitulmal mencapai zaman kemuncak
sehingga berjaya memainkan peranan penting dalam pelbagai bidang pentadbiran dan
pembangunan negara seperti pembayaran gaji kakitangan kerajaan dan tentera, menaja
kegiatan keilmuan, mendirikan masjid, sekolah, hospital, terusan air dan sebagainya.
Hasil perolehan baitulmal dari cukai sektor ekonomi begitu banyak mencecah 900 juta
dirham sehingga kota Baghdad muncul sebagai pusat ilmu dan perdagangan utama
dunia.
• Pada zaman Khalifah al-Makmun (813-833), sebagai pencinta ilmu, beliau banyak
memanfaatkan sumber baitulmal untuk membiayai kegiatan intelektual seperti penulisan
dan penterjemahan karya-karya ilmiah asing.
• Pada zaman Khalifah al-Musta’in (862-866), institusi Baitulmal telah mengalami sedikit
perubahan apabila beliau telah melantik Utamish sebagai wazir dan Ahmad al-Khasib
sebagai katib. Cadangan Utamish agar gaji tentera dan kakitangan kerajaan dibayar dua

56
 bulan sekali dan menyatukan pentadbiran kewangan (Baitulmal) dan pentadbiran
ketenteraan untuk menjimatkan kos tidak dipersetujui oleh Ahmad al-Khasib.
• Pada zaman Khalifah al-Mu’tadid (892-902), beliau berusaha memperbaharui
pentadbiran Baitulmal dengan merombak dasar yang diperkenalkan Utamish. Gaji
tentera dan pegawai awam dibayar sebulan sekali. Beliau berusaha memulihkan dana
Baitulmal, antaranya meminta kerajaan Saffariyah membayar cukai tahunan sebanyak 4
juta dirham dan sebagai balasan, kerajaan tersebut diberikan kuasa memerintah wilayah
timur yang sebelum ini dikuasai oleh kerajaan Samaniyah. Mewujudkan undang-undang
pusaka Islam baharu dengan menubuhkan sebuah jabatan yang bertanggungjawab
untuk menguruskan soal harta pusaka. Melalui peraturan ini, sekiranya tidak ada pihak
waris yang menuntut harta berkenaan, ianya akan menjadi milik baitulmal.
• Khalifah memperkenalkan sistem percukaian ala pertanian di kawasan-kawasan
pentadbiran kerajaan pusat dan melaksanakan sistem konsesi di daerah-daerah sekitar
ibu kota termasuk jalan perdagangan menuju ke kota dengan dikenakan bayaran 7000
dinar sehari. Namun, usaha yang dilakukan oleh khalifah al-Mu’tadid masih tidak dapat
meningkatkan sumber kewangan negara disebabkan perancangan tersebut menelan
kos pentadbiran tinggi.
• Pada zaman Khalifah al-Muqtadir (908-932), sumber Baitulmal masih mencukupi untuk
menampung perbelanjaan negara kerana beberapa buah wilayah yang telah bebas
seperti Iraq, Syam, Armenia dan Jazirah masih membayar cukai tahunan sama ada
dalam bentuk wang perak emas.
• Namun, dari semasa ke semasa ternyata bebanan Baitulmal semakin meruncing
terutamanya kos menjaga kota Makkah dan Madinah pada musim haji, menjamin
keselamatan para jemaah yang semakin bertambah dan membayar gaji tentera istana
semakin meningkat. Khalifah al-Muqtadir terpaksa mendapat bantuan kewangan
daripada saudagar-saudagar kaya, malah terpaksa mencagarkan harta benda keluarga
khalifah-khalifah terdahulu demi kepentingan negara.
• Bermula zaman Khalifah al-Radhi (934-940), keadaan Baitulmal semakin meruncing
sehinggakan tidak mampu membayar gaji tentera, malah pada masa tersebut harga
barangan melambung tinggi.
• Pada zaman Khalifah al-Qadir (991-1074), sumber Baitulmal mengalami sedikit
pemulihan disebabkan kejayaan tentera Abbasiyah memenangi peperangan di Turki,
Wasit dan Basrah. Kesannya, kerajaan memperoleh harta rampasan perang yang
banyak.

3. Pentadbiran Baitulmal
• Khalifah Abbasiyah melantik para pegawai khas menguruskan Baitulmal diperingkat
pusat manakala gabenor mengetuai pentadbiran Baitulmal di peringkat wilayah.

57
 Khalifah dan gabenor melantik amil-amil berkelayakan untuk memungut
sumber-sumber Baitulmal.
• Keberkesanan Diwan al-Kharaj (Jabatan Percukaian) pada zaman Khalifah Harun
al-Rasyid dalam meraih pendapatan turut membantu meningkatkan pendapatan
Baitulmal. Khalifah telah memerintahkan Abu Yusuf Yaaqub, qadi besar Baghdad agar
menyusun segala peraturan percukaian untuk dijadikan panduan dalam pentadbiran
negara dan memudahkan amil baitulmal bertugas memungut cukai serta mengelakkan
penindasan terhadap rakyat.

Kesimpulan

1. Peranan Baitulmal pada zaman kerajaan Abbasiyah bukan sekadar mengumpul sumber
pendapatan negara dalam bentuk cukai mahupun zakat, sebaliknya institusi ini memainkan
peranan penting dalam menunaikan tanggungjawab dan membantu kerajaan dalam
menyediakan pelbagai kemudahan atau prasara serta menambahkan kemasyhuran kota
Baghdad sebagai ketamudunan yang unggul menjelang Zaman Pertengahan.
2. Pengurusan Baitulmal zaman Khalifah Abbasiyah mengalami tiga peringkat iaitu zaman
pembinaan, zaman kegemilangan dan zaman kemerosotan sehingga kerajaan Abbasiyah
diserang dan dikalahkan oleh orang-orang Tartar, sekaligus membolehkan puak tersebut
menguasai perbendaharaan kerajaan Abbasiyah.

SOALAN 4: BEZAKAN ANTARA CUKAI DAN ZAKAT SERTA KEPENTINGANNYA DALAM

PEMBANGUNAN NEGARA.

Pendahuluan

1. Pengertian cukai: menurut istilah moden – cukai merupakan cara utama pemindahan
sumber daripada pemilikan individu kepada pengguna awam. Oleh itu, cukai bermaksud
sesuatu pungutan berbentuk wang oleh kerajaan terhadap rakyat secara perseorangan
atau organisasi yang bersetuju untuk kegunaan umum.
2. Menurut Kamus Dewan: bayaran (bea, sumbangan) yang dikenakan oleh kerajaan
terhadap orang perseorangan (perbadanan, syarikat, barang-barang, dan lain-lain) untuk
perbelanjaan negara dan lain-lain.
3. Dalam konteks Islam, cukai bermaksud bayaran yang dikenakan kepada ahlul Zimmi
(orang bukan Islam) yang tinggal di bawah pemerintahan Islam atau di wilayah yang
diperintah oleh Islam (kharaj, jizyah, dan ‘usyur) dan terhadap orang Islam sendiri
(‘usyur).

58
4. Terdapat tiga cukai yang dikenakan oleh pemerintah Islam dalam pentadbiran mereka,
iaitu kharaj, jizyah, dan ‘usyur.
5. Pengertian Zakat: berasal daripada perkataan Arab – kata dasar ‘zaka’ yang bererti
penambahan dan penyucian.
6. Dari segi bahasa, zakat membawa maksud kesucian, kebersihan, keberkatan, dan kepujian
daripada perasaan tamak, bakhil, dan sifat-sifat keji.
7. Dari segi syarak pula, zakat membawa maksud sebahagian harta yang dikeluarkan
untuk diagihkan kepada mereka yang berhak menerimanya.
8. Zakat pula terbahagi kepada dua, iaitu zakat fitrah dan zakat harta.

Isi-isi Utama

1. Jenis-jenis cukai

• Cukai jizyah ialah cukai perlindungan yang dikenakan kepada golongan bukan Islam
yang berada di bawah naungan negara Islam untuk menjamin perlindungan dan
keselamatan nyawa, harta benda dan amalan agama mereka.
• Sebagai balasan, mereka juga perlu menunaikan hak kepada pemerintah Islam dengan
tunduk dan patuh pada peraturan yang terdapat dalam negara Islam bagi menjamin
keharmonian dan kemakmuran bersama. Justeru, cukai jizyah boleh dimaksudkan
sebagai penyeimbang kepada kewajipan zakat yang dikenakan terhadap umat Islam.
• Kharaj pula ialah cukai tanah yang perlu dibayar oleh semua pemilik di wilayah taklukan
kerajaan Islam dengan kadar 10 peratus.
• Sementara ‘usyur merupakan cukai perniagaan yang dikenakan kepada peniaga Islam
dan bukan Islam. Bagi kafir Harbi, iaitu kafir yang tidak ada perjanjian damai dengan
negara Islam dikenakan usyur sebanyak10 peratus dan bagi kafir Zimmi yang bernaung
di bawah pemerintahan kerajaan Islam hanya dikenakan sebanyak 5 peratus. Wang
daripada ‘usyur dapat meningkatkan ekonomi negara terutama dalam aktiviti perniagaan
dan perdagangan.

2. Jenis-jenis Zakat
• Zakat fitrah ialah zakat yang diwajibkan ke atas orang-orang Islam setiap tahun.
Tempoh mengeluarkan zakat fitrah ialah pada 1 Ramadhan sehingga hari pertama bulan
Syawal sebelum solat sunat Hari Raya Aidil Fitri. Kadar zakat fitrah ialah sebanyak
segantang daripada makanan yang mengenyangkan atau makanan asasi penduduk.
• Zakat harta ialah zakat yang dikeluarkan oleh mereka yang mempunyai harta tertentu
dengan kadar yang ditetapkan oleh syarak.

59
 • Harta-harta yang berwajib dikeluarkan zakat adalah harta-harta yang penting
dalam ekonomi seperti hasil tanaman dan buah-buahan dan binatang ternakan, emas
dan perak, wang simpanan dan barang perniagaan.
• Bagi hasil tanaman dan buah-buahan, jika menggunakan siraman air hujan- zakatnya
1/10. Manakala jika diusahakan sendiri 1/20.
• Binatang ternakan seperti kambing, unta dan lembu. Syarat zakat binatang ternakan
ialah cukup hisab, tidak digunakan sebagai barangan modal dan membiak sendiri.
• Emas dan perak (bukan perhiasan). Kadar zakat yang dikenakan 2.5%
• Wang simpanan (bentuk akaun simpanan, simpanan tetap atau simpanan semasa)
kadar 2.5%.
• Barang-barang perniagaan dikenakan kadar 2.5%

3. Kepentingan cukai dan zakat dalam pembangunan negara

Aspek politik
• Pengurusan zakat berlandaskan syariat Islam yang sebenar turut memberi kesan dan
impak yang positif pada aspek politik. Melalui pengurusan zakat tersebut, aktiviti
penyalahgunaan kewangan rakyat di kalangan pemimpin kerajaan juga dapat dicegah.
Ini kerana zakat dan pengagihannya diuruskan oleh amil yang amanah dan sanggup
memikul tanggungjawab negara, amanah masyarakat Islam dan perintah Allah SWT.
Tambahan pula, hasil zakat hanya diagihkan kepada mereka yang tergolong dalam
lapan asnaf seperti ditetapkan syara’ sahaja. Dengan pengurusan zakat yang menepati
hukum syara’, maka rakyat di bawah pemerintahan negara Islam akan berpeluang
menikmati kehidupan yang sejahtera.
• Tegasnya, zakat dan cukai melancarkan pentadbiran negara dan melancarkan program
pembangunan negara.
Aspek ekonomi
• Zakat dan cukai memberikan sumbangan yang besar dalam memperkembangkan
sumber-sumber Baitulmal kaum Muslimin dan negara Islam sebagaimana yang
dilaksanakan oleh Khalifah Umar al-Khattab. Hal ini akan mendorong kerjasama
perdagangan negara-negara Islam dengan negara lain.
• Pembayaran cukai dan zakat merupakan salah satu cara umat Islam menyumbangkan
usaha dalam bentuk kebendaan bagi menampung keperluan mereka yang
memerlukannya.
• Zakat dan cukai mengurangkan jurang pendapatan yang tidak seimbang antara
golongan kaya dengan golongan miskin, di samping memberi bantuan dan pertolongan
kepada mereka yang memerlukannya.

60
 • Zakat dan cukai juga merupakan satu cara yang terbaik untuk memajukan ekonomi
negara dan menjadikan negara dan umat Islam muncul sebagai golongan kaya dan
makmur.
• Pengurusan zakat dan cukai yang efektif mampu menggalakkan pelaburan dan
seterusnya mencegah pembekuan harta. Secara tidak langsung, ini dapat
menggalakkan peredaran harta, wang atau kekayaan di kalangan anggota masyarakat
sekaligus mengelakkan berlaku terkumpulnya harta, wang atau kekayaan di tangan
pihak-pihak tertentu sahaja.
• Tegasnya zakat dan cukai mengukuhkan ekonomi negara dan menyumbang kepada
pembangunan negara.

Aspek Agama
• Zakat mengukuhkan ketaqwaan orang Islam. Hai ini kerana orang-orang yang
beriman sentiasa akan berusaha bersungguh-sungguh supaya berupaya mengeluarkan
zakat bagi memperoleh ganjaran daripada Allah SWT.

Aspek sosial
• Zakat boleh mengurangkan dendam dan rasa dengki yang ada dalam dada fakir
miskin. Hal ini kerana masyarakat bawahan biasanya berasa benci apabila melihat
mereka yang berkedudukan tinggi melaburkan harta untuk sesuatu yang tidak
bermanfaat. Jika harta tersebut melimpah itu dimanfaatkan untuk mengurangkan
kemiskinan, tentu akan terjalin keharmonian dan kasih saying antara si kaya dan si
miskin.
• Dengan zakat juga, dakwah Islam dapat diperluas cakupannya, termasuk untuk
menjinakkan hati para mualaf.
• Cukai juga berperanan untuk membangunkan negara dari sudut pembinaan
infrastruktur dan kemudahan awam yang dapat dimanfaatkan oleh masyarakat.
• Hal ini dapat dilihat terutama dalam pembinaan infrastruktur seperti pembinaan tali air,
jalan raya, jambatan, bangunan awam, atau bandar baharu yang boleh dimanfaatkan
semua pihak sama ada orang Islam atau bukan Islam.
• Tegasnya, agihan zakat dan cukai membantu menjaga kebajikan rakyat dan
menyumbang kepada pembangunan negara.

Kesimpulan

1. Secara prinsipnya, cukai dan zakat yang dikenakan akan diagihkan untuk kepentingan
bersama terutama kepada golongan fakir yang memerlukan dan untuk membangunkan
negara.

61
SOALAN 5: BINCANGKAN SISTEM PERCUKAIAN YANG DILAKSANAKAN SEMASA
ZAMAN PEMERINTAHAN KHALIFAH AL-RASYIDIN.

Pendahuluan

1. Percukaian dalam Islam telah bermula sejak zaman Nabi Muhammad saw iaitu pengenalan
jizyah yang merupakan cukai politik/ cukai kepala ataupun cukai perlindungan yang
dikenakan terhadap golongan kafir zimmi.
2. Semasa pemerintahan Khalifah al-Rasyidin, berlaku penambahbaikan dalam sistem
kutipan cukai dan terdapat cukai baharu yang diperkenalkan.
3. Hasil kutipan cukai juga terus meningkat terutamanyan semasa pemerintahan Khalifah
Umar al-Khattab.
4. Tiga jenis cukai yang dilaksanakan semasa pemerintahan Khalifah al-Rasyidin ialah jizyah,
kharaj dan juga usyur

Isi- isi utama

1. Pelaksanaan Kharaj
• Kharaj ialah cukai yang dikenakan terhadap pemilik tanah yang ditakluki oleh tentera
Islam sama ada secara rundingan ataupun peperangan.
• Pada zaman Khalifah Abu Bakar, walaupun sebahagian besar tanah Iraq telah dikuasai
tentera Islam, kharaj belum dilaksanakan lagi. Tanah tersebut dianggap sebagai tanah
ghanimah dan diagihkan kepada tentera Islam yang terlibat.
• Jenis tanah yang dikenakan cukai kharaj ialah tanah perolehan perang dan jenis-jenis
tanah yang ditentukan penggunaannya oleh pemerintah.
• Antara syarat tanah yang dikenakan kharaj ialah pemilik tanah terdiri daripada golongan
zimmi, tanah kediaman yang dijadikan kawasan pertanian, tanah kharaj yang disewa
atau dipajak (kharaj dikenakan terhadap pemilik tanah bukannya penyewa) dan
pengecualian kharaj sekiranya hasil pertanian musnah akibat bencana alam.
• Kharaj mula diperkenalkan semasa zaman pemerintahan Khalifah Umar al-Khattab.
• Bagi tanah yang tidak bertuan, Khalifah Umar telah menetapkan tanah tersebut dijadikan
milik bersama dan tetap dikenakan kharaj. Tanah tersebut akan diusahakan oleh petani
tempatan dan dipantau oleh Pemegang Amanah atau golongan Ahl al- Ayyam (mereka
yang terlibat dengan penaklukan Iraq).
• Ahl al-Ayyam bertanggungjawab memungut cukai tanah berkenaan dan 1/5 daripada
hasilnya akan dihantar kepada kerajaan pusat dan 4/5 untuk Ahl al-Ayyam.

62
 • Kuasa golongan Ahl al-Ayyam terhadap tanah tersebut terhenti selepas Khalifah Uthman
bin Affan menjadi khalifah menggantikan Khalifah Umar dan kuasa menguruskan cukai
di Iraq diletakkan di bawah pentadbiran gabenor.
• Kadar kharaj yang dikenakan berdasarkan kemampuan dan tidak bersifat
membebankan. Kadar yang paling maksimum ialah separuh daripada keseluruhan
hasil dan boleh dibayar dalam bentuk wang atau hasil yang diusahakan.
• Antara faktor yang menentukan kadar kharaj pada zaman Khalifah al-Rasyidin ialah
lokasi kawasan, kualiti tanah, penggunaan alat siraman dan kualiti benih tanaman.
• Kharaj pada zaman Khalifah Umar dibahagikan kepada dua jenis iaitu kharaj wazifah
masahah dan kharaj muqasamah.
• Kharaj wazifah masahah ialah cukai yang dikenakan mengikut keluasan tanah dan jenis
tanaman yang ditanam. Contohnya, tanah di Iraq telah ditetapkan setiap jerib anggur
akan dikenakan kharaj sebanyak 10 dirham.
• Kharaj wazifah dikenakan sekali dalam setahun tanpa mengira berapa banyak hasil yang
diperoleh.
• Kharaj muqasamah ialah cukai yang dipungut setiap kali hasil pertanian diperoleh.
• Sekiranya kharaj tidak dapat dibayar disebabkan oleh masalah kewangan, mereka
dibenarkan menangguhkan pembayaran sehingga mereka mampu.
• Sebaliknya jika mereka enggan membayar cukai walaupun berkemampuan, tindakan
undang-undang akan dikenakan kepada pembayar cukai tersebut oleh kerajaan.
• Pada zaman pemerintahan Khalifah Uthman bin Affan, kharaj al-iltizam atau iqta’ yang
diuruskan oleh pemilik tanah berkenaan diperkenalkan.
• Hasil yang diperoleh daripada sumber kharaj disimpan di dalam Baitulmal dan
dimanfaatkan, contohnya untuk pembangunan infrastruktur, memajukan kegiatan
pertanian, rancangan pengairan dan lain-lain lagi.

2. Pelaksanaan Jizyah
⚫ Jizyah ialah cukai perlindungan yang dikenakan terhadap golongan bukan Islam (zimmi)
sebagai balasan kepada jaminan perlindungan daripada negara Islam terhadap nyawa,
harta dan amalan agama mereka.
• Jizyah ialah gantian kepada khidmat perlindungan kerajaan Islam kepada golongan
zimmi dan bukanlah sebagai sewa atau denda kerana tidak beriman kepada Allah SWT
atau sebagai balasan kepada kekufuran mereka.
• Sekiranya seseorang itu menerima Islam ataupun kerajaan Islam gagal memberikan
jaminan keselamatan, keperluan membayar jizyah itu akan gugur dengan sendirinya.
• Kadar jizyah yang dikenakan berbeza-beza mengikut perjanjian yang dipersetujui dan
bergantung kepada kemampuan.

63
 • Jizyah terbahagi kepada dua iaitu Sulh al-Jizyah (cukai perlindungan) dan Jizyah
al-Ru’us (cukai diri).
• Mengikut amalan kutipan jizyah pada zaman Khalifah al-Rasyidin, kadar tahunan kutipan
jizyah yang dikenakan ialah 48 dirham (golongan kaya), 24 dirham (golongan
pertengahan) dan 12 dirham (golongan miskin yang mampu menyara kehidupan
mereka).
• Cukai jizyah dibayar dalam bentuk mata wang atau harta benda yang bernilai seperti
hasil pertanian dan penternakan.
• Terdapat golongan yang dikecualikan daripada membayar jizyah seperti orang
perempuan, kanak-kanak, orang tua, fakir miskin, golongan cacat dan lemah, hamba dan
golongan yang sakit berpanjangan.
• Pada zaman Khalifah Abu Bakar, jizyah dilaksanakan sebagaimana pada zaman Nabi
Muhammad saw. Contohnya pemimpin kawasan Hirah telah bersetuju membayar
19000 dirham setahun manakala penduduk kawasan Anbar serta Ain al-Tamar bersetuju
membayar satu dinar per individu sewaktu ekspedisi ke Daumat al-Jandal.
• Perlaksanaan jizyah pada zaman Khalifah Umar al-Khattab dilaksanakan oleh
gabenor-gabenor wilayah. Antara kawasan pungutan jizyah yang penting ialah Baitul
maqdis ekoran kekalahan Byzantine, Babylon, Mesir dan Syria.
• Pemimpin Baitulmaqdis sendiri telah mengadakan perjanjian dengan Khalifah Umar dan
bersetuju membayar jizyah selagi kerajaan Islam mampu memberikan jaminan
keselamatan terhadap harta dan nyawa mereka.
• Selain itu, penduduk Qibti yang menjemput Amru bin al-Asbagi menghalau orang Rom
bersetuju membayar jizyah dua dinar setahun. Manakala di Syria, kadar jizyah yang
dikenakan ialah satu hingga empat dinar bergantung kepada status individu.
• Pada zaman pemerintahan Khalifah Uthman, jizyah turut dikenakan terhadap
wilayah-wilayah yang dikuasai seperti Tripoli, Nubah dan Qairawan setelah
termeterainya perjanjian damai.

3. Pelaksanaan Usyur
• Usyur ialah cukai perniagaan yang dikenakan kepada semua peniaga Islam dan bukan
Islam apabila mereka menjalankan perniagaan dalam negara Islam.
• Usyur diperkenalkan untuk menegakkan keadilan dalam perdagangan kerana sebelum
itu pedagang Islam yang berdagang di wilayah lain dikenakan cukai tetapi sebaliknya
bagi pedagang bukan Islam yang berdagang di negara Islam.
• Usyur ialah cukai baharu yang diperkenalkan oleh Khalifah Umar al-Khattab bagi
menjana ekonomi negara Islam Madinah.

64
 • Kadar usyur yang dikenakan berbeza antara satu sama lain tetapi kadarnya tidak
membebankan golongan yang terlibat.
• Kadar yang dikenakan terhadap pedagang Islam ialah sebanyak 2.5% manakala bagi
pedagang kafir zimmi dikenakan kadar sebanyak 5%. Bagi pedagang yang terdiri
daripada golongan kafir yang tidak berada di bawah naungan kerajaan Islam, kadar
usyur yang dikenakan ialah sebanyak 10%.
• Antara fungsi cukai usyur adalah untuk memastikan para pedagang dapat menjalankan
aktiviti tanpa sebarang gangguan, menyediakan ruang berniaga yang selesa serta
kemudahan di pelabuhan.
• Cukai ini telah diteruskan perlaksanaannya pada zaman Khalifah Uthman bin Affan,
zaman Khalifah Ali bin Abu Talib serta zaman pemerintahan kerajaan Umaiyah dan
Abbasiah.

Kesimpulan

1. Penggunaan istem cukai yang sistematik dan terancang telah menyumbang kepada
kegemilangan zaman pemerintahan khalifah al-Rasyidin.
2. Hasil daripada kutipan cukai-cukai ini disimpan di Baitulmal yang bertanggungjawab untuk
menyelenggara semua cukai yang diperoleh dan seterusnya digunakan untuk
pembangunan negara dan wilayah-wilayah Islam yang lain.

SOALAN 6: BINCANGKAN SISTEM PERCUKAIAN ZAMAN KERAJAAN BANI ABBASIYAH

PADA ABAD KE 9 HINGGA 11 MASIHI.

Pendahuluan

1. Pada zaman Kerajaan Bani Abbasiyah kegiatan ekonomi berkembang dengan

pesat.Kemunculan Kota Baghdad sebagai pusat perdagangan Timur dan Barat telah
membantu kerajaan ini dalam kemakmuran ekonomi.
2. Perkembangan ekonomi ini seiring dengan perkembangan sistem pencukaian pada zaman
kerajaan Bani Abbasiyah. Hasilnya muncul sistem serta institusi percukaian yang lebih
mantap dan sistematik.
3. Setiap institusi akan diketuai oleh seorang pegawai tadbir yang bertanggungjawab
menjalankan urusan mengikut keperluan negara. Sistem percukaian pada zaman kerajaan
ini meliputi tiga sumber utama iaitu kharaj, jizyah dan usyur.

Isi- isi utama

65
1. Diwan al-Kharaj
• Diwan al-Kharaj merupakan Jabatan Percukaian Negara yang mengendalikan
pentadbiran cukai tanah yang mengeluarkan hasil pertanian. Diketuai oleh pegawai
yang berkuasa melantik wakil-wakil pemungut cukai mengikut kawasan. Pegawai
tersebut bertanggungjawab memastikan semua pihak mematuhi peraturan dan
pelaksanaan kutipan cukai tersebut
• Khalifah al-Mahdi menubuhkan Jabatan Akauntan Negara mengawal selia akaun
setiap jabatan khasnya mengenai hasil pungutan dan perbelanjaan.
• Penubuhan jabatan ini memang bersesuaian dengan situasi semasa memandangkan
sektor pertanian merupakan bidang yang diceburi majoriti penduduk. Sektor pertanian
menjadi nadi kepada jentera pentadbiran kerajaan Bani Abbasiyah.

2. Pelaksanaan Kharaj
⚫ Kadar Kharaj tidak sama antara kawasan. Kadarnya mengikut lokasi kawasan, kualiti
tanah, penggunaan alat siraman dan kualiti benih. Setiap unit tanah pertanian
biasanya dikenakan kharaj minima sebanyak 10 dirham. Bayaran kharaj dibayar
dalam bentuk mata wang dan harta benda seperti haiwan ternakan dan hasil
tanaman.
• Syarat-syarat tanah dikenakan kharaj antaranya pemilik tanah golongan zimmi, tanah
kharaj yang disewa atau dipajak. Pengecualian kharaj jika tanaman musnah akibat
bencana alam. Sistem percukaian Muqasamah iaitu cukai sebahagian hasil pertanian
diperkenalkan oleh Khalifah al-Mahdi.
• Kharaj merupakan salah satu sumber terpenting Baitumal ekoran kemajuan pesat
ekonomi dalam bidang pertanian.

3. Pelaksanaan Jizyah
• Pungutan cukai jizyah dipraktikkan semula oleh Kerajaan Bani Abbasiyah daripada
zaman Khulafah Rasyidin. Kadar jizyah tahunan ialah 48 dirham untuk golongan kaya,
24 dirham golongan pertengahan dan 12 dirham untuk golongan miskin.
• Gabenor memantau pelaksanaan pungutan cukai jizyah mengikut wilayah
masing-masing. Golongan dikecualikan daripada cukai jizyah ialah perempuan,
kanak-kanak, orang tua, hamba dan sakit berpanjangan.
• Pelaksanaan cukai ziyah ini meliputi kawasan taklukan bekas wilayah Parsi dan Turki.
Hasil pungutan disimpan di Baitulmal.
• Pada zaman Kerajaan Abbasiyah, tiada diskriminasi dalam pelaksanaan jizyah.

4. Pelaksanaan Usyur

66
 • Usyur merupakan cukai perniagaan yang dikenakan kepada semua peniaga Islam dan
bukan Islam apabila menjalankan perniagaan dalam Negara Islam.
• Kadar usyur berbeza mengikut jenis pedagang dan nilai dagangan. Cukai 2,5%
dikenakan ke atas peniaga Islam, 5% peniaga kafir zimmi dan 10% ke atas peniaga
kafir harbi. Jumlah usyur yang dikenakan adalah 200 dirham apabila cukup kadar
nisabnya
• Kerajaan Bani Abbasiyah mencapai kemajuan ekonomi pesat dalam sektor
perdagangan, perindustrian dan pertanian
• Baghdad muncul pusat perdagangan tersibuk ketika itu.
• Bermula zaman pemerintahan khalifah al-Mahdi, kerajaan Abbasiyah mengenakan
cukai perniagaan di pasar dan kedai-kedai sekitar kota Baghdad dan wilayah
kekuasaan Islam.
• Usyur adalah cukai penting ke atas peniaga atau pedagang. Hasil pungutan usyur
amat bermanfaat untuk pembangunan negara seperti menyediakan kemudahan
tempat-tempat perniagaan dan sebagainya

Kesimpulan

1. Sistem percukaian sistematik dan terancang menyumbang kepada pembangunan dan

kegemilangan kerajaan Bani Abbasiyah.
2. Sumber cukai yang stabil dan banyak membolehkan banyak prasarana dapat dibina bagi
kepentingan rakyat.

SOALAN 7: BINCANGKAN PELAKSANAAN ZAKAT PADA ZAMAN KHALIFAH

AL-RASYIDIN ABAD KE-7 MASIHI

Pendahuluan

1. Zakat dari segi bahasa berasal daripada perkataan dasar ‘zaka’ yang bererti penambahan
dan penyucian. Dari segi syarak, zakat bermaksud sebahagian harta yang dikeluarkan
untuk diagihkan kepada lapan golongan asnaf yang berhak menerimanya.
2. Zakat terbahagi kepada zakat fitrah dan zakat harta serta mula difardukan pada 2 Hijrah.
3. Pelaksanaan zakat diteruskan lagi selepas kewafatan Nabi oleh Khalifah al-Rasyidin.

Isi- isi Utama

67
Pelaksanaan zakat Zaman Khalifah al-Rasyidin

1. Pentadbiran institusi zakat

• Pelaksanaan zakat zaman Khalifah al-Rasyidin sangat cekap dan sistematik serta
dititikberatkan kerana zakat salah satu rukun Islam dan juga sumber pendapatan utama
negara.
• Pelaksanaan hukum zakat mengalami perubahan dan inovasi mengikut kesesuaian
keadaan dan suasana semasa
• Peraturan bertulis mengenai operasi Baitulmal dan sumber-sumbernya termasuk zakat
diperkenalkan pada zaman Khalifah Umar al-Khattab
• Pentadbiran institusi zakat di peringkat pusat berada di bawah kuasa khalifah manakala
di peringkat wilayah berada di bawah gabenor.
• Khalifah dan gabenor melantik amil-amil berkelayakan untuk urus pungutan, agihan dan
pemantauan pelaksanaan zakat.
• Khalifah dan gabenor menubuhkan Baitulmal untuk menyelenggara hasil pungutan
zakat dan sumber-sumber lain serta melantik pegawai khas menguruskan pentadbiran
Baitulmal dan zakat berkenaan.

2. Sumber zakat
• Zakat dikenakan kepada umat Islam terbahagi kepada dua iaitu zakat fitrah dan zakat
harta
• Bayaran zakat fitrah dilakukan pada awal bulan Ramadan sehingga pagi 1 Syawal iaitu
sebelum solat sunat Aidilfitri.
• Zakat harta dibayar pada bila-bila masa dan kadar sebanyak 2.5 peratus daripada
jumlah harta.
• Zakat harta pada zaman Khalifah al-Rasyidin meliputi haiwan ternakan, emas dan
perak termasuk mata wang negara, harta perniagaan dan barang dagangan, hasil
pertanian dan laut serta rikaz (harta karun dan kadar zakatnya 1/5 daripada jumlah
rikaz).

3. Kutipan zakat
• Khalifah al-Rasyidin menguatkuasakan pungutan zakat secara tegas dalam usaha
menegakkan hukum Allah sebagaimana yang dilakukan oleh Khalifah Abu Bakar dalam
gerakan ar-Riddah.
• Khalifah dan gabenor melantik Amil-amil berkelayakan di peringkat pusat dan wilayah
untuk urusan pemantauan, kutipan dan agihan zakat. Kebiasaannya, para amil adalah
orang yang mahir dalam bidang hukum dan matematik.

68
 • Selain mengeluarkan zakat dalam bentuk harta benda yang ditetapkan, zakat juga
boleh ditunaikan dengan tukaran wang tunai (nilai wang) sepertimana yang berlaku
pada zaman Khalifah Uthman al-Affan.

4. Agihan zakat
• Semua hasil zakat dibahagi dan diagihkan kepada umat Islam yang layak menerimanya
berdasarkan syariat Islam
• Lapan golongan umat Islam yang layak menerima zakat (golongan asnaf) ialah fakir,
miskin, amil, muallaf, riqab (hamba yang dijanjikan tuannya untuk dimerdekakan),
gharimin (orang muslim yang berhutang dan tidak mampu menjelaskannya), fisabilillah
(orang yang berjihad pada jalan Allah) dan ibnu sabil (musafir yang kehabisan wang
dan bekalan dalam perjalanan bertujuan baik).

5. Pelaksanaan zakat zaman Khalifah al-Rasyidin

• Zaman Khalifah Abu Bakar, pemungutan zakat secara tegas dalam usaha menegakkan
hukum Allah. Beliau menggunakan kuasa bagi memastikan zakat ditunaikan oleh
semua pihak yang cukup syarat sekalipun terpaksa mengisytiharkan perang.
Contohnya, Khalifah Abu Bakar berusaha keras memerangi golongan ar-Riddah iaitu
golongan umat Islam yang enggan mengeluarkan zakat dengan membentuk 11
pasukan tentera. Hasilnya golongan al Riddah ini berjaya dikalahkan.
• Zaman Khalifah Umar al-Khattab, beliau mengenakan zakat ke atas harta yang baru
ditemui atau baru wujud dalam masyarakat Islam. Harta yang berkembang (an-nama)
dikenakan zakat seperti anak kambing yang baharu lahir, pendapatan dan lain-lain.
Buat kali pertama, kuda dikenakan zakat selain zaitun, kapas, kekacang dan beberapa
jenis hasil laut. Madu juga dikenakan zakat pada kadar 5 hingga 10 peratus
berdasarkan kaedah guna tenaga yang digunakan dalam memproses hasil tersebut.
Petugas zakat yang dilantik bertugas di Baitulmal dibayar gaji. Zaman ini menyaksikan
berlaku pertambahan yang ketara sumber zakat, ini berpunca daripada aktifnya aktiviti
pendakwahan dan kejayaan kempen-kempen peperangan.
• Zaman Khalifah Uthman al-Affan, pelaksanaan zakat telah diperluaskan hingga ke utara
Afrika dan kawasan perairan Mediterranean berikutan kejayaan tentera Islam dalam
ekspedisi ketenteraan. Beliau memberi kelonggaran pembayaran zakat sama ada
pembayaran melalui harta benda atau ditunaikan dengan tukaran wang (nilai wang).
Zakat dikenakan pada harta bersih iaitu baki daripada harta kekayaan setelah ditolak
semua hutang pembayaran zakat.
• Zaman Khalifah Ali bin Abi Talib, walaupun pada zaman ini berlaku konflik dalaman
sehingga tercetusnya dua perang saudara iaitu Perang Jamal dan Perang Siffin namun
zakat tetap dilaksanakan memandangkan ianya merupakan kefarduan kepada setiap

69
 umat Islam terutamanya pembayaran zakat fitrah. Beliau menghapuskan zakat
terhadap kuda yang telah diperkenalkan oleh Khalifah Umar al-Khattab. Beliau
memperkenalkan kadar zakat setiap lima ekor unta digantikan dengan unta yang lebih
muda dengan syarat dibayarkan ganti rugi kepada tuannya dua ekor kambing biri-biri
atau 10 dirham.

Kesimpulan

1. Pelaksanaan zakat amat ditekankan pada zaman Khalifah al-Rasyidin kerana ia

merupakan salah satu sumber pendapatan negara
2. Pelaksanaan zakat juga merupakan tanggungjawab sosial yang perlu ditunaikan oleh
mana-mana pemerintah bagi memastikan kesejahteraan khususnya dalam kalangan
umat Islam.

SOALAN 8: JELASKAN KEPENTINGAN DAN PELAKSANAAN ZAKAT PADA ZAMAN

KHALIFAH ABBASIYAH DARI ABAD KE-9 HINGGA 11 MASIHI.

Pendahuluan

1. Zakat berasal daripada bahasa Arab iaitu daripada perkataan dasar zaka yang bererti
penambahan dan penyucian, perkembangan dan kebaikan. Dari segi syarak, zakat
bermaksud sebahagian harta yang dikeluarkan untuk diagihkan kepada lapan golongan
asnaf yang berhak menerimanya.
2. Zakat terbahagi kepada dua jenis iaitu zakat fitrah dan zakat harta. Zakat merupakan
rukun Islam yang keempat dan mula difardukan pada tahun ke-2 Hijrah. Pelaksanaan zakat
diteruskan oleh khalifah-khalifah selepas kewafatan Rasulullah SAW.
3. Khalifah Abbasiyah merupakan kerajaan yang memerintah empayar Islam dari tahun 750
hingga 1258 Masihi (132–656 Hijrah). Pemerintahan Kerajaan Bani Abbasiyah telah
meneruskan dan mengukuhkan lagi dasar dan pelaksanaan zakat.
4. Oleh kerana itu, Kerajaan Abbasiyah dianggap zaman paling kaya dalam sejarah
kekhalifahan Islam sehingga digelar Zaman Keemasan Islam (Golden Age).

Isi- isi utama

1. Kepentingan zakat
Mengeratkan hubungan persaudaraan antara umat Islam

70
• Zakat dapat mengeratkan hubungan atau tali persaudaraan antara umat Islam
terutama antara golongan kaya dengan golongan miskin.
• Sebagai contoh, hasil zakat yang dikeluarkan oleh golongan kaya membolehkan
golongan miskin menjalankan kehidupan mereka dengan lebih baik dan sempurna.
• Tegasnya, keadaan ini secara tidak langsung dapat mengukuhkan perpaduan umat
Islam dan sekaligus membentuk sebuah masyarakat yang adil dan penyayang.

Menyucikan jiwa dan rohani manusia

• Zakat dapat membersihkan hati dan menghapuskan sifat buruk yang terdapat dalam
diri setiap manusia.
• Sebagai contoh, pembayaran zakat boleh menghilangkan sifat tercela seperti kedekut,
sombong, tamak, dan mementingkan harta benda.
• Jelaslah bahawa melalui pembayaran zakat ini akan melahirkan sebuah masyarakat
yang aman, bahagia dan saling bekerjasama dan bantu-membantu antara satu sama
lain.

Ujian kepada keimanan dan ketakwaan golongan kaya

• Pembayaran zakat dapat melahirkan perasaan bersyukur seterusnya mengawal hawa
nafsu dan kemahuan yang tidak terbatas.
• Contohnya, sikap bersyukur ini boleh melahirkan individu yang pemurah dan saling
tolong-menolong antara satu sama lain.
• Terbukti bahawa hal ini akan mewujudkan keadaan masyarakat Islam yang hidup
secara aman dan tenteram.

Membersihkan harta seseorang

• Pemberian zakat juga akan dapat membersihkan harta seseorang daripada bercampur
dengan harta lain iaitu harta yang tidak halal. Harta yang dimiliki oleh seseorang
harus dikeluarkan zakat apabila cukup nisab dan genap haulnya. Zakat yang
dikeluarkan akan diberikan kepada orang yang berhak menerimanya.
• Contoh golongan yang berhak menerima zakat ialah golongan fakir, miskin, amil, orang
yang bermusafir, golongan muallaf dan orang yang berjuang ke jalan Allah fisabilillah.
• Jelaslah bahawa, pengeluaran zakat dapat mengelakkan wujudnya sikap
mementingkan diri.

Perkembangan ekonomi dan intelektual

• Pelaksanaan zakat pada zaman Bani Abbasiyah juga telah membawa kepada
perkembangan ekonomi dan intelektual. Zakat digunakan oleh kerajaan untuk

71
 menyediakan kemudahan-kemudahan asas bagi mendorong pembangunan ekonomi.
Hasil zakat juga akan membawa kepada perkembangan intelektual yang pesat.
• Contohnya, hasil kutipan zakat pada Zaman Kerajaan Abbasiyah telah menyebabkan
Kota Baghdad muncul sebagai pusat keilmuan yang terpenting.
• Terbukti bahawa, hasil zakat berupaya membangunkan negara dari aspek politik,
ekonomi dan sosial.

2. Pelaksanaan zakat
Pentadbiran dan institusi zakat
• Setelah mengambilalih pemerintahan dari Kerajaan Umaiyah, kerajaan Abbasiyah
meneruskan dasar dan pelaksanaan zakat sebagaimana yang dilakukan oleh kerajaan
sebelumnya. Malahan, pemerintah kerajaan Abbasiyah telah meningkatkan lagi
usaha untuk menambahbaik lagi pengurusan zakat. Pentadbiran dan institusi zakat di
peringkat pusat berada di bawah kuasa khalifah. Manakala pentadbiran zakat di
peringkat wilayah diletakkan di bawah kuasa gabenor. Khalifah dan gabenor melantik
amil-amil berkelayakan untuk urusan pungutan, agihan dan pemantauan pelaksanaan
zakat. Khalifah dan gabenor juga menubuhkan Baitulmal untuk menyelenggara hasil
pungutan zakat dan melantik pegawai khas untuk mengurus pentadbiran Baitulmal.
• Contohnya, kadi yang pakar dalam bidang syariah dilantik terus oleh kerajaan pusat
bagi melicinkan pengurusan dan pentadbiran zakat. Bagi memantapkan lagi
pengurusan zakat, Khalifah Harun al-Rasyid telah mendapatkan khidmat nasihat
berkaitan tentang isu-isu zakat daripada Abu Yusuf yang memegang jawatan sebagai
Ketua Kadi ketika itu.
• Jelaslah bahawa, pelaksanaan zakat pada zaman Khalifah Abbasiyah lebih kemas dan
sistematik demi meningkatkan lagi hasil pendapatan negara.

Sumber zakat
• Pada zaman Khalifah Abbasiyah, zakat yang dikenakan kepada umat Islam ialah zakat
fitrah dan zakat harta. Mengikut Imam Syafie, bayaran zakat fitrah dilakukan pada
awal bulan Ramadan sehingga pagi Syawal. Sementara zakat harta pula boleh
dibayar pada bila-bila masa dan kadarnya ialah sebanyak 2.5 peratus daripada jumlah
harta yang dimiliki.
• Zakat harta pada zaman Khalifah Abbasiyah meliputi binatang ternakan, emas dan
perak termasuk mata wang negara, harta perniagaan dan barang dagangan, hasil
pertanian daripada buah-buahan dan bijian serta harta karun (rikaz) yang tiada
pemiliknya dengan kadar zakatnya satu perlima daripada keseluruhan jumlah rikaz.

72
 • Contohnya, pada zaman Khalifah Abdul al-Dawlah, binatang yang dikenakan zakat
ialah kambing, biri-biri dan lembu yang syaratnya cukup nisab dan haul serta diternak
di padang rumput bebas dan bukan digunakan untuk bekerja.
• Terbukti bahawa, zakat dapat meningkatkan keimanan dan ketaqwaan kepada Allah
SWT.

Kutipan zakat
• Pada zaman Khalifah Abbasiayah, kutipan zakat dan cukai semakin bertambah
berikutan pertambahan wilayah dan umat Islam serta kepesatan pembangunan
ekonomi yang berlaku.
• Khalifah dan gabenor melantik amil-amil berkelayakan untuk melakukan pemantauan
urusan kutipan dan agihan zakat di peringkat pusat dan wilayah.
• Sebagai contoh, amil yang dilantik ditugaskan untuk memerhati golongan yang
berharta, membuat penilaian dan mentaksir jumlah harta yang dimiliki dan seterusnya
mengutip zakat daripada individu berkenaan.
• Terbukti bahawa Khalifah Abbasiyah telah melakukan beberapa penambahbaikan
kepada pengurusan zakat bagi membangunkan masyarakat dan negara Islam.

Agihan zakat
• Pada zaman Khalifah Abbasiyah, kesemua hasil zakat yang diperolehi dibahagi dan
diagihkan kepada umat Islam yang layak menerimanya berdasarkan syariah Islam.
• Urusan agihan zakat kepada golongan asnaf dilakukan oleh amil-amil berkelayakan
yang dilantik oleh khalifah di peringkat pusat dan wilayah.
• Contoh lapan golongan asnaf yang layak menerima hasil kutipan zakat ialah fakir,
miskin, amil, muallaf, riqab (hamba yang dijanjikan oleh tuannya untuk dimerdekakan),
gharimin (orang muslim yang berhutang dan tidak mampu menjelaskannya), fisabilillah
(orang yang berjihad pada jalan Allah) dan ibnu sabil (musafir yang kehabisan wang
dan bekalan dalam perjalanan yang mempunyai tujuan baik).
⚫ Jelaslah bahawa, hasil kutipan zakat yang diurus dengan baik dan secara berhemah
bukan sahaja dapat meningkatkan ekonomi negara, malahan mampu memupuk sifat
amanah dalam menunaikan tanggungjawab kepada negara Islam.

Kesimpulan

1. Pelaksanaan zakat pada zaman awal kerajaan Abbasiyah tidak banyak berbeza dari zaman
kerajaan Umaiyah atau zaman sebelumnya.
2. Zakat merupakan satu kewajipan ke atas umat Islam dan hasil kutipan zakat menjadi salah
satu sumber pendapatan yang penting pada zaman Kerajaan Bani Abbasiyah.

73
3. Pelaksanaan zakat merupakan salah satu tanggungjawab sosial demi mewujudkan keadilan
dan kemakmuran negara.

SOALAN 9: BINCANGKAN CIRI-CIRI PENDIDIKAN ZAMAN KERAJAAN UMAYYAH PADA

ABAD KE-7 HINGGA 8 MASIHI

Pendahuluan

1. Pendidikan merupakan satu proses pengajaran dan pemindahan imu kepada manusia
untuk menjadi insan yang sempurna serta mengabdikan diri kepada Allah.
2. Pendidikan pada zaman kerajaan Umayyah mengalami perkembangan yang pesat kerana
galakan dan kecintaan para khalifah Umayyah terhadap bidang pendidikan. Galakan ini
telah membawa kepada perkembangan ilmu sama ada ilmu keagamaan atau ilmu
keduniaan.
3. Kemajuan yang terdapat dalam pendidikan pada zaman Umayyah mencakupi pelbagai
bidang seperti pengajian sains, perubatan, sejarah, bahasa, dan kesusasteraan, qiraah,
tafsir, hadis, ilmu geografi dan penterjemahan.
4. Kemajuan yang telah dicapai pada zaman ini adalah berkait rapat dengan mantapnya
sistem pemerintahan Islam sebagai sebuah negara Islam.

Isi- isi utama

1. Dasar Pendidikan
⚫ Pada zaman kerajaan Umayyah, dasar pendidikan percuma dipraktikkan untuk
golongan miskin di kuttab dan pengajian terbuka di masjid-masjid. Tiada sukatan
kurikulum yang khusus, namun ia berkaitan dengan ilmu fardu ain dan fardu kifayah.
Pendidikan formal berlangsung di istana dan kuttab (sekolah), manakala tidak formal
berlaku di masjid. Kebanyakan umat Islam ghairah untuk menuntut ilmu walaupun
ianya tidak diwajibkan. Namun bagi putera khalifah ia merupakan perkara wajib sama
ada didatangkan guru khas ke istana atau dihantar ke pusat pengajian. Khalifah dan
gabenor memainkan peranan penting dalam perkembangan pendidikan pada zaman
ini. Kemunculan ilmu falsafah dan ilmu sejarah turut menyumbang kepada
perkembangan pendidikan.
⚫ Contohnya, pada zaman Khalifah Umar Abdul Aziz kerajaan Bani Umayyah telah
berkembang dengan meluas. Khalifah sendiri memainkan peranan penting untuk
membantu menyebar luas agama Islam ke seluruh negara di bawah kerajaan
Umayyah. Khalifah Umar Abdul Aziz melihat bahawa ilmu pengetahuan yang luas dan
mendalam diperlukan untuk tujuan penyebaran agama Islam.

74
 ⚫ Tegasnya, dasar pendidikan kerajaan Bani Umayyah lebih mementingkan pendidikan
untuk kemajuan rakyatnya dan penyebaran agama secara menyeluruh.

2. Institusi Pendidikan
⚫ Istana khalifah dan sekolah yang dikenali sebagai al-kuttab. Kurikulum yang diajar di
masjid adalah ilmu-ilmu naqli seperti ilmu tafsir dan hadis. Kaedah yang digunakan
ialah syarahan bPada zaman Umayyah terdapat tiga buah institusi pendidikan yang
penting iaitu masjid, ebas.
⚫ Masjid-masjid di Makkah, Madinah dan Damsyik merupakan pusat perkembangan dan
penyebaran ilmu agama. Masjid di Basrah Dan Kufah merupakan pusat pengajian
bahasa dan nahu secara saintifik ekoran pengislaman bangsa bukan Arab. Istana
khalifah turut menjadi pusat pendidikan yang berfungsi sebagai tempat belajar dan
juga perpustakaan bagi putera-putera khalifah dan anak-anak pembesar. Guru-guru
yang berpengalaman dijemput khas termasuk guru bukan Islam. Antara mata
pelajaran yang diajar adalah sejarah, sastera, ilmu pidato dan akhlak. Kuttab
merupakan sekolah permulaan yang menekankan pengajian al-Quran dan asas ilmu
agama sebagai persediaan ke tahap halaqah yang diadakan di masjid. Pada zaman
Umayyah ada dua jenis kuttab iaitu yang kuttab untuk orang awam yang dikenakan
yuran dan kuttab al-Sabil untuk kanak-kanak miskin secara percuma.
⚫ Jelas menunjukkan bahawa insitusi memainkan peranan penting dalam
perkembangan pendidikan pada zaman Umayyah.

3. Tenaga Pengajar
⚫ Tenaga pengajar pada zaman Umayyah akan dibayar gajinya oleh kerajaan dan ada
juga yang berkhidmat secara sukarela. Guru-guru di ketiga-tiga institusi terdiri daripada
pelbagai mazhab yang mempunyai pengetahuan dan kepakaran yang berbeza
mengikut tahap pendidikan masing-masing. Minat pelajar bergantung kepada
kewibawaan guru menyampaikan ilmunya. Guru-guru di masjid terdiri daripada
golongan ulama yang mengajar dengan ikhlas tanpa mengharapkan ganjaran.
Guru-guru yang mengajar di istana khalifah dikenali sebagai muaddih yang
bertanggungjawab mengajar kerabat diraja dan pembesar berkenaan sahsiah.
⚫ Antara tokoh ulama yang terkenal yang mengajar di Mekah ialah Abdullah bin Abbas
yang mahir ilmu tafsir, hadis dan fiqh. Ulama lain seperti Abu Musa Asya’ari dan Hasan
al-Basri.
⚫ Tenaga pengajar memainkan peranan penting dalam perkembangan ilmu.

4. Bidang-Bidang Pengajian

75
 • Bidang-bidang pengajian yang paling berkembang adalah pengajian ilmu keagamaan
seperti tafsir al-Quran, hadis, fiqah dan sebagainya. Pengajian seni muzik dan puisi
bertemakan cinta dan kasih sayang berpusat di Kota Mekah, Madinah dan Damsyik.
Penggubahan syair merupakan bidang yang paling diminati berbanding disiplin ilmu
lain. Pengajian ilmu kesusasteraan dan ilmiah berkembang di masjid-masjid di kota
Basrah dan Kufah. Puisi memainkan peranan penting untuk menyampaikan mesej dan
propaganda kerajaan. Penyair diberi layanan istimewa kerana dapat membangkitkan
semangat jihad dan meninggikan seseorang khalifah. Antara tokoh penyair terkenal
ialah Qays bin Mulawa iaitu pengarang karya Laila dan Majnun. Pengajian sains dan
perubatan turut berkembang pesat hingga melahirkan tokoh perubatan seperti Ibn Usal.
Aktiviti terjemahan kitab perubatan turut giat dijalankan. Pendidkan seni ukir dan seni
pahat turut mendapat tempat di mana banyak ukiran ayat al-Quran dan hadis di istana,
mimbar, mihrab dan menara masjid.
• Bidang-bidang yang wujud memberi kesan kepada perkembangan pendidikan zaman
Umayyah.
5. Bandar–Bandar Utama Sebagai Pusat Perkembangan Pendidikan
• Banyak bandar yang menjadi pusat perkembangan pendidikan, intelektual dan
tamadun Islam.
• Bandar Madinah, Basrah dan Kufah menjadi tumpuan manusia untuk mempelajari
Bahasa Arab. Bandar Basrah menjadi bandar penting dan lahirnya tokoh seperti Aswad
Du’ali dan Khalil Ibn Ahmad tokoh nahu Arab yang masyhur.
• Kewujudan bandar menjadikan pendidikan lebih berkembang pesat.

Kesimpulan

1. Penglibatan khalifah dan sumbangan para ulama merupakan faktor pentingperkembangan

pesat bidang pendidikan pada zaman Umayyah.
2. Kemajuan yang dicapai menjadi asas kepada tamadun politik, ekonomi dan sosial umat
Islam. Pemerintahan Bani Umayyah yang mementingkan pendidikan telah mempelbagaikan
mata pelajaran yang diajar di institusi pendidikan. Selain daripada ilmu agama seperti fiqah,
tauhid, tafsir al-quran dan hadis, mata pelajaran lain yang diajar ialah ilmu hisab, sejarah,
sastera, ilmu perubatan, kesenian dan falsafah.
3. Walaupun kerajaan Bani Umayyah telah ditumbangkan dalam Revolusi Abbasiyah, namun
sistem pendidikan terus kekal dan dijadikan contoh untuk perkembangan seterusnya.

SOALAN 10: JELASKAN FALSAFAH DAN CIRI-CIRI PENDIDIKAN ISLAM ZAMAN

KERAJAAN ABBASSIYAH PADA ABAD KE 11 HINGGA 12 MASIHI.

76
Pendahuluan
1. Zaman pemerintahan Bani Abbasiyah dikenali sebagai zaman keemasan dan kegemilangan
pendidikan Islam. Dasar pendidikan Islam berteraskan wahyu al-Quran dan hadis.
2. Manakala sumber pendidikan berasal daripada sumber al-Quran dan Hadis serta sumber
ilmu luar seperti dari India, Parsi dan Greek. Selain daripada ilmu keagamaan ilmu lain ialah
sains,perubatan, fizik, kimia, matematik , geografi, falsafah, asronomi dan falak.
3. Pendidikan merupakan satu proses yang membawa perkembangan mental dan fizikal serta
kesedaran manusia terhadap keagungan Tuhan. Pendidikan Islam dikaitkan dengan
beberapa istilah seperti tarbiyah iaitu proses pembentukan peribadi seseorang individu,
ta’lim iaitu proses pemindahan ilmu, ta’dib iaitu proses pembentukan sahsiah sebagaimana
yang kehendaki oleh Islam dan irsyad iaitu menyampaikan petunjuk yang berasaskan
syariah.

Isi- isi utama

1. Ciri-ciri asas Pendidikan

• Pendidikan Islam yang berlaku semasa zaman kerajaan Bani Abbassiyah
bersumberkan al-Quran dan hadis(sunnah). Seterusnya sumber akal dalam bentuk
ijtihad dan qias berlaku bagi menjelaskan sesuatu yang ditafsirkan daripada al-Quran
dan sunnah.
• Pelaksanaan pendidikan dalam Islam bertujuan mewujudkan pembangunan yang
seimbang antara aspek aqliah dan naqliah bagi membolehkan manusia mengenali
penciptaNya dan mentaati segala perintahNya. Pada waktu itu pendidikan berlaku
secara tidak formal seperti di masjid.
• Pendidikan formal pada zaman kerajaan Bani Abbassiyah dilaksanakan di institusi yang
didirikan oleh kerajaan seperti kuttab, madrasah dan pusat pengajian tinggi.
• Kurikulum pendidikan ketika itu ialah ilmu naqli yang terdiri daripada ilmu tafsir, hadis,
feqah dan usuluddin. Manakala ilmu aqli pula ialah ilmu falsafah, sejarah, bahasa,
matematik dan geografi.
• Pengajaran dilaksanakan mengikut kaedah halaqah. Ilmu duniawi dan ukhrawi yang
wujud ketika itu dipelajari oleh umat Islam zaman kerajaan Bani Abbassiyah sehingga
mereka menjadi insan yang berkualiti dan maju pada zaman tersebut.
• Pembentukan kualiti diri seorang manusia yang seimbang dan pemerintahan negara
yang unggul menjadikan kerajaan Bani Abbassiyah sebuah pemerintahan yang
makmur pada zaman tersebut.

2. Institusi Pendidikan

77
 • Masjid dan Kuttab merupakan institusi pendidikan utama pada zaman kerajaan
Abbassiyah. Kuttab adalah pengajian permulaan untuk kanak-kanak yang menekankan
pengajian al-Quran dan asas ilmu agama sebagai persediaan melangkah ke tahap
pengajian yang lebih tinggi iaitu halaqah yang diadakan di masjid.
• Masjid merupakan sekolah utama bagi mempelajari al-Quran, hadis dan fiqah. Di
Basrah, masjid telah digunakan sebagai kelas-kelas pengajian bagi pelajaran tafsir,
hadis,fiqah dan kesihatan. Kelas-kelas tersebut menjadi tempat pengajian pelbagai
bangsa dan agama termasuklah putera-putera raja, pembesar-pembesar dan para
hartawan.
⚫ Sekolah-sekolah tinggi (madrasah) ditubuhkan pada zaman Nizam al-Mulk di
Baghdad dan Basrah. Di antaranya ialah institusi al-Nizamiyah dan institusi
al-Mustansiriyyah yang di bina oleh khalifah al-Mustansir.
⚫ Istana khalifah turut berfungsi sebagai gedung ilmu dan pusat pengkajian sastera
berbanding pusat pemerintahan. Hal ini berlaku semasa pemerintahan khalifah
al-Makmum.
⚫ Perpustakaan menjalankan aktiviti pengkajian buku ilmiah dan tempat
perbincangan, contohnya Baitul Hikmah iaitu sebuah perpustakaan awam.
Perpustakaan sekolah seperti perpustakaan Nizam al-Mulk dan perpustakaan
persendirian Jamal al-Din al-Qitti turut menjadi sumber rujukan pada zaman tersebut.
• Kewujudan pelbagai institusi pendidikan yang berperanan dengan baik menjadi
pemangkin kepada kegemilangan pendidikan Islam dan pelbagai ilmu bukan agama
pada zaman pemerintahan kerajaan Bani Abbassiyah.

3. Dasar pendidikan
• Bidang pendidikan pada zaman Abbassiyah berteraskan Al Quran dan hadis. Dua
sumber ini menjadi isi kandungan pembelajaran pada masa itu. Manakala sumber
luaran yang menjadi kandungan isi pelajaran ketika itu ialah daripada ilmu-ilmu India,
Greek dan Parsi. Kurikulum khas tidak ditetapkan tetapi berkaitan dengan ilmu fardu
ain, fardu kifayah dan ilmu-ilmu aqli.
• Pendidikan formal berlaku di sekolah, perpustakaan, istana dan kuttab. Pendidikan
tidak formal pula sebahagiannya dijalankan di masjid-masjid. Pelbagai ilmu
pengetahuan yang tersebar dalam bandar-bandar kerajaan Bani Abbassiyah ini
mendorong umat Islam menuntut ilmu pengetahuan walau pun kerajaan tidak
mewajibkan orang awam untuk belajar. Hal ini menunjukkan kerajaan Bani Abbassiyah
berjaya menyuburkan ilmu pengetahuan sebagai satu keperluan rohani manusia dalam
kehidupan.
• Dasar pendidikan yang dijalankan selari dengan seruan agama Islam dalam aspek
kewajipan menuntut ilmu sejak peristiwa Nabi Muhammad SAW menerima wahyu yang

78
 pertama. Kandungan surah al-Alaq jelas menegaskan umat Islam wajib belajar untuk
kesempurnaan ibadah dan keperluan duniawi.

4. Sistem pembelajaran halaqah

• Sistem pembelajaran yang berlaku semasa kerajaan Bani Abbassiyah pada mulanya
berpusat di masjid-masjid. Walau bagaimanapun perkembangan yang berlaku
menyebabkan perubahan pada tahap halaqah dilaksanakan. Pelajar tidak bebas lagi
mengikuti mana-mana halaqah ilmu mengikut kesukaan dan minat mereka. Faktor
kelayakan diambilkira untuk memasuki mana-mana halaqah yang sesuai dan sepadan
dengan kebolehan pelajar dalam ilmu berkenaan. Hal ini terbukti pada catatan sejarah
yang berlaku kepada Imam as-Syafie yang menghadapi temuduga terlebih dahulu
sebelum dibenarkan mengikuti halaqah ilmu yang diajar oleh Imam Malik bin Anas.
• Pada zaman kerajaan Bani Abbassiyah ini, ilmuan perundangan atau fuqaha ramai
terlibat dalam perbincangan ilmiah. Ini berlaku apabila khalifah terlibat bersama ilmuan
dalam perbincangan ilmu yang bertujuan menyelesaikan isu yang wujud dalam
masyarakat. Majlis ilmu yang menjadi majlis perbahasan rasmi dianjurkan oleh khalifah
di istana.
• Halaqah di masjid mengajar ilmu pengetahuan, di samping itu menjadi tempat
perbahasan sesuatu masalah yang timbul dalam masyarakat. Seterusnya halaqah juga
menjadi tempat membuat keputusan penyelesaian bagi sesuatu masalah (li al-nazar wa
li al-munazarah). Halaqah turut menjadi majlis fatwa yang berusaha mencari
penyelesaian undang-undang bagi membantu khalifah dalam urusan perundangan dan
kehakiman. Sistem pendidikan yang wujud ketika itu berperanan besar, aspek keilmuan
menyumbangkan bantuan dan sokongan kepada pemerintah(khalifah) dan negara
melaksanakan keadilan dan kesaksamaan pemerintahan kerajaan Bani Abbassiyah.
• Faktor ini menunjukkan bagaimana kedudukan kerajaan Bani Abbasiyah gemilang
dalam semua bidang waktu itu apabila sistem pendidikan yang dilaksanakan
menyumbangkan nilai-nilai positif ke arah pembentukan negara yang berjaya.

5. Bidang-bidang Pengajian
• Kurikulum pengajian, khasnya pengajian tinggi diawasi oleh suatu badan yang
ditubuhkanoleh kerajaan yang dikenali sebagai Naqib al-Hasyimiyin
• Bidang pendidikan yang paling berkembang pesat adalah pengajian agama seperti
tafsir al-Quran, hadis, fiqah dan sebagainya.
• Pada peringkat rendah, kurikulum pembelajarannya merangkumi pelajaran al-Quran,
sirah Nabi Muhammad SAW, puisi dan ilmu nisab.
• Pada peringkat menengah dan tinggi, kurikulum pembelajarannya merangkumi Ilmu
Tafsir, Ilmu Hadis, Ilmu Kalam, falsafah, perubatan dan lain-lain

79
 • Aktiviti terjemahan karya-karya asing dan pengkajian buku-buku ilmiah turut
merancakkan perkembangan pendidikan dan intelektual
• Berlaku pertambahan dalam aktiviti kokurikulum selain daripada aktiviti riadah,
memanah dan latihan berkuda, turut juga diadakan pertandingan penulisan dan
deklamasi sajak.

6. Tenaga pengajar
• Pada zaman Abbasiyah, muncul ramai golongan cerdik pandai Islam yang mempunyai
pengetahuan yang berbeza antara satu sama lain.
• Guru-guru yang bertugas khasnya yang mengajar pengajian lanjutan di masjid
merupakan mereka yang dilantik dan dibayar gaji oleh pihak kerajaan. Ada juga yang
berkhidmat secara sukarela.
• Guru-guru di masjid terdiri daripada golongan ulama yang mengajar dengan ikhlas
tanpa mengharapkan sebarang ganjaran. Antara tokoh ulama terkenal dalam bidang
ilmu hadis seperti al-Kindi, al=Farabi, Imam Empat Mazhab, al-Bukhari, Muslim dan
lain-lain.
• Guru-guru di institusi pendidikan terdiri daripada pelbagai mazhab dan mempunyai
pengetahuan dan kemahiran yang berbeza mengikut tahap pendidikan masing-masing.
Ulama yang terkenal dari segi ilmu dan penyampaiannya akan mendapat perhatian
ramai pelajar yang dikatakan sampai beribu-ribu orang.

Kesimpulan

1. Penglibatan pemerintah kerajaan bani Abbassiyah iaitu khalifah menyumbang kepada

perkembangan pesat dalam bidang pendidikan pada zaman kerajaan Bani Abbassiyah.
2. Pada peringkat pelaksana, para ulama atau ilmuan menjadikan bidang pendidikan Islam
cemerlang dan gemilang. Penubuhan institusi pendidikan formal yang berkesan dan efisien
menjadi role model dan inspirasi kepada umat Islam dan dunia barat.
3. Pemerintah barat cenderung melihat kerajaan Bani Abbassiyah sebagai contoh untuk
memajukan pendidikan di negara mereka. Kejayaan pendidikan dalam kerajaan Bani
Abbassiyah menjadi asas kepada pencapaian tamadun Islam yang unggul dalam catatan
sejarah.

SOALAN 11: HURAIKAN PERLAKSANAAN PENDIDIKAN FARDU AIN DAN FARDU

KIFAYAH DI ACHEH PADA ABAD 16 MASIHI HINGGA 17 MASIHI.

80
Pendahuluan

1. Acheh muncul sebagai pusat pengajian agama Islam yang terulung di Nusantara selepas
kejatuhan Melaka di tangan Portugis pada tahun 1511. Perlaksanaan pendidikan Islam di
Acheh bukan saja dalam ilmu fardu ain tetapi meliputi ilmu fardu kifayah.
2. Ilmu fardu ain ialah ilmu-ilmu tentang kebenaran objektif untuk pedoman manusia. Ia
merupakan ilmu yang menjadi dasar kepada ajaran Islam seperti ilmu-ilmu mengenai
akidah, syariah dan akhlak dan lain-lain yang berkaitan dengan agama Islam.
3. Sumber utama ilmu fardu ain ialah Al Quran dan as Sunnah. Sumber kedua pula ialah
ijmak ulama dan qias. Ilmu fardu ain wajib dipelajari oleh setiap muslim. Ilmu fardu ain
terbahagi kepada beberapa bidang utama iaitu tauhid, fiqah dan tasawuf.
4. Ilmu fardu kifayah pula merujuk kepada disiplin ilmu yang diperlukan untuk
menyempurnakan keperluan hidup manusia sama ada yang berbentuk keagamaan atau
keduniaan.
5. Sebagai contoh ilmu yang berkembang dengan keperluan manusia, misalnya bidang
perubatan, sains dan teknologi, astronomi, kejuruteraan, pendidikan dan
pentadbiran. Ilmu fardu kifayah merupakan ilmu yang wajib dituntut oleh sebahagian umat
Islam.

Isi- isi Utama

1. Perlaksanaan Pendidikan Fardu Ain dan Fardu Kifayah di Acheh.

• Perlaksanaan pendidikan Islam di Acheh adalah tersusun dan terancang. Pendidikan di
Acheh terbahagi kepada beberapa peringkat iaitu pendidikan asas bermula di Madrasah
atau Meunasah, diikuti dengan pendidikan menengah di Rangkang dan seterusnya
pendidikan tinggi dijalankan di Jamiah/Universiti.
• Pendidikan Fardu ain amat ditekankan pada peringkat awal pendidikan. Pengajian al
quran, al Hadis ilmu-ilmu lain seperti fekah, tauhid dan tasawuf.
• Ilmu pengetahuan fardu ain diajar di semua institusi dan telah berkembang dengan
pesat sama ada dalam bahasa Melayu mahu pun tulisan Jawi.
• Ilmu pengetahuan merangkumi tiga bidang khusus iaitu usuluddin, fiqah dan tasawuf.
• Kerajaan Acheh sangat menitikberatkan ilmu pengetahuan. Justeru, kerajaan Acheh
telah menubuhkan institusi pendidikan.

2. Perlaksanaan Pendidikan Fardu Ain di Madrasah atau Muenasah

• Merupakan institusi pendidikan awal yang biasanya didirikan di setiap kampung.
• Para pelajar diajar pendidikan fardu ain iaitu membaca AlQuran, membaca dan
menulis huruf Arab dan belajar perkara asas dalam Islam.

81
 • Pelajar juga turut mempelajari ilmu fardu ain seperti Rukun Iman, Rukun Islam, fiqah,
ibadat dan akhlak.
• Para pelajar dilatih bernasyid yang berhubung dengan agama iaitu dinakan dike (zikir)
atau selaweut (selawat) pada setiap malam Jumaat.
• Kanak-kanak yang khatam Al Quran diajar beberapa kitab agama yang ditulis dalam
bahasa Jawa dan Acheh seperti Kitab Perukunan dan risalah Masail al –Muhtadin.
• Sejarah Islam diajar dengan cara bercerita.

3. Perlaksanaan pendidikan Fardu Ain dan Fardu Kifayah di Masjid

• Berfungsi sebagai pusat pendidikan dan pusat kegiatan umat Islam.
• Merupakan pusat pendidikan yang bersangkutan dengan pendidikan menengah
pertama. Pendidikan fardu kifayah mula diajar di peringkat menengah.
• Beberapa masjid dinaik taraf menjadi pusat pendidikan tinggi seperti Masjid
Baiturrahman.
4. Perlaksanaan pendidikan Fardu Ain dan Fardu kifayah di Rangkang
• Untuk melanjutkan pelajaran pendidikan fardu ain yang lebih tinggi, pelajar akan belajar
di rangkang atau disebut pondok, pesantren atau madrasah.
• Para pelajar mendirikan pondok-pondok kecil mengelilingi masjid yang dijadikan
asrama.
• Terdapat beberapa tahap rangkang yang bergantung kepada tahap ilmu yang dimiliki
oleh guru yang mengajar.
• Pelajar yang pintar pada kebiasaannya berpindah dari satu rangkang ke rangkang lain
untuk mengikuti pelajaran daripada guru yang lebih mahir.
• Ada antara pelajar yang melanjutkan pelajaran ke Makkah, India dan Mesir.
• Rangkang terkenal terletak di Banda Acheh Barussalam. Banyak ulama terkenal dari
seluruh negara datang mengajar di situ dan pelajar-pelajarnya datang dari pelbagai
daerah.
• Mata pelajaran pendidikan fardu ain yang diajar ialah fiqah, ibadat, tauhid, tasawwuf,
• Pelajar menggunakan buku-buku yang ditulis dalam bahasa Melayu selain buku bahasa
Arab. Pendidikan fardu kifayah juga turut diajar seperti geografi, sejarah dan matematik,
sejarah Islam, sejarah dunia dan bahasa Arab.

5. Perlaksanaan Fardu Ain dan Fardu Kifayah di Dayah

• Di Acheh, dayah disamakan dengan sekolah menengah atas di Indonesia atau
Madrasah Aliyah.
• Hampir setiap daerah Nanggore (negeri) terdapat dayah

82
 • Terdapat dayah yang perpusat di masjid bersama rangkang tetapi kebanyakan dayah
berdiri sendiri di luar lingkungan masjid dengan menyediakan sebuah balai utama, iaitu
aula yang digunakan sebagai tempat belajar sembahyang.
• Pusat Pengajian Tinggi Dayah Cot Kala merupakan pusat pendidikan Islam tinggi yang
pertama di Asia yang melahirkan banyak ulama yang menjadi pendakwah Islam di
Nusantara.
• Kesemua mata pelajaran diajar dalam bahasa Arab dengan menggunakan kitab-kitab
dari Arab.
• Dua jenis dayah iaitu Dayah bersifat Umum dan Dayah bersifat khusus.
• Dayah Khusus ialah dayah yang menekankan pendidikan fardu kifayah untuk wanita
sahaja yang mengajar bidang pertanian, ilmu pertukangan, ilmu perniagaan dsb
mengikut syariat Islam.
• Antara Dayah terkenal ialah Dayah Cot Kala dan Dayah Teungku Chik.
• Mata pelajaran fardu kifayah yang di ajar di Dayah Teungku Chik ialah bahasa Arab,
fiqah jinayat (hukum jenayah), fikah munakahat (hukum perkahwinan) fiqah duali
(hukum tatanegara) sejarah Islam, sejarah negara-negara, ilmu mantik (ilmu logik).
Pendidikan fardu ain yang diajar ialah ilmu tauhid / filsafat, Tasawwuf, akhlak, ilmu falak,
tafsir dsb.

6. Perlaksanaan Pendidikan Fardu Ain dan Fardu Kifayah di Jamiah/Universiti

Baiturrahman
• Masjid Baiturrahman dinaik taraf menjadi Jamiah/ Universiti Baiturrahman.
• Sultan Iskandar Muda Mahkota Alam mendirikan Masjid Baiturrahman yang digunakan
khas untuk dijadikan tempat menuntut ilmu
• Terdapat 17 fakulti meliputi pendidikan fardu ain seperti Fakulti Ilmu Tafsir dan Hadis.
Terdapat juga fakulti pendidikan fardu kifayah seperti Fakulti Ilmu Kedoktoran, Fakulti
Ilmu Kimia, Fakulti Pertanian, Fakulti Peperangan dsb.
• Tenaga pendidik terdiri daripada ulama atau sarjana dari Acheh dan negara Islam
seperti Arab, Turki, Parsi, India dsb.
• Pada zaman pemeriantahan Sultan Alaudin Muda Darma Wangsa Perkasa Alam Syah,
terdapat 44 orang Guru Besar.

Kesimpulan

1. Perlaksanaan pendidikan ilmu ain dan kifayah berkembang seiring dengan kewujudan
institusi pendidikan ini telah melahirkan golongan ulama dan intelektual seperti Syeikh
Nuruddin Al-Raniri dan lain-lain.

83
SOALAN 12: BINCANGKAN PERKEMBANGAN ILMU AQLI PADA ZAMAN KHALIFAH
UMAIYAH DI ANDALUSIA DARI ABAD KE-11 HINGGA 13 MASIHI

Pendahuluan

1. Perkembangan ilmu sama ada ilmu aqli atau ilmu naqli di Andalusia berlaku seiring
dengan kemunculan tokoh-tokoh dalam bidang berkaitan yang menghasilkan karya
tersendiri di samping aktiviti penterjemahan.
2. Galakan pemerintah dan minat dalam bidang intelektual juga menyebabkan berlakunya
perkembangan pesat dalam bidang ilmu aqli di Andalusia pada abad ke-11 hingga abad
ke-13 Masihi.

Isi- isi utama

Perkembangan ilmu aqli kerajaan Umaiyah di Andalusia
1. Ilmu falsafah
• Perkembangan ilmu aqli khususnya pada abad ke-12 Masihi menyaksikan zaman
keagungan ilmu falsafah di Andalusia
• Kemunculan beberapa orang ahli falsafah unggul seperti Ibn Bajjah (1095-1138M)
yang terkenal dengan karya falsafahnya Tadbir al-Mutawahhid. Beliau menulis huraian
tentang logik, metafizik dan mengulas karya Aristotle
• Pada zaman ini juga muncul Ibn Tufail (1105-1185M) ahli falsafah masyur di Granada
menghasilkan karya Hayy Ibn Yazqan yang menjelaskan evolusi manusia dari saat
seseorang itu dilahirkan sehingga mencapai usia dewasa. Beliau juga memaparkan
aliran-aliran pemikiran sezaman melalui kaedah penceritaan.
• Seterusnya, Ibn Rusyd (Averros) merupakan ahli falsafah terkenal yang berasal dari
Cordova dan disanjung tinggi kerana usahanya mengharmonikan antara falsafah dan
agama. Beliau turut menafsir dan memperkenalkan hasil karya Aristotle kepada dunia
Barat. Karya falsafah beliau, Thafut al-Tahaful masih diguna pakai dan menjadi kajian
di institusi pengajian tinggi di Barat.Pengaruh Ibn Rusyd yang meluas telah
menyebabkan munculnya aliran falsafah di Eropah yang dikenali sebagai Averoisme.

2. Ilmu Perubatan
• Tokoh perubatan Ibn Zuhr (1094-1162M) pernah berkhidmat semasa pemerintahan
kerajaan al Murabitun dan al Muwahhidun. Tokoh ini merupakan ahli perubatan, pakar
klinikal dan ahli sains pertama membuat ujian pelbagai ubat pada haiwan serta

84
 membuat kajian tentang penyakit kudis buta sehingga dianggap ahli parasitologi
pertama dunia.
• Karya-karya perubatan Ibn Zuhr seperti Kitab al Taysir fi al-Mudawat wa al-Tadbir dan
Kita Aghaziyah yang diterjemahkan dalam bahasa Latin dan Hebrew.
• Tokoh perubatan lain seperti Ahmad Ibn Ibas, pakar dalam bidang ubat-ubatan dari
Cordova dan Umm al-Hasan Abi Ja’afar, pakar dalam bidang kedoktoran. Abu
al-Qasim al-Zahrawi(936-1013M) iaitu doktor peribadi Khalifah al-Hakam II telah
menuli sebuah ensiklopedia perubatan lengkap berjudul Kitab al-Tasrif. Kitab ini
menulis tentang pembedahan, pemotongan anggota badan serta pembedahan dan
mata.

3. Ilmu Sejarah
• Ilmu Sejarah antara bidang ilmu paling berkembang di Andalusia. Marwan Ibn Hayyan
dikatakan telah menulis lebih kurang 50 buah karya Sejarah. Antaranya al-Muqtabis fi
Tarikh Rijal al-Andalus yang menceritakan sejarah tokoh-tokoh ilmuwan, para
pemerintah dan umat Islam Andalusia sejak Andalusia dibuka hinggalah ke zamannya
• Abu al-Qasim Said Ibn Ahmad (1029-1070M) merupakan ahli Sejarah terkenal di
Andalusia. Karyanya, Tabaqat al-Umam yang menyentuh perihal cendekiawan Islam
Andalusia manakala Jami ai-Umam menerangkan sejarah pelbagai bangsa yang
tinggal di Andalusia.
• Tokoh Sejarah yang lain Ibn Hazm (994-1064M) menghasilkan karya Jamharah yang
berkait dengan salasilah orang-orang Arab termasuk keluarga Nabi Muhamad saw,
para khalifah dan keluarga mereka. Ibn Idhari al-Marakushi dengan karyanya al-Bayan
al-Mughrib berkaitan Afrika Utara dan Andalusia.

4. Ilmu Geografi
• Abad ke-11M merupakan zaman kegemilangan Andalusia dalam bidang Geografi.
Al-Bakri (1014-1094M) merupakan tokoh Geografi terkenal Andalusia. Karyanya Kitab
al-Masalik wa al-Mamalik merupakan sebuah penulisan berkenaan jalan-jalan yang
ditempuhinya di setiap negeri dan maklumat tentang kerajaan yang memerintah. Karya
beliau membantu memudahkan urusan penghantaran surat dan utusan rasmi
kerajaan. Beliau turut menghasilkan sebuah kamus Geografi bertajuk Mu’jam ma
Isti’jam yang menerangkan nama-nama tempat yang berkaitan dengan
Semenanjung Tanah Arab. Kitab ini disusun mengikut abjad dan mengandungi istilah
geografi seperti sungai, gunung-ganang dan lain-lain.
• Jabir bin Aflah , Ibn Bajjah, Ibn Bajjah dan al Bitruji merupakan penulis
astronomi-geografi. Terdapat juga dalam kalangan yang mempunyai kepakaran dalam

85
 bidang ini mengembangkan idea bumi adalah berbentuk sfera dan berada di
tengah-tengah semesta.
• Abdullah al-Hijari melalui karyanya Musib menghuraikan tentag geografi kebudayaan
dan gambaran umum tentang Andalusia.

5. Ilmu astronomi
• Selari dengan ajaran Islam yang mengesa penganutnya merenung akan ciptaan
kejadian alam termasuk siang dan malam, bintang, bulan dan matahari. Imam al
Ghazali telah mengemukakan pandangan, belajar ilmu astronomi merupakan fardu
kifayah manakala al Syafie menggalakan umat Islam mempelajari ilmu falak untuk
memudahkan atau menentukan arah kiblat
• Sebuah sekolah astronomi di Andalusia telah dibangunkan oleh Abu al-Qasim
Maslama al-Majriti. Beliau menghasilkan karya tentang astrolab, arithmethik
perdagangan dan daftar astronomi Khwarizmi.
• Abu Ishaq Ibrahim al Zarqali (1029-1087M) merupakan pencipta alat astrolab yang
dikenali Safihah. Beliau mengemukakan teori bintang dan pergerakan planet. Beliau
membetulkan ukuran Laut Mediterranean yang diberikan oleh Khwarizmi. Beliau ahli
astronomi pertama mengetahui kedudukan matahari dengan membuat rujukan kepada
bintang. Beliau mencipta sebuah jam air yang boleh menunjukkan masa pada waktu
siang dan malam serta menyusun nama-nama hari dalam sebulan.
• Selain itu, Nuruddin Ibn Ishaq al-Bitruji juga tokoh terkenal astronomi di Andalusia.
Beliau telah mengemukakan teori baharu tentang pergerakan bintang-bintang. Salah
satu karya terpenting beliau ialah Fi’al Hai’a menjadi kemuncak pergerakan
anti-ptolemy dalam kalangan ahli astronomi Islam.

6. Ilmu Matematik
• Di Andalusia, muncul ramai tokoh matematik seperti Ibn Ubaydah, Aabu Ayyub yang
menguasai ilmu geometri, Abu al-Hakam Amr Ibn Abdul Rahman dalam bidang
aritmetik.
• Tokoh tersohor ialah al Zarqali yang merupakan individu pertama yang cuba mengukur
jarak bumi ke matahari dan juga pelopor kepada usaha mengukur keluasan laut
Mediterranean.
• Antara ahli matematik lain ialah Abu Habbah bin Ubaidah. Beliau merupakan ahli
geometri dan matemati Andalusia yang memperkenalkan sistem angka berasal
daripada angka Hindi yang membantu mempermudahkan sistem penulisan angka.

Kesimpulan

86
1. Perkembangan ilmu aqli di Andalusia ini menunjukkan bahawa peradaban Islam turut
merangkumi pelbagai cabang ilmu sama ada ilmu keduniaan dan juga ilmu akhirat.
2. Kemunculan tokoh-tokoh yang bergerak aktif membuat penyelidikan dapat membuktikan
kekuasaan Allah yang mencipta alam ini.

SOALAN 13: IMAM AL-GHAZALI TELAH MEMBERIKAN BANYAK SUMBANGAN DALAM

TAMADUN ISLAM TERUTAMANYA DALAM BIDANG ILMU PENGETAHUAN.
BINCANGKAN.

Pendahuluan

1. Nama sebenar Muhammad bin Muhammad At-Thusi Al-Imam Abu Hamid Al-ghazali. Lahir
pada 1058M/450H di Thus dan meninggal pada hari Isnin 14 Jamadil Akhir 505 Hijrah/18
Disember 1111Masihi.
2. Semasa kecil lagi beliau telah menguasai pelbagai ilmu. Kecintaannya terhadap ilmu
pengetahuan telah mendorong mengembara dan merantau dari satu tempat ke tempat yang
lain untuk berguru, antaranya Imam al-Haramain, Syeikh Ahmad ibn Muhamad al-Rizkani
dan lain-lain.
3. Oleh itu, banyak buku dan karya berjaya dihasilkan telah memberikan banyak sumbangan
dalam tamadun Islam terutamanya dalam ilmu pengetahuan. Dunia amat mengagumi
al-Ghazali melalui penulisannya di mana beliau merupakan pengarang yang amat hebat
kerana beliau telah mengarang lebih daripada 300 buku.
4. Pengetahuannya yang sangat mendalam dalam pelbagai bidang ilmu telah
membolehkannya memberikan banyak sumbangan dalam bidang falsafah, ilmu kalam dan
Tasawuf.

Isi- isi utama

1. Sumbangan Al-Ghazali dalam Ilmu falsafah

• Imam al-Ghazali memainkan peranan yang penting dalam penulisannya mengenai
perkembangan ilmu falsafah Islam.
• Pandangan beliau mengenai falsafah dikemukakan dalam kitab Muqasid ul-Falasifah
dan Kitab Tahafut al-Falasifah yang membincangkan penyelewengan falsafah barat.
• Imam al-Ghazali membahagikan golongan yang membahaskan ilmu falsafah kepada
tiga golongan, iaitu atheis, natural dan teologi.

87
 • Golongan atheis adalah golongan yang mengingkari wujudnya pencipta yang
mentadbir seluruh alam ini.
• Golongan natural adalah golongan ilmuan yang banyak membuat kajian berkaitan
dengan tabiat, kejadian dan anatomi manusia, tumbuhan serta haiwan.
• Manakala golongan teologi merupakan ahli yang membincangkan soal ketuhanan
bersumberkan akal iaitu Plato, Socrates dan Aristotle.
• Imam al-Ghazali juga merupakan induvidu pertama yang mengklasifikasikan semula
falsafah kepada enam bahagian.
• Sebagai contoh, matematik, mantik, fizik, ketuhanan, siasah dan akhlak.
• Beliau juga dapat menentang golongan ahli falsafah yang cenderung dengan fahaman
falsafah Yunani yang tidak mentauhidkan kepada agama yang suci iaitu Islam.
• Kesannya, beliau dapat menyelamatkan akidah umat Islam daripada terus direntap
oleh fahaman falsafah Yunani yang tidak bertauhidkan agama yang suci iaitu agama
Islam.

2. Sumbangan al-Ghazali dalam Ilmu kalam

• Al-Ghazali memberi sumbangan yang besar dalam bidang ilmu kalam. Beliau banyak
menghasilkan karya mengenai ilmu kalam dan banyak mematahkan hujah daripada
pihak yang memberi hujah yang keterlaluan dalam bahasa ilmu kalam.
• Beliau menguatkan hujah-hujahnya bersumberkan al-Quran, sunnah dan perbahasan
para sahabat. Beliau berpendapat, perdebatan berdasarkan kepada hujah akal
semata-mata tanpa berpaksikan kepada al-Quran dan sunnah hanya akan
menambahkan lagi kerisauan serta kecelaruan dalam masyarakat Islam.
• Contohnya, dalam karya ulungnya, iaitu Ihya’ Ulumuddin, beliau meletakkan ilmu
kalam sebagai ilmu yang bermanfaat kepada masyarakat. Oleh itu, sesiapa yang
keterlaluan dalam membincangkan perkara yang berkaitan dengan sifat dan perbuatan
Allah SWT, beliau menganggap mereka termasuk dalam golongan orang yang
melakukan bidaah. Hal ini dikatakan demikian kerana mereka telah menyimpangkan
ilmu ini jauh daripada matlamatnya yang utama, iaitu untuk mengenal Allah SWT.
• Selain itu, perdebatan berkaitan dengan perkara-perkara berkaitan dengan
perkara-perkara dalam ilmu ini juga membuka ruang kepada golongan munafik dan
musuh-musuh Islam untuk menggunakan ilmu falsafah sebagai senjata bagi
menimbulkan keraguan pada akhidah umat Islam
• Menyedari hakikat tersebut, beliau telah bangkit menentang serangan-serangan
terhadap asas agama dengan hujah yang bersandarkan al-Quran dan sunnah.

88
 • Akibatnya, perbincangan ahli ilmu kalam dilihat terlalu jauh sehingga menyimpang
daripada apa yang dibincangkan oleh para ulama.

3. Sumbangan al-Ghazali dalam bidang Tasawuf

• Sumbangan Al-Ghazali bidang tasawuf pula melemparkan kritikan yang membina
dengan tujuan membetulkan kesalahan dan menghalang penyelewengan berlaku yang
hanya mencemarkan kesucian agama Islam.
• Al-Ghazali juga berusaha membersihkan tasawuf daripada perkara-perkara khurafat
dan amalan yang terkeluar daripada ajaran agama Islam yang sebenar. Al-Ghazali
banyak belajar ilmu tasawuf daripada gurunya yang termasyur iaitu al-Junaid dan
al-Muhasibin.
• Apabila al-Ghazali mengetahui masyarakat melakukan kesalahan dalam bidang
tasawuf, beliau melemparkan kritikan yang bertujuan membetulkan kesalahan dan
menghalang daripada penyelewengan yang berlaku sehingga mencemarkan
kemurnian Islam.
• Karya termasyhur al-Ghazali dalam bidang tasawuf ialah Ihya’ Ulumuddin yang telah
diterjemahkan ke dalam beberapa bahasa lain seperti Melayu, Parsi, Urdu, Inggeris
dan Perancis.
• Kitab ini telah menjadi sumber rujukan para ulama di rantau Alam Melayu. Kehadiran
kitab Ihya’ Ulumuddin ini memberikan implikasi besar dalam pengajian tasawuf.
• Sumbangan ini adalah cukup besar dalam bidang tasawuf kerana al-Ghazali telah
memurnikan semula ilmu tasawuf daripada kesesatan dan bidaah.

4. Sumbangan Al-Ghazali dalam bidang Ilmu Sains Politik

• Al-Ghazali turut memberi sumbangan dalam bidang sains politik. Beliau banyak belajar
ilmu sains politik daripada Imam Juwaini yang menjadi imam di Masjidil Haram,
Makkah dan di Masjid Nabawi di Madinah. Penulisannya dalam bidang politik dibahagi
kepada dua teori kenegaraan dan pemerintahan.
• Antara penulisannya dalam bidang politik ialah Mustaz-hiri, Al-Munqiz Minad Dhalal
dan Al-Iqtisad fil’-Itiqad. Karyanya yang bertajuk Al-Iqtisad fil’-Itiqad banyak
membincangkan soal kepimpinan bagi sesebuah negara Islam.
• Selain itu beliau juga menyatakan cara memperbaiki urusan politik dalam karyanya
berjudul al-Tik al-Masbuk fi Nasihat al-Muluk iaitu dengan memberi pengertian
permasalahan, menasihati pemimpin, menegur dengan bahasa yang keras dan
menegah dengan kekerasan sekiranya belum berjaya.
• Oleh itu, daripada karya-karya politik beliau telah membantu pemimpin-pemimpin Islam
mencontohi idea tersebut.

89
Kesimpulan

1. Al-Ghazali memainkan peranan yang penting dalam perkembangan ilmu pengetahuan

khususnya ilmu falsafah dan ilmu kalam.
2. Beliau berjaya menyelamatkan akidah umat Islam daripada terus diseleweng oleh fahaman
falsafah ketuhanan Yunani yang boleh menyebabkan akidah umat Islam terpesong secara
halus.
3. Hasil daripada hujahan beliau juga membawa kembali umat Islam kembali kepada al-Quran
dan sunnah. Akhir sekali, hasil karya beliau masih digunakan oleh para ilmuan hingga hari
ini.

SOALAN 14 : BINCANGKAN SUMBANGAN IBNU BATTUTAH DALAM PERKEMBANGAN

TAMADUN MANUSIA.

Pendahuluan

1. Nama sebenar beliau ialah Muhammad bin Abdullah bin Muhammad bin Ibrahim al- Lawati
2. Dilahirkan di Tanjah atau Tangier di sebuah daerah di Maghribi pada tahun
703H/1304M
3. Seorang ilmuan dalam bidang pelayaran, agama dan bahasa.
4. Mempunyai keperibadian yang mulia, berwibawa, bijak berkomunikasi dalam pelbagai
bahasa asing seperti bahasa Parsi dan Turki, dan juga seorang yang bijak dalam
berdiplomasi.
5. Beliau memulakan pengembaraannya ketika berusia 21 tahun dan antara negara yang
pernah dilawatinya termasuklah Mesir, Arab, Iran, Iraq, India dan juga Asia Timur.
6. Pengembaraan beliau boleh dibahagikan kepada empat peringkat dan sarjana Barat
menggelarkan Ibnu Battutah sebagai The Prince of Muslim Travelers.
7. Sebagai seorang peneroka dan penjelajah Ibnu Battutah telah memberikan pelbagai
sumbangan dalam perkembangan tamadun manusia.

Isi- isi utama

1. Hasil karya menjadi sumber sejarah abad pertengahan

90
 • Ibnu Battutah meninggalkan cacatan sejarah perjalanan dan pengembaraannya dalam
karyanya Tuhfah al Nazar fi Gharaib al-Ansar wa ‘Ajaib as-Asfar (Rihlah Ibnu
Battutah) yang dihasilkan atas permintaan pemerintah Maghribi.
• Buku ini merakamkan sejarah bagi aspek kehidupan bangsa-bangsa lain pada abad
ke-14 M seperti hal yang berkaitan dengan agama, sosial budaya, politik dan
lain-lain.
• Al-Rihlah menjadi menjadi satu daripada sumber sejarah bagi negara-negara yang
dilawatinya seperti negara-negara Afrika Barat yang sumber sejarahnya bergantung
kepada catatan Ibnu Battutah.
• Catatan Ibnu Batuttah juga turut menjadi sumber rujukan sejarah tentang kedatangan
Islam ke China dan Alam Melayu.
• Jelaslah bahawa catatan Ibnu Battutah telah membantu banyak negara dalam
mengenali sejarah negara mereka kerana banyak maklumat yang boleh dijadikan
sebagai sumber rujukan.

2. Gambaran umum tentang negara Islam

• Ibnu Battutah berjaya mengembara hampir ke semua negara Islam termasuklah Mesir.
Syria, Arab, Iran, Iraq, India dan juga kawasan kepulauan Nusantara.
• Beliau banyak membuat catatan sejarah sesebuah negara contohnya
sejarah negara India semasa pemerintahan Sultan Muhammad Tughluq (era
Kesultanan Delhi), Anatolia, Afrika Timur dan Afrika Barat.
• Catatan beliau juga banyak menyentuh tentang kota-kota terkenal seperti Iskandariah,
Damsyik, Makkah, Constantinople, Syiraz dan Isfahan.
• Contohnya beliau mencatatkan keindahan kota Constantinople yang dilengkapi dengan
gedung beli-belah, dan jalan raya yang dibina daripada batu. Manakala Pasai pula
dicatatkan sebagai kawasan yang subur dan dipenuhi pokok kelapa, cengkih, gaharu
dan lain-lain.
• Beliau turut mencatat sejarah perkembangan tempat-tempat yang dilawati di Makkah
seperti Masjidil Haram, Kaabah, makam para imam dan lain-lain.
• Jelaslah catatan beliau telah memberikan gambaran perkembangan yang berlaku di
negara-negara Islam.

3. Sumbangan dalam bidang geografi

• Pengembaraan Ibnu Battutah telah memberikan persepsi baharu tentang bidang
geografi
• Ibnu Battutah telah berjaya menambahkan pengetahuan geografi kepada
masyarakat dunia.

91
 • Beliau telah membuktikan bahawa iklim khatulistiwa tidak sepanas iklim di Afrika utara.
Selain itu, beliau juga menyatakan bahawa zon torrid tidak sepanas yang dijangkakan.
Catatan seperti ini amat penting kerana dapat membantu untuk menentukan pemilihan
tapak bagi pangkalan perdagangan.
• Jelaslah bahawa pengetahuan dalam bidang geografi telah berjaya meningkatkan
perkembangan sesuatu masyarakat dalam pelbagai bidang sama ada politik, ekonomi
dan juga sosial.

4. Motivasi kepada pelayar lain

• Kejayaan Ibnu Battutah sebagai seorang penjelajah muda telah berjaya menjadi
ikutan dan dorongan kepada penjelajah Islam yang lain untuk mengikut jejak
langkahnya.
• Muncul banyak nama baharu dalam dunia pelayaran seperti Ibnu Majid dan Sulayman
al-Mahri yang telah berjaya merentasi Lautan Hindi dan Lautan Pasifik.
• Catatan pelayaran mereka pula telah menjadi panduan kepada pelayar dari Eropah
yang berusaha mencari jalan ke Timur pada abad ke-15 dan ke-16 Masihi.

5. Sumbangan dalam bidang sejarah

• Melalui Kitab al-Rihlah Ibnu Battutah, beliau telah memperkenalkan disiplin ilmu
pensejarahan melalui metodologi penulisan sejarah menggunakan kaedah
pemerhatian, pengalaman, temu ramah dan sebagainya. Kaedah ini masih
digunakan hingga sekarang dalam penulisan sejarah.
• Beliau banyak menulis kisah pensejarahan sesebuah negara yang dilawati seperti
sejarah tentang aspek kehidupan bangsa yang meliputi bidang politik, ekonomi sosial
dan lain-lain.
• Catatan beliau banyak memasukkan fakta yang sahih dan tepat serta disokong
oleh sumber-sumber lain yang berkaitan dengannya kerana beliau berjaya
menemui ramai pemerintah, wazir dan pegawai-pegawai tinggi kerajaan di
negara-negara yang telah dilawatinya. Sebagai contohnya, beliau banyak
mencatat perkembangan poliitik di India pada zaman kerajaan Tughluq kerana
pernah menyandang jawatan kadi di sana selama 7 tahun.

6. Memperluas tamadun Islam

• Pengembaraan Ibnu Battutah memberikan sumbangan besar dalam memperluas
tamadun khususnya tamadun Islam sendiri.
• Berlaku interaksi antara tamadun apabila Ibnu Battutah mengembara dari tempat
kelahirannya ke tempat lain seperti ke Mekah, India dan juga China.

92
 • Perkara yang dibawa oleh beliau sepanjang pengembaraannya seperti ilmu-ilmu yang
berkaitan dengan ajaran Islam, selok belok ilmu pelayaran, dan ilmu
perkapalan yang telah dicurahkan dan disebarkan di tempat yang diterokai beliau.
• Situasi yang sama berlaku apabila beliau menimba dan mendapatkan ilmu dari
tempat yang lain.
• Kitab al-Rihlah telah menarik perhatian para sarjana sejarah dari seluruh dunia
dan telah diterjemahkan dalam pelbagai bahasa termasuklah bahasa Inggeris,
Portugis, Perancis dan juga Jerman.
• Sememangnya tidak dapat dinafikan bahawa penjelajahan Ibnu Battutah telah
berjaya meningkatkan perkembangan tamadun manusia apabila berlakunya
interaksi antara tamadun.

Kesimpulan

1. Penerokaan dan penjelajahan Ibnu Battutah telah berjaya meninggalkan pelbagai kesan
terhadap dunia penerokaan dan penjelajahan.
2. Kejayaan beliau menjejaki 44 buah negara dan telah merentasi 120 000 km dalam tempoh
28 tahun telah meletakkan beliau setaraf dengan pengembara terkenal seperti Marco Polo.
3. Catatan beliau sepanjang penerokaan dan penjelajahan ini menjadi sumber rujukan
penting kepada para ilmuan yang berikutnya dan telah membantu mencorakkan
perkembangan intelektual sejagat.

SOALAN 15: HURAIKAN CIRI-CIRI SENI BINA ISLAM DI ANDALUSIA PADA ABAD KE-13
MASIHI

Pendahuluan

1. Seni bina bermaksud bidang seni untuk mendirikan bangunan, reka bentuk, dan reka letak
yang dicipta oleh manusia.
2. Seni bina Islam merupakan gabungan unsur-unsur daripada bangsa Parsi, Roman, Turki
dan Byzantine
3. Menurut Alfred Frazer, seni bina Islam merupakan gambaran dari sudut agama dan
tumpuannya ialah bangunan masjid, madrasah, istana, pasar dan rumah kediaman.
4. Seni bina Islam merupakan hasil usaha serta kreativiti orang Islam untuk memenuhi
keperluan rohani dan jasmani.

93
5. Setiap kerajaan Islam akan mempunyai mercu tanda yang dapat menggambarkan
kemajuan dalam bidang seni bina. Antara kerajaan Islam yang terkenal dengan pelbagai
seni bina ialah Andalusia.
6. Terdapat pelbagai kesenian seni bina Islam yang digunakan dalam pembinaan bangunan
di Andalusia yang masih dapat kita lihat sehingga sekarang.

Isi- isi utama

1. Antara ciri-ciri seni bina Islam di Andalusia ialah kategori seni bina.
• Terdapat dua jenis seni bina yang terdapat di Andalusia pada abad ini iaitu kesenian
yang lahir di Granada yang dikenali sebagai kesenian Granada, manakala kesenian di
luar Granada dikenali sebagai kesenian Mudejar.
• Kesenian Mudejar dihasilkan oleh orang Islam dan bukan Islam pada abad ke-13 dan
ke-14 seperti Alcazar di Seville dan Gereja Toledo.
• Kesenian di Granada pula melambangkan seni bina dan reka bentuk Islam kerana
dihasilkan oleh seniman-seniman Islam.
• Bangunan-bangunan yang didirikan ini masih mempunyai persamaan iaitu menepati
ciri-ciri seni bina Islam iaitu tahan lama dan mempunyai ruang peredaran udara yang
mencukupi.

2. Pembinaan ruangan khas yang mempunyai fungsi tersendiri

• Setiap ruangan mempunyai keselesaan dan nilai keindahan.
• Contohnya Istana al-Hambra yang mempunyai beberapa bilik yang bersaiz sederhana,
dua buah dewan besar serta halaman yang dihiasi dengan kolam air pancut dan juga
taman.
• Di istana berkenaan juga terdapat ruang duta, ruang persalinan permaisuri ruangan
persiraman diraja dan lain-lain yang mewujudkan keterasingan yang tersendiri dari
segi keindahannya.
• Tegasnya, hal ini dapat menjamin keselesaan kepada penghuni yang mendiami
istana berkenaan.

3. Mempunyai nilai keindahan

• Bangunan di Andalusia mempunyai nilai-nilai keindahan yang dapat dilihat seperti
tulisan/kaligrafi, dan hiasan ukiran.
• Tulisan-tulisan/kaligrafi terdiri daripada ayat-ayat al-Quran, puji-pujian, gelaran
pemerintah dan sebagainya.

94
 • Contohnya di pintu Masjid al-Mulk tertera sebaris tulisan Arab iaitu Azza Maulana
al-Sultan-Abdullah, manakala di bawah perkataan tersebut terdapat sebuah syair yang
penyentuh tentang kemurnian agama Islam.
• Manakala di bahagian dinding masjid tersebut dihiasi dengan hiasan ukiran yang
berselang seli dengan ayat-ayat menggunakan tulisan Arab. Mihrab masjid
dipenuhi hiasan berwarna emas termasuklah struktur mihrab yang bertatahkan
permata zamrud, yaqut dan sebagainya.
• Jelaslah seni bina Islam mempunyai keindahannya yang tersendiri dan memberikan
keselesaan kepada mereka yang berada di dalam bangunan tersebut.

4. Binaan menara
• Bangunan yang dibina juga mempunyai menara yang mempunyai fungsi pelbagai.
• Terdapat dua buah menara tinggi yang dibina di atas banjaran Sierra Nevada yang
digunakan untuk melihat keindahan kota Granada yang dipenuhi taman-taman bunga
dan pohon buah-buahan.
• Manakala pembinaan menara di kawasan istana adalah untuk tujuan keselamatan dan
ketenteraan iaitu memantau sebarang pergerakan yang mencurigakan.
• Binaan menara yang tinggi juga berkaitan dengan syiar agama Islam, sebagai tempat
muazzin melaungkan azan.
• Jelaslah, pembinaan menara pada setiap mempunyai pelbagai fungsi dan pada masa
yang sama menambahkan keindahan pada bangunan tersebut.

5. Menggunakan teknik pencahayaan

• Teknik pengcahayaan yang baik akan menyebabkan bahagian dalam bangunan lebih
terdedah kepada pancaran cahaya yang tidak terik.
• Teknik ini membolehkan bangunan yang dibina kelihatan cerah dan terang.
• Tempat terbuka atau taman dalam bangunan pula diwujudkan agar dapat
membekalkan oksigen yang segar dan menapis udara kotor serta dapat memberikan
ketenangan jiwa. Pembinaan istana al-Hambra memenuhi ciri-ciri pengcahayaan
terebut.
• Jelaslah bahawa teknik pencahayaan memainkan peranan yang penting dalam
menghasilkan binaan yang unik dan menarik.

6. Bahan binaan
• Bahan binaan yang digunakan terdiri daripada batuan yang kukuh dan mampu
bertahan untuk tempoh yang lama.

95
 • Buktinya bangunan istana, universiti serta masjid yang dibina dahulu masih bertahan
hingga kini.
• Seni bina di Granada lebih mementingkan hiasan bahagian dalaman berbanding
luaran. Antara bahan yang digunakan untuk hiasan dalaman termasuklah jubin, batu
bata, plaster, tembikat, tembaga, dan batu marmar.
• Bahan-bahan yang digunakan dapat melanjutkan usia bangunan di samping dapat
mewujudkan keunikan pada setiap bangunan. Contohnya dinding istana al-Hambra
diperbuat daripada batu buatan yang terdiri daripada campuran tanah, kapur dan batu
kerikil berwarna merah dan lantai istana diperbuat daripada marmar putih.
• Sememangnya tidak dapat dinafikan penggunaan bahan binaan yang berkualiti dalam
seni bina di Andalusia telah membolehkan bangunan ini bertahan lama dan masih utuh
hingga sekarang.

Kesimpulan

1. Kesimpulannya, keupayaan orang Islam menghasilkan pelbagai bangunan yang indah dan
mempunyai nilai estetika bermula dengan rumah kediaman diikuti oleh istana serta masjid.
2. Ciri-ciri seni bina Islam yang diimplementasikan dalam setiap pembinaan membuktikan
kegemilangan masyarakat Islam di Andalusia pada masa itu dan menunjukkan
perkembangan tamadun Islam.

SOALAN 16: HURAIKAN CIRI CIRI SENI BINA ISLAM YANG TERDAPAT PADA ISTANA
ALHAMBRA DI ANDALUSIA.

Pendahuluan

1. Alhambra nama yang berasal daripada perkataan Arab, hamra’ (bentuk jamak dari ahmar)
yang bererti “merah”.

2. Dinamakan Istana Alhambra yang bererti Istana Merah kerana bangunan ini dihiasi
jubinjubin, seramik, dan bata-bata yang berwarna merah. Istana ini akan kelihatan
kemerah-merahan apabila disinari cahaya.
3. Pembangunan Istana Alhambra dilakukan secara bertahap, melibatkan dua abad, iaitu
antara tahun 1238 hingga 1358 Masihi yang diteruskan oleh sultan-sultan Bani Ahmar
4. Alhamra sebuah seni bina yang kompleks kerana menempatkan masjid, istana, taman-
taman, kubu, menara dan tempat tinggal khalifah di dalamnya serta bercirikan seni bina
Islam .

96
Isi- isi utama

Ciri-ciri seni bina Islam

1. Pembinaan Menara

• Menara merupakan salah satu ciri seni bina Islam. Istana Alhambra terdapat dua buah
menara (tower) yang tinggi dan berkilau yang dibina di atas banjaran Sierra Nevada.
• Tujuan binaan menara untuk melihat keindahan kota Granada yang di kelilingi
taman-taman bunga dan pohon buah-buahan yang menghijau
• Istana didirikan menara untuk memantau sebarang pergerakan yang mencurigakan
iaitu untuk keselamatan

2. Menggunakan Teknik Pencahayaan

• Teknik pencahayaan dititikberatkan dalam seni bina Islam agar isi bangunan lebih
terdedah kepada pancaran cahaya yang tidak terik mahupun tidak terlalu kurang
sehingga menyebabkan ruang dalam sesebuah bangunan nampak muram.
• Dengan sistem pencahayaan yang baik dalam seni bina Islam, bangunan yang dibina
kelihatan lebih cerah, hening, dan tenang. Oleh itu, bangunan-bangunan yang dibina di
Andalusia seperti istana Alhambra mengambil kira soal pancaran cahaya yang
menembusi sesuatu. bangunan itu.
• Dihiasi 1 000 buah lampu.
• Mempunyai kira-kira 1 093 tiang daripada marmar putih dan indah yang berbentuk
papan catur yang bercirikan seni-seni binaan Islam
• Di sebelah selatan, berhadapan Wadi al-Kabeer, terdapat 19 pintu yang ditempa
dengan emas. Manakala bahagian tenggara dan barat laut mempunyai 9 pintu.

3. Seni Ukir Islam

• Seni ukiran Islam turut berkembang pesat pada zaman pemerintahan

kerajaan-kerajaaran Islam di Andalusia.
• Ukiran-ukiran yang mempamerkan seni khat dan corak geometri merupakan ciri utama
seni bina di Andalusia.
• Ukiran dan hiasan berbentuk ayat-ayat al-Quran, hadis-hadis dan kata-kata hikmat
menghiasi dinding-dinding istana
• Sebagai contoh, di istana Alhambra iaitu di dinding masjid dipenuhi dengan hiasan
ukiran yang berselang-seli dengan ayat-ayat menggunakan tulisan Arab seperti
al-Qudratu bi’llah, al-mulku li’llah dan La ghaliba illa’alah.

97
 • Kalimah ‘Wa la ghalibu illa allah ditulis berulang kali di beberapa dinding istana yang
bermaksud ‘Tidak ada pemenang selain Allah’
• Pada pintu-pintu dan pada bumbungnya terdapat banyak lukisan berunsurkan
geometri.
• Kebanyakan ruangan dan hiasan pada istana ini dipenuhi dengan ukiran-ukiran yang
indah dan hiasan-hiasan kaligrafi Arab iaitu tulisan kursif dan kufi. Kebanyakan
hiasan kaligrafi yang digunakan dengan ukiran khas dan sukar ditandingi hingga kini.
• Selain bentuk geometri yang sinonim dengan seni bina Islam, ayat-ayat al-Quran, dan
motif flora digunakan di luar dan di dalam istana.

4. Tempat Terbuka atau Taman Dalam Bangunan

• Kawasan terbuka atau diletakkan di tengah-tengah Bandar atau di dalam bangunan

yang dipenuhi dengan pokok-pokok untuk memberi bekalan oksigen yang segar dan
menapis udara kotor di sekeliling.
• Selain itu, pemandangan taman yang indah juga dapat menenangkan jiwa. Di
Alhambra misalnya, terdapat taman-taman yang dilengkapi dengan kolam dan
pancutan air.

5. Ruangan khas
• Terdapat ruangan khas atau bilik yang mempunyai fungsi tersendiri. Ruang- ruang ini
adalah berfungsi memberi keselesaan dan keindahan.
Pembahagian Ruang Alhambra
• Ruangan al-Hukmi (Baitul Hikmi) – luasnya, 15 X 15 meter dengan tinggi ruangan, 20
meter. Ruangan ini nyaman dan sejuk kerana kedudukan dan ketinggiannya yang
dapat menampung banyak udara segar. Sesuai dengan namanya, ruang ini ialah
tempat menjatuhkan keputusan (mahkamah) yang dibangunkan oleh Sultan Yusuf I
(1334 – 1354).
• Ruangan Bani Siraj (Baitul Bani Siraj) – ruangan yang mempunyai keluasan 6.25 X
6.25 meter. Tempat ini dipenuhi ukiran keemasan dan dipenuhi dengan hiasan-hiasan
kaligrafi Arab serta di tengah-tengah ruang ini terdapat saluran air pancut yang
diperbuat daripada batu marmar.
• Taman Singa (Hausyus Sibb) – luasnya taman ini ialah 28.5 X 15.70 meter. Taman
Singa ini dikelilingi oleh 128 tiang (yang berlapis dua, tiga atau empat) yang diperbuat
daripada marmar yang indah. Di taman ini juga terdapat kolam air pancut (berbentuk
heksagon) yang dihiasi dengan 12 patung singa yang berbaris melingkar. Daripada

98
 mulut patung-patung singa tersebut, keluar pancutan air yang apabila setiap kali
masuk waktu solat, namun pacutan air dari mulut singa itu tidak lagi berfungsi kini.
• Ruangan Dua Perempuan Bersaudara (Baitul al-Ukhtain) – dibina khusus untuk dua
orang saudara perempuan Sultan Al-Ahmar.
• Ruangan Bersiram (Hausy ar-Raihan) – berukuran 36.6 X 23.4 meter. Di
tengah-tengah ruangan ini terdapat kolam (al-birkah) seluas 33.5 X 4.7 meter dengan
kedalaman 1.5 meter yang lantainya diperbuat daripada marmar putih. Ruang ini
disebut Ruangan Harum kerana di kiri dan di kanannya dilengkapi taman dan
bunga-bungaan yang indah dan berbau harum. Pada penghujung kolam ini, terdapat
tiang marmar yang berdiri tegak sebagai terasnya.

6. Mimbar

• Mengandungi 19 ruang tengah yang membujur dan mimbarnya diperbuat daripada

gading dan kayu yang berharga serta diletakkan paku-paku emas.

Kesimpulan

1. Setelah kejatuhan kerajaan Andalusia, Alhambra telah dijadikan istana Kerajaan Kristian.
Alhambra sekarang dijadikan sebuah muzium yang mempamerkan kecantikan gaya seni
bina Islam.

SOALAN 17: HURAIKAN CIRI-CIRI SENI BINA ISLAM KERAJAAN MOGHUL DI INDIA DARI
ABAD KE 16 HINGGA 17 MASIHI

Pendahuluan

1. Seni bina ialah, bidang seni untuk mendirikan bangunan, reka bentuk dan reka letak yang
dibina oleh manusia. Seni bina Islam merupakan satu daripada cabang kebudayaan dan
kesenian Islam.

2. Seni bina ini juga merupakan hasil usaha dan kreativiti orang Islam untuk memenuhi
keperluan rohani dan jasmani. Zaman Kerajaan Moghul di India memperlihatkan
perkembangan seni bina yang menggabungkan seni bina Arab dengan seni bina tempatan
dan Parsi.
3. Terdapat pelbagai ciri seni bina Islam pada zaman Kerajaan Moghul di India.

99
Isi- isi utama
Ciri-ciri Seni Bina Islam

1. Pengaruh luaran dalam seni bina tempatan

• Dipengaruhi oleh budaya dan persekitaran, agama dan cuaca
• Turut dipengaruhi seni bina Arab, Turki dan Parsi
• Contohnya Masjid Lapan Mutiara yang terdapat di Agra. Menaranya dihiasi dengan
kaligrafi Arab. Manakala kubahnya merupakan gabungan kubah gaya Parsi dan
tempatan dengan bentuk baharu berupa bunga teratai dengan puncak yang meruncing
• Kubah utama Taj Mahal pula direka oleh Ismail Khan dari Turki
• Tegasnya, gabungan pengaruh tersebut telah menjadikan seni bina pada masjid
khususnya kelihatan indah dan unik.

2. Motif corak hiasan

• Corak hiasan bermotifkan ukiran dan kaligrafi ayat-ayat al-Quran di istana dan masjid
• Ukiran pada seni bina ini bermotifkan dakwah
• Kebanyakan corak hiasan seni bina Islam di India mencerminkan simbolik antara alam
sekitar dan tanda-tanda keagungan Tuhan yang dibentuk berdasarkan jambangan
bunga dan bentuk geometri
• Contohnya; ayat-ayat al-Quran yang menjadi hiasan utama pada dinding Taj Mahal
terdiri daripada Surah Yasin, Surah Zumar, Surah al-Mulk dan Surah al-Ikhlas.Huruf
khat Thuluth menjadi seni huruf utama yang digunakan.
• Hampir keseluruhan Masjid Jamek pula dihiasi dengan kaligrafi al-Quran terutama
pada mimbar di mihrab
• Kesan daripada keindahan tersebut dapat memukau setiap pengunjung dan
mewujudkan suasana yang harmoni serta tenang.

3. Bahan binaan
• Bahan binaan terdiri daripada batu dan kayu sebagai sumber asas
• Kebanyakan bahan binaan adalah mahal dan berkualiti seperti batu marmar dan
batu-batuan merah
• Batu-bata dijadikan asas binaan bangunan-bangunan yang terdiri daripada pelbagai
saiz
• Susunan bangunannya pula selari mengikut grid-grid tertentu
• Perhiasan pada permukaan dinding bangunan dihiasi dengan lukisan mozek dan
bahan seramik serta lukisan-lukisan daripada teknik stucco

100
 • Contohnya; bumbung, kubah dan menara Taj Mahal diperbuat daripada marmar
berwarna putih serta seni mozek yang indah. Sebanyak 43 jenis batu permata
termasuk berlian, jed, kristal, topaz dan nilam digunakan
• Contoh lain ialah Istana Fatehpur Sikri yang didirikan oleh Maharaja Akbar dibina
daripada batu merah yang disusun dengan saiz yang agak besar
• Penggunaan bahan-bahan binaan tersebut dapat menjamin keindahan yang
menakjubkan serta kukuh sehingga berabad-abad lamanya.

4. Kompleks pelbagai guna

• Pembinaan istana dan masjid dalam sebuah kompleks yang mengandungi pelbagai
kemudahan
• Contohnya, Kompleks Fatehpur Sikri iaitu merupakan sebuah bandar. Kompleks ini
mengandungi istana, pentadbiran dan perbendaharaan, bangunan sekolah, kawasan
permainan, masjid, gerbang, tempat persinggahan musafir, dewan, rumah-rumah
pekerja, hospital dan bilik rekod
• Contoh lain ialah Kota Agra yang mengandungi pelbagai kemudahan termasuk masjid
dan istana serta Istana Taj Mahal yang terdapat bahagian makam, dewan, taman
rekreasi, masjid dan menara tinjau
• Jelaslah bahawa seni bina Islam bukan sahaja unik dan istimewa tetapi juga
menyediakan pelbagai kemudahan.

5. Ciri keselamatan
• Seni bina Islam juga menitik beratkan ciri keselamatan
• Terdapat pintu gerbang yang terpisah oleh sebuah lorong dan kawasan lapang yang
memisahkan pintu gerbang kedua dengan bangunan istana. Contohnya; istana di
Fatehpur Sikri. Manakala istana Taj Mahal pula mempunyai menara tinjau.
• Tegasnya, ciri-ciri keselamatan juga diberi keutamaan untuk mengelakkan sebarang
ancaman.

6. Menara tinggi yang dihiasi indah

• Bangunan masjid zaman Kerajaan Moghul turut dilengkapi dengan menara-menara
yang dihiasi indah
• Menara Qutubminar yang mencecah 70 meter tinggi dan terdiri daripada lima tingkat
• Selain itu terdapat empat menara yang mempunyai ketinggian lebih kurang 46 meter
menghiasi setiap penjuru Taj Mahal
• Masjid Jamek pula mempunyai dua menara setinggi 40 meter dan terdapat tiga pintu
gerbang utama

101
 • Tegasnya, pembinaan menara yang tinggi menambah keindahan dan keunikannya.

7. Dilengkapi Pancutan air dan taman bunga

• Unsur pancutan air dalam seni bina taman bunga di India membuktikan adanya
pengaruh tamadun Islam khasnya Arab
• Kebanyakan bangunan istana Kesultanan Moghul dihiasi taman-taman bunga yang
indah dihiasi pancutan air
• Contohnya, pada zaman pemerintahan Syah Jehan banyak taman-taman bunga
didirikan seperti Taman Bunga Shalamah di Lahore, Taman Dara Shikoh di Kashmir
dan Taman Shalamar Bagh di Delhi. Taj Mahal pula didirikan di hujung sebuah taman
yang luas dengan pintu masuk berbentuk lengkuk awan yang menawan. Seni bina di
India mementingkan keindahan sesuai dengan Islam yang suka akan keindahan dan
kebersihan.

8. Berkonsepkan Masjid
• Setiap masjid mempunyai kubah berbentuk bawang dan bunga teratai yang puncaknya
meruncing.
• Kubah Istana Taj Mahal berbentuk octagon yang diapit oleh empat menara meruncing
• Masjid Jamek Delhi pula mempunyai tiga kubah yang dihiasi marmar hitam dan putih.
Bahagian atasnya berhiaskan emas
• Kubu Kota Merah dilengkapi pembinaan dua buah kubah
• Manakala Makam Humayun mempunyai kubah dan mihrab yang berkonsepkan masjid.
• Jelaslah bahawa binaan yang berkonsepkan masjid seperti kubah dan mihrab itu dibina
kerana masjid dan tamadun Islam mempunyai ikatan yang sangat kuat.

Kesimpulan

1. Terdapat pelbagai ciri seni bina Islam di India zaman kekuasaan Mughal. Seni bina pada
zaman tersebut mengadunkan seni bina tempatan dengan Arab, Parsi dan Turki.
2. Kewujudan seni bina yang indah di Moghul membuktikan bahawa agama Islam tidak
menolak bidang kesenian selagi tidak disalahgunakan.

SOALAN 18 : MERUJUK KEPADA EMPAT BUAH BANGUNAN YANG TERDAPAT PADA

ZAMAN KERAJAAN MUGHAL, BINCANGKAN KEUNIKAN BANGUNAN BERKENAAN.

Pendahuluan

102
1. Pada abad ke-19 India diperintah oleh kerajaan Islam Mughal yang mengambil alih
kerajaan Kesultanan Delhi. Kerajaan Mughal memerintah India dari tahun 1526 sehingga
tahun 1857.
2. Seni bina merupakan salah satu kegiatan seni yang digalakkan oleh agama Islam
disebabkan sifat agama Islam yang menyukai sesuatu yang indah.
3. Seni bina Mughal menduduki tempat yang paling penting dalam sejarah seni bina India,
Sultan Akhbar dan Syah Jehan merupakan raja yang aktif dalam menyumbang
perkembangan seni bina Islam pada zaman Mughal.
4. Antara keunikan seni bina Mughal ialah kubah berbentuk bulat, menara tinggi, tiang-tiang,
laman terbuka, dll. Batu pasir merah digunakan untuk pembinaan bangunan-bangunan
di peringkat asal manakala marmar putih digunakan pada zaman kemudian di mana
penekanan lebih diberikan kepada mencantikkan bangunan menggunakan reka
bentuk berwarna, batu mahal, air emas dan perak serta ukiran-ukiran kecil.
5. Antara empat buah bangunan yang sangat unik seni bina pada zaman kerajaan Mughal
ialah istana Taj Mahal, Kubu di Agra, Makam Humayun dan Masjid Jama.

Isi- isi utama

(Keunikan bangunan Istana, kubu, Makam dan Masjid)

1. Bangunan Istana Taj Mahal
⚫ Binaan yang paling mengagumkan pada zaman kekuasaan kerajaan Moghul iaitu Taj
Mahal yang dikenali ‘Dream in Marble’. Bangunan ini dibina di Agra sebagai tanda cinta
dan kasih Syah Jehan dan isterinya, Mumtaz Mahal. Bangunan ini didirikan dihujung
sebuah kolam yang luas dengan pintu masuk berbentuk lengkuk awan yang menawan.
⚫ Di bangunan tersebut juga didirikan masjid-masjid yang seolah-olah mempunyai tiga
hingga tujuh buah mihrab yang dibina bersebelahan. Terdapat juga masjid-masjid lain
yang berdinding tebal, tiada tingkap, dan dibuat kosong tanpa sebarang hiasan.
Identitinya hanya terlihat pada kubahnya yang runcing sahaja.
⚫ Dari segi bahan binaan pula, kebanyakannya mahal dan bermutu tinggi. Bumbung,
kubah dan menara Taj Mahal diperbuat daripada marmar putih serta seni mozek yang
indah. Sebanyak 43 jenis batu permata termasuk Berlian, Jed, Kristal, Topaz dan
Nilam telah digunakan untuk menghasilkan bangunan yang diiktiraf salah satu
daripada tujuh keajaiban dunia
⚫ Keunikan Taj Mahal ialah mempunyai taman yang indah yang dibina seluas 300meter
yang membahagikan empat quadrant kepada 16 taman bunga. Sebuah kolam air
marmar yang ditinggikan dibina di tengah-tengah taman, di separuh perjalanan
daripada Makam dan Pintu Gerbang. Kolam air marmar ini dipanggil sebagai ”al-khawd
al-khawthar” yang merujuk kepada “Telaga Al-Khausar” atau “Tank of Abundance” di

103
 syurga yang dikhabarkan oleh Nabi Muhammad. Di sekeliling taman dihiasi dengan
pokok-pokok dan juga pancuran air. Taman Parsi ini adalah simbolik kepada empat
sungai yang mengalir di syurga (Jannah) dan mengilustrasikan taman-taman syurga.
⚫ Keunikan Taj Mahal juga kerana warnanya. Taj mahal dapat merubah suasana hati
para pengunjungnya dengan berubahnya warna pada waktu yang berbeza. Pada waktu
subuh, marmar akan berwarna merah muda, di tengah hari marmar ini akan berwarna
putih berkilat, dan pada petang hari warnanya akan berubah menjadi warna mutiara
yang lembut. Pada bulan purnama, bintang di langit akan berkerlipan.
⚫ Pada musim hujan, awan mendung akan memberikan kesan warna biru. Warna biru ini
akan muncul dan hilang seperti bayangan yang melayang di atas kabus. Marmar di
dalam Taj mahal boleh menjadi kuat, mudah pecah dan ringan, boleh juga menjadi
putih, kekuning-kuningan, kelabu, dan juga emas. Berbagai wajah Taj Mahal
menandakan bahawa Taj Mahal dibangunkan dengan arkitektur yang hebat.
⚫ Taj Mahal adalah sebuah karya arkitektur yang sempurna yang menjadi inspirasi bagi
para penyair, pelukis, dan pemusik untuk mencuba dan menyematkan dalam kata,
lukisan, dan lagu. Taj Mahal merupakan seni Islam di India dan merupakan salah satu
karya agung warisan dunia yang mengagumkan.

2. Bangunan Kota Merah, Delhi (Kubu Merah/Red Fort)

⚫ Kota Merah atau nama sebenarnya Lal Qil’ah atau Qila-Mubarak (Kota yang
dirahmati). Kota ini ialah istana bagi Maharaja Moghul serta menjadi pusat pentadbiran
Delhi sehingga tahun 1857.
⚫ Penggunaan warna batu bata merah yang memperlihatkan skema warna ‘Monokrome’
digunakan untuk membinanya.
⚫ Kota atau kubu ini terletak kira-kira 2.5km dari Taj Mahal terletak di tepi Sungai
Jumna.Pembinaannya bermula pada 1638 oleh pemerintah Moghul ke-5,Maharaja
Shah Jahan (orang yang sama membina Taj Mahal) dan mengambil masa selama 10
tahun untuk disiapkan (1648)
⚫ Kota Merah ialah binaan kubu sepanjang 2km yang pernah berfungsi sebagai tembok
pertahanan terpenting penduduk Kota Delhi daripada serangan sejak
zaman-berzaman. Kubu ini dibina dengan sungai menakung air disekelilingnya
sebagai benteng pertahanan daripada dicerobohi musuh.
⚫ Monumen ini memperlihatkan seni bina campuran daripada keindahan seni bina Parsi
dan bentuk-bentuk seni bina India. Selain itu, bengunan yang diiktiraf sebagai Tapak
Warisan Dunia UNESCO itu juga adalah bekas kediaman keluarga diraja Moghul.

3. Masjid Jama, Delhi

104
 ⚫ Tidak jauh dari Kota Merah (Red Fort) tersergam indah sebuah masjid dari kurun ke-17
iaitu Masjid Jama yang dibina oleh pemerintah Moghul yang sama iaitu Shah Jahan
untuk puterinya Jahanara Begum. Maharaja Shah Jahan dikatakan meletakkan batu
asas masjid ini di puncak sebuah bukit pada tahun 1650.
⚫ Nama asal Masjid Jama ialah I Jahan Numa (dalam bahasa parsi bermaksud Masjid
Cermin Dunia) dan kini lebih dikenali dengan nama Masjid Jama. Masjid ini terletak di
atas sebuah bukit yang dikenali sebagai Bhojla kerana maharaja mahukan monumen
masjid ini lebih tinggi kedudukannya daripada takhtanya di dalam Kota Merah yang
terletak berhadapan dengan Masjid Jama.
⚫ Kehebatan binaan itu kekal sehingga hari ini sebagai masjid terbesar di India yang
menjejaki usia 356 tahun atau satu-satunya masjid yang mempunyai Iman Diraja untuk
mengetuai sembahyang semenjak 13 generasi. Pembinaan Masjid Jama yang
memakan masa selama 6 tahun dengan kerahan tenaga seramai 5000-6000
penduduk Islam dan masjid ini dapat disiapkan pada tahun 1656.

4. Bangunan Makam Humayaun

⚫ Makam ini merupakan taman dan sekali gus makam yang pertama yang dibina di
India, terletak di Delhi.
⚫ Makam ini dibina pada 1564 oleh Haji Begum, isteri kepada Raja Humayun. Ianya
dibina di bandar Din Panah 8 tahun selepas kematian Humayun.
⚫ Arkitek bangunan ini ialah seorang Parsi bernama Mirak Mirza Ghiyas, seorang arkitek
Parsi.
⚫ Makam ini merupakan struktur pertama yang menggunakan batu merah pada skala
seperti kompleks.
⚫ Kubah makam ini merupakan contoh pertama kubah berganda di India iaitu kubah
dengan dua cengkerang, bahagian luarnya menyokong bingkai marmar dan
memberikan bentuk yang tinggi dari bahagian luar dan bahagian dalamnya untuk
mewujudkan bahagian yang lebih baik dengan ruang di bawah.
⚫ Bahagian dalam bilik makam ini terbahagi kepada kumpulan-kumpulan petak. Petak
terbesar mengandungi Tugu Peringatan Maharaja dan petak kecil di bahagian setiap
sudut untuk ahli keluarganya. Setiap bilik berbentuk segi lapan dan mereka
bersambung antara satu sama lain dengan laluan pepenjuru.

Kesimpulan

1. Sememangnya kerajaan Moghul mempunyai keunikan dan kemegahan seni bina. Ia bukan
sahaja menggunakan bahan yang kukuh bahkan yang paling unik menggabung nilai-nilai
kesenian Islam dengan unsur tempatan Parsi.

105
2. Seni bina yang terdapat pada zaman kerajaan Moghul banyak mengadunkan seni bina
tempatan dan Parsi yang mementingkan keindahan.
3. Kewujudan seni bina tersebut membuktikan bahawa agama Islam tidak pernah menolak
bidang kesenian malah membuktikan bidang tersebut sebagai lambang kemegahan
kerajaan pada masa tersebut.

TEMA 3: NASIONALISME DAN PEMBENTUKAN NEGARA BANGSA

NO SOALAN CATATAN

1 SEJAUHMANAKAH DASAR IMPERIALISME MENYEBABKAN

PELUASAN KUASA BARAT DALAM EMPAYAR TURKI
UTHMANIYYAH PADA ABAD KE-18 HINGGA KE-20
2 HURAIKAN KESAN PERLUASAN KUASA BARAT KE ATAS
KERAJAAN TURKI UTMANIYYAH SEHINGGA AWAL ABAD
KE-20 MASIHI
3 GALURKAN KEBANGKITAN MASYARAKAT MESIR TERHADAP
PENJAJAHAN BARAT PADA ABAD KE 19 HINGGA ABAD
KE-20 MASIHI.
4 BINCANGKAN FAKTOR PENENTANGAN MASYARAKAT
MESIR EKORAN PELUASAN KUASA BARAT DI MESIR PADA
ABAD KE-19 DAN ABAD KE-20 MASIHI
5 BINCANGKAN FAKTOR-FAKTOR YANG MEMPENGARUHI
KEMUNCULAN GERAKAN NASIONALISME DI SYRIA PADA
ABAD KE-20 MASIHI

6 SEJAUHMANAKAN PERANAN BAHASA DAN

KESUSASTERAAN MEMPENGARUHI KEMUNCULAN
GERAKAN NASIONALISME
DI SYRIA PADA ABAD KE-20 MASIHI

106
 7 BINCANGKAN KESAN PERANG DUNIA PERTAMA KEPADA
KERAJAAN TURKI UTHMANIYYAH DALAM ASPEK
POLITIK,EKONOMI DAN SOSIAL
8 BINCANGKAN FAKTOR DALAMAN YANG MEMBAWA KEPADA
PEMBENTUKAN NEGARA BANGSA TURKI PADA ABAD KE–20
MASIHI
9 BINCANGKAN FAKTOR DALAMAN YANG MEMBAWA KEPADA
PEMBENTUKAN NEGARA BANGSA TURKI PADA ABAD KE–20
MASIHI

SOALAN 1 :SEJAUHMANAKAH DASAR IMPERIALISME MENYEBABKAN PELUASAN

KUASA BARAT DALAM EMPAYAR TURKI UTHMANIYYAH PADA ABAD KE-18 HINGGA
KE-20

Pendahuluan

1. Sejak abad ke-15, bangsa Eropah telah mula melancarkan gerakan perluasan kuasa
secara besar-besaran melalui bidang perdagangan, politik, kebudayaan, pemindahan dan
petempatan rakyat mereka sendiri di tanah-tanah baharu. Sehingga akhir abad ke-20,
seluruh dunia berada di bawah cengkaman pengaruh Barat.
2. Kuasa-kuasa Eropah seperti Portugis, Sepanyol, Belanda, Perancis dan British telah
menjalankan dasar imperialisme masing-masing. Kuasa-kuasa ini berusaha keras merebut
bahagian masing-masing daripada wilayah dan harta benda peninggalan empayar Turki
Uthmaniyah.
3. Kuasa-kuasa Barat juga bersaing antara satu sama lain untuk meluaskan wilayah yang
dikuasai. Hal ini kerana, Keluasan tanah jajahan melambangkan kekuatan dan kekayaan
kuasa Barat tersebut.
4. Selain dasar imperialisme terdapat beberapa faktor lain yang menyumbang kepada
perluasan kuasa-kuasa Barat dalam empayar Turki Uthmaniyah seperti revolusi
perindustrian, bahan mentah, pembinaan terusan Suez, agama dan penyebaran falsafah
dan pemikiran Barat.

Isi-Isi Utama

1. Persaingan kuasa-kuasa Barat telah menjadi ancaman kepada empayar Turki

107
 Uthmaniyah.
• Kuasa-kuasa Barat berlumba-lumba ingin memusnahkan kedaulatan empayar Turki
Uthmaniyah.
• Britain, Rusia, Perancis, Jerman dan Austria-Hungary bersaing sengit antara satu
sama lain untuk merebut bahagian dan keuntungan daripada wilayah-wilayah yang
dikuasai oleh mereka.
• Contohnya, Perancis telah lama berminat untuk menguasai wilayah-wilayah di bawah
Turki Uthmaniyah seperti Algeria dan Tunisia. Justeru, pada tahun 1830, Perancis
menawan Algeria dan pada tahun 1831 pula, Perancis menawan Tunisia dengan
alasan melindungi Algeria daripada gangguan kabilah Tunisia yang menetap di
sempadan. Turki Uthmaniyah gagal mempertahankan wilayah tersebut kerana
mengalami masalah dalaman dan ancaman luar.
• Malah , kekalahan Turki Uthmaniyah dalam Perang Rusia-Turki Uthmaniyah
(1877-1878) telah menyebabkan beberapa Wilayah seperti Romania, Serbia dan
Montenegro telah mengistiharkan kemerdekaan setelah empat abad berada di bawah
kekuasaan Uthmaniyah.
• Jelaslah bahawa, dasar imperialisme telah menyebabkan perluasan kuasa Barat dalam
empayar Turki Uthmaniyyah pada abad ke-18 hingga ke-20M.

2. Kesan Perjanjian Berlin turut menyumbang imperialisme Barat dalam empayar Turki
Uthmaniyah.
• Hal ini dapat dilihat apabila dengan memberi kebenaran Austria-Hungary menduduki
Bosnia Herzegovina dan Rusia menduduki Bessarabia dan kawasan Kars. Menurut
perjanjian Berlin, Austria-Hungary dibenarkan menduduki Bosnia Herzegovina secara
sementara. Namun selepas 30 tahun, mengistiharkan wilayah tersebut sebagai milik
kekal kerajaannya.
• Dalam perjanjian Berlin (1878) Turki Uthmaniyah mendapat sokongan Britain dalam
menentang Rusia. Sokongan Britain bukan percuma kerana Turki Uthmaniyah
terpaksa menyewakan Cyprus kepada Britain. Hal ini menyebabkan Cyprus diperintah
oleh dua kuasa. Dari segi kedaulatan Cyprus berada di bawah Turki Uthmaniyah
manakala dari kuasa pemerintahan Britain menguasainya.
• Akhirnya, perjanjian ini memberi kesan perluasan kuasa Barat dalam wilayah Turki
Uthmaniyyah.

3. Seterusnya, konflik antara kerajaan Turki Uthmaniyah dengan Rusia menyumbang

kepada dasar imperialisme Rusia dalam wilayah Turki Uthmaniyah

108
 • Peperangan pada tahun 1877 yang berakhir dengan perjanjian San Stefano pada
tahun 1878M. Perjanjian tersebut menguntungkan Rusia yang sekaligus membawa
kepada kemerdekaan Serbia dan Montenegro. Rusia pula berjaya memiliki Caucasus.
Jelaslah bahawa,konflik kedua-dua belah pihak telah membawa kerugian kepada
kerajaan Turki Uthmaniyyah.

4. Selain itu, kepesatan sektor perindustrian yang berlaku di Eropah pada abad ke-18
turut menyumbang kepada punca kuasa-kuasa Eropah menjalankan perluasan kuasa.
• Hal ini kerana, mereka tidak ada pilihan selain melaksanakan dasar peluasan kuasa
bagi memenuhi kehendak Revolusi Perindustrian.
• Tambahan pula, produk yang dihasilkan melalui Revolusi Perindustrian di Eropah
seperti jentera atau enjin berkuasa wap, telah memajukan bidang pengangkutan.
Kemajuan bidang pengangkutan memudah dan mempercepatkan perjalanan.
• Begitu juga dengan penciptaan telegraf, pihak penjajah dapat memberi arahan kepada
pewagai-pegawai mereka dengan lebih cepat dan berkesan di mana-mana wilayah
Turki Uthmaniyah.
• Ternyata, kepesatan sektor perindustrian telah menolak kuasa-kuasa Eropah
menjalankan dasar imperialisme ke wilayah Turki Uthmaniyyah.

5. Keperluan bahan mentah turut menjadi faktor perluasan kuasa barat di empayar Turki
Uthmanyyah.
• Hal ini kerana, empayar Turki Uthmaniyyah kaya dengan sumber ekonomi terutamanya
petroleum. Keadaan ini telah mendorong kuasa-kuasa Barat berusaha dengan
pelbagai cara untuk mendapatkan hak keistimewaan mencari gali hasil bumi umat
Islam ini walaupun dengan tipu muslihat.
• Jelaslah bahawa, keperluan bahan mentah menyebabkan pihak barat berusaha
memperluaskan kuasa ke empayar Turki.

6. Seterusnya, pembinaan Terusan Suez turut menyumbang kepada peluasan

kuasa-kuasa Barat di empayar Turki Uthmaniyyah.
• Hal ini demukian kerana, selepas pembinaan Terusan Suez yang dibuka pada tahun
1869 peluasan kuasa-kuasa Barat diperhebatkan lagi. Terusan ini membenarkan
laluan air secara dua hala, dan menjadi kepentingan antara Eropah dengan Asia tanpa
perlu mengelilingi benua Afrika. Sebelum pembukaan terusan ini, barang dagangan
dipunggah keluar dari kapal dan diangkut menggunakan kenderaan darat antara dua
laut tersebut.
• Melalui pembukaan Terusan Suez, urusan perdagangan dipercepatkan di samping
perjalanan yang jauh dapat dipendekkan dan kos perdagangan dapat dijimatkan.

109
 • Justeru, kemudahan ini dijadikan alasan perluasan kuasa barat di empayar Turki
Uthmaniyyah.

7. Selain itu juga, faktor agama merupakan sebab peluasan kuasa Barat di empayar Turki
Uthmaniyah.
• Oleh kerana empayar Turki Uthmaniyah dipimpin oleh orang Islam, faktor agama turut
mendorong kuasa-kuasa Barat menghapuskan empayar Islam ini. Tidak hairanlah jika
Sultan Abdul Hamid II dalam catatannya menyebut “Kempen Perang Salib” yang
dilancarkan ke atas kerajaan Uthmaniyah masih belum tamat”.
• Ternyata, pihak Barat terus berusaha untuk menghapuskan kekuasaan empayar Islam.

8. Penyebaran falsafah dan pemikiran Barat turut menjadi penyebab imperialisme

wilayah Turki Uthmaniyyah.
• Melalui dasar pendidikan dan sistem komunikasi yang diperkenalkan di tanah jajahan
masing-masing, kuasa-kuasa Barat berjaya menyebarkan nilai-nilai atau falsafah hidup
Barat ke dalam masyarakat peribumi. British menyemai falsafah hidup Barat di Mesir
setelah menguasai Mesir pada tahun 1881. Sebaliknya, sesiapa yang menolak
konsep modenisme akan dianggap sebagai manusia yang mundur, kolot, atau
ketinggalan zaman.
• Kesannya, konsep modenisasi ini akhirnya menyerap masuk dalam masyarakat dan
memudahkan imperialisme berlaku di wilayah ini.

Kesimpulan

1. Jelasnya, dasar imperialisme dan beberapa faktor yang lain telah membawa kepada
peluasan kuasa-kuasa Barat dalam empayar Turki Uthmaniyah. Konflik dengan
kuasa-kuasa Barat, kelemahan kepimpinan, pemberontakan wilayah-wilayah di bawah
kekuasaan Turki Uthmaniyah telah mendedahkan kepincangan dalam kerajaan Turki
Uthmaniyah yang sekaligus menyumbang kepada kemerosotan dan kejatuhan
empayarnya.
2. Penglibatan Turki Uthmaniyah dalam kancah politik dunia juga menyebabkan empayar ini
dibahagi-bahagikan kepada pihak yang menang. Dengan itu muncul bebarapa negara
bangsa yang baharu di Eropah.

SOALAN 2: HURAIKAN KESAN PELUASAAN KUASA BARAT KE ATAS KERAJAAN

UTHMANIYAH SEHINGGA AWAL ABAD KE-20 MASIHI.

110
Pendahuluan

1. Kerajaan Khalifah Uthmaniyah yang telah diasaskan pada pada tahun 1299 telah
mengalami kemerosotan selepas kemangkatan Sulaiman al-Qanuni pada tahun 1566.
2. Sejak abad ke-15 negara-negara Eropah pula telah mula melancarkan gerakan peluasan
kuasa secara besar-besaran. Wilayah-wilayah naungan Turki Uthmaniyah turut menjadi
tumpuan perluasan kuasa Barat
3. Kejayaan kuasa-kuasa Barat telah menimbulkan pelbagai kesan ke atas kerajaan Turki
Utmaniyyah

Isi- isi utama

1. Kemerosotan pengaruh Turki Uthmaniyah ke atas wilayah kekuasaannya

• Perancis telah menceroboh dan menakluki Algeria dan Tunisia . Rusia pula berperang
dengan Kerajaan Turki Uthmaniyah untuk mendapatkan wilayah-wilayah di kawasan
Balkan. Sementara itu Briitain berjaya menguasai Mesir dan Teluk Arab.
⚫ Seterusnya Britain juga mengadakan perjanjian dengan penguasa wilayah Kuwait dan
Amerika untuk menentang pemimpin Kerajaan Turki Uthmaniyah.
• Akhirnya, kegagalan Kerajaan Turki Uthmaniyyah mempertahankan
wilayah-wilayahnya menunjukkan kelemahan kepimpinan.

2. Kemunculan Gerakan Turki Muda

• Kemunculan Gerakan Turki Muda awal abad 20 adalah satu Gerakan sekular untuk
menguatkan semula empayar Turki Uthmaniyyah. Golongan ini menganggap
kelemahan kerajaan Turki Utmaniyyah mempertahankan empayarnya ini berkaitan
dengan amalan autokrasi institusi Sultan
• Golongan ini telah berjaya mendominasi pentadbiran kerajaan dan ketenteraaan
Akhirnya pemodenan dalam bidang pentadbiran telah membawa kepada pembubaran
institusi kesultanan Turki Uthmaniyyah.

3. Kemerosotan ekonomi
• Perluasan kuasa Barat telah membawa kepada perkembangan sistem ekonomi
kapitalis Barat. Sistem ekonomi kapitalis menjejaskan ekonomi Turki Uthmaniyyah.
Contohnya kuasa-kuasa Barat telah menguasai terusan Suez. Terusan ini merupakan
jalan perdagangan laut yang paling penting pada masa itu dan sumber pendapatan
kerajaan. British berjaya menguasai terusan ini dengan membeli 45 peratus jumlah
saham syarikat awam yang membina terusan ini. Kawasan Turki Uthmaniyah kaya

111
 dengan petroleum seperti di Iran, Iraq , Kuwait dan Bahrain turut dikuasai oleh kuasa
Barat .
• Akhirnya, kemerosotan sumber pendapatan kerajaan telah mendorong pemerintah
Turki Uthmaniyyah membuat pinjaman dari luar untuk membiayai perbelanjaan
pembangunannya. Pada era pemerintahan Sultan Abdul Hamid II (1876 – 1909)
kerajaan Turki Uthmaniyyah berhutang sebanyak 200 juta sterling.

4. Pendidikan
• Perluasan kuasa Barat telah memberi kesan kepada bidang pendidikan di Turki
Uthmaniyyah. Sekolah-sekolah dan institusi missionari di bawah kawalan barat
ditubuhkan di wilayah Turki Uthmnaiyyah.
• Justeru, hal ini menjadikan anak-anak umat Islam semakin jauh daripada ajaran
Islam malah lebih dekat kepada budaya Kristian .

5. Pengetahuan
• Tindakan kerajaan Turki Uthmaniyyah menghantar para pelajarnya melanjutkan
pengajian di negara Eropah telah membentuk pemikiran, nilai dan tingkah laku baharu
terhadap agama, nasionalisme dan reformasi politik ala Barat,
• Kesannya, pemikiran nasionalisme Barat telah mempengaruhi nasionalis tempatan.
Contohnya Mustafa Kamal Attaturk (1881-1934) berjaya melaksanakan misi
penghapusan institusi Khilafah dan menggantikannya dengan sistem sekularisme dan
nasionalisme.

Kesimpulan

1. Sememangnya perluasan kuasa Barat telah melemahkan institusi sistem khilafah yang
menjadi amalan Empayar Turki Uthmaniyyah.

SOALAN 3 :GALURKAN KEBANGKITAN MASYARAKAT MESIR TERHADAP

PENJAJAHAN BARAT PADA ABAD KE 19 HINGGA ABAD KE-20 MASIHI.

Pendahuluan

1. Sejak abad ke-16 M, Mesir merupakan sebahagian daripada kerajaan Uthmaniyah.

Namun, pada akhir abad ke-18 M. iaitu pada tahun 1798M. Perancis telah menawan
Mesir. Penguasaan Perancis ke atas Mesir tidak lama, iaitu hanya sekitar 3 tahun

112
 sahaja. Perancis kemudiannya dapat diusir keluar dari Mesir oleh tentera
Uthmaniyah dengan bantuan British pada tahun 1801 M.
2. September 1882 M, British telah berjaya mengalahkan tentera Mesir. Bermula pada
tahun 1914 hingga 1918 M, British mempunyai pengaruh yang kuat di Mesir. Dasar British
yang jelas mendiskriminasi golongan peribumi mendatangkan perasaan tidak puas
hati bukan sahaja dalam kalangan pentadbir malahan juga mendapat tentangan daripada
pihak tentera Mesir sendiri.
3. Kebangkitan masyarakat Mesir terhadap penjajahan Barat pada abad ke 19 hingga 20
Masihi dapat dilihat dari beberapa keadaan. Antaranya ,

Isi- isi utama

1. Gerakan Rosetta
• Merupakan kebangkitan rakyat tempatan terhadap kuasa Barat susulan daripada
Gerakan Kaherah pada tahun 1800. Gerakan ini berpunca daripada tindakan British
yang ingin menguasai kawasan persisiran Mesir, iaitu bandar Rosetta.
• Tindakan British yang menempatkan 2000 orang tentera di sini telah menyebabkan
kebangkitan rakyat tempatan yang diketuai oleh Gabenor Ali Bey demi
mempertahankan kedaulatan wilayah tersebut.
⚫ Pertempuran yang berlaku mengorbankan banyak nyawa walaupun tiada pihak yang
menang
• Terbuktilah, impak daripada peristiwa ini telah melahirkan semangat keberanian dalam
kalangan masyarakat Mesir untuk bangkit menentang British.

2. Pemerintahan Muhammad Ali Pasha

• Pada tahun 1808, kerajaan Turki Uthmaniyah melantik Muhammad Ali Pasha yang
berjiwa barat sebagai Gabenor Mesir. Pengaruh Barat semakin subur apabila Ali
menubuhkan institusi baharu seperti Kementerian Pendidikan, sekolah dan maktab
tentera, sekolah teknik dan sekolah perubatan. Kebanyakan tenaga pengajar
didatangkan khususnya Eropah. Beliau juga menghantar pelajar Mesir ke Barat.
• Muhammad Ali turut membentuk sekumpulan pemerintah berbangsa Turki dan satu
pasukan golongan elit terpelajar untuk menguruskan pentadbiran negara dan mengutip
cukai di seluruh Mesir.
• Dasar pentadbiran ala Barat oleh Muhammad Ali membawa kemunculan gerakan Islah
yang dipelopori oleh intelektual Islam. Gerakan Islah memperjuangkan modenisasi
Islam dan menolak arus sekularisasi Barat.

113
 • Gerakan ini dipelopori oleh tokoh intelektual Islam terkenal iaitu Jamaluddin al Afghani
dan Muhammad Abduh. Ciri-ciri utama gerakan ini termasuk gagasan al-Jamiah
al-Islamiah (Pan Islamisme) dan perjuangan kemerdekaan.
• Kesemua idea dan program Islah dilaksanakan melalui pelbagai kaedah termasuk
melalui proses pengajaran, pidato dan media massa (majalah dan akhbar) serta
karya-karya ilmiah. Islah juga dilakukan melalui jawatan-jawatan yang disandang.
• Kempen-kempen yang dijalankan oleh tokoh-tokoh ini berjaya membangkitkan
semangat perasaan anti-penjajah Barat dalam kalangan masyarakat Mesir.
• Malah pentadbiran ekonomi yang teruk , sikap tamak pemerintah yang menaikkan cukai
sesuka hati, dasar menjadikan tanah milik negara dan kerahan tenaga menyebabkan
rakyat Mesir menderita. Golongan ulama memimpin gerakan rakyat menentang
kezaliman kerajaan.
• Maka dapat dilihat bahawa, pencetus kebangkitan rakyat Mesir yang dipelopori oleh
golongan ulama telah menyemarakkan semangat nasinalisme dalam kalangan rakyat.

3. Gerakan pemisahan Mesir dari empayar Uthmaniyah

• Zaman pemerintahan Muhammad Ali Pasha, beliau memimpin gerakan memisahkan
Mesir dari empayar Turki Uthmaniyah dalam pertempuran Konya pada 1832.
Kemuncak penentangan mencetuskan dua siri peperangan antara Mesir dan Turki
Uthmaniyah pada 1832-1833 dan 1839-1840.
• Gerakan pemisahan Mesir ini berjaya mencapai kemenangan hasil bantuan Perancis.
• Demi kepentingan politik terhadap kerajaan Uthmaniyah, British telah membentuk
pakatan menghadapi Mesir dan Perancis.
• Akhirnya, kekuatan pakatan British memaksa Mesir membuat perjanjian persefahaman
melalui konvensi Alexandra.

4. Gerakan Ahmed Urabi Pasha 1881-1882

• Gerakan pimpinan Kolonel Ahmed Urabi ini berjuang menuntut kemerdekaan Mesir dari
penjajah British. Perjuangan Urabi dipengaruhi oleh Gerakan Islah yang dibawa oleh
Syeikh Muhammad Abduh.
• Gerakan ini dikenali sebagai pemberontakan Urabi. Gerakan ini menjadi tonggak
kepada permulaan semangat nasionalisme Mesir. Urabi menubuhkan sebuah
pertubuhan sulit dalam tentera Mesir bagi mengatasi masalah diskriminasi sosial,
kemelesetan ekonomi dan keruntuhan akhlak rakyat. Beliau juga menubuhkan Parti
Kebangsaan.

114
 • Pada peringkat awal perjuangan, gerakan ini adalah sebuah gerakan anti orang asing
iaitu Perancis, British dan Turki Uthmaniyah. Peringkat seterusnya, gerakan ini
menuntut perubahan dalam pentadbiran dan pemerintahan.
• British menyerang dan berjaya mengalahkan pasukan Urabi Pasha kerana ia
mengancam pendudukan British di Mesir.
• Meskipun Urabi Pasha ditangkap, inspirasi perjuangannya telah diteruskan oleh tokoh
nasionalisme selepasnya.

5. Penaklukan British ke atas Mesir pada 1882-1918

• Melalui Konvensi Alexandra 1840 persetujuan dicapai menetapkan Mesir masih terus
berada di bawah jajahan kerajaan Uthmaniyah. Perjanjian ini menyebabkan Mesir
secara perlahan-lahan terpaksa menerima kehadiran British.
• Konsesi pembinaan terusan Suez yang diberikan kepada Perancis pada 1857
meningkatkan kecurigaan British terhadap niat sebenar Perancis di Mesir .
• Kemerosotan ekonomi memaksa Mesir menjual saham Terusan Suez kepada British.
Sejak itu, British mulai mencampuri politik dan ekonomi serta hal ehwal Mesir.
• British terus melaksanakan misi ketenteraan di Mesir hingga berjaya menguasai
Kaherah pada 1882
• Akhirnya, penguasaan ini telah menandakan bermulanya penjajahan British di Mesir
dan menimbulkan rasa tidak senang masyarakat negara tersebut.

Kesimpulan

1. Kezaliman pihak penjajah dan dasar pembaratan kerajaan telah membangkitkan gerakan
penentangan rakyat Mesir. Kesan penentangan yang berterusan oleh golongan
nasionalisme Mesir memaksa British mengisytiharkan kemerdekaan pada tahun 1922.
Namun kemerdekaan dalam erti kata sebenar hanya berlaku pada tahun 1952 apabila Mesir
menjadi sebuah republik.

SOALAN 4 :BINCANGKAN FAKTOR PENENTANGAN MASYARAKAT MESIR EKORAN

PELUASAN KUASA BARAT DI MESIR PADA ABAD KE 19 DAN ABAD KE-20 MASIHI

Pendahuluan

1. Mesir kaya dengan bahan mentah misalnya petroleum dan laluan terusan Suez. Oleh itu,
penguasaan Mesir dapat memberi kelebihan kepada kuasa Barat.

115
2. Pada tahun 1798, Mesir telah dijajah oleh Perancis kemudian disusuli dengan British.
3. Terdapat banyak faktor yang telah membawa kepada penentangan orang Mesir terhadap
kuasa Barat.

Isi- isi utama

1. Penguasaan Perancis selama tiga tahun

• Perancis melakukan banyak perubahan iaitu penubuhan Dewan Penasihat Kaherah,
membina kilang senjata, perkhidmatan percetakan dan memberi galakan kepada
kajian
• Hal ini telah memberi gambaran tentang usaha kuasa Barat untuk menguasai Mesir
tanpa memikirkan kesan buruk terhadap penduduk tempatan.
• Tegasnya, tindakan Perancis telah membawa kepada penentangan masyarakat Mesir
terhadap kuasa Barat.

2. Kemunculan tokoh intelektual

• Misalnya tokoh Jamaluddin al-Afghani, Muhammad Abduh dan Rashid Rida.
• Contohnya Jamaludin al-Afghani berjuang dalam gerakan pemulihan Islam, membawa
idea tentang kerajaan Berperlembagaan, kemerdekaan serta membina ilmu Islam.
• Tegasnya, kempen-kempen tokoh intelektual telah membuka mata masyarakat Mesir
untuk menentang kuasa Barat.

3. Pemberontakan Urabi
⚫ Beliau bercita-cita untuk mengusir bangsa Eropah dari Mesir.
• Pemberontakan Urabi bermula tahun 1881 hingga 1882 telah mendapat sokongan
pegawai kerajaan, ulama, petani. Perjuangan mereka merangkumi Parlimen tetap,
pemerintahan Berperlembagaan dan baiki gologan tentera yang didiskriminasi.
• Namun, pemberontakan Urabi tidak kekal lama kerana laksamana Seymour memberi
kata dua kepada kerajaan Mesir sama ada serahkan Iskandariah atau bersedia untuk
diserang.
• Tegasnya, walaupun pemberontakan Urabi menemui kegagalan namun ia telah
memberangsangkan masyarakat Mesir untuk menentang kuasa barat .

4. Gerakan menentang British

• Gerakan ini dikenali sebagai Gerakan Rosetta iaitu tindakan Britain yang ingin
menguasai kawasan pesisiran Mesir yang strategik iaitu Rosetta.

116
 • British telah menempatkan tenteranya seramai 2000 orang yang telah membawa
kepada penentangan pemimpin tempatan iaitu Gabenor Ali Bay.
• Walaupun penentangan ini mengorbankan banyak nyawa dan tiada pihak yang
menang secara mutlak, ia telah membawa kepada penentangan masyarakat Mesir
terhadap kuasa Barat.

5. Golongan berpendidikan Barat

• Individu – individu yang lulusan bidang undang-undang mahu membentuk sistem
parlimen ala-Barat. Namun British enggan berikan kuasa kepada badan-badan yang
dibentuk di peringkat wilayah.
• Graduan seperti Muhammad Farid dan Mustaffa Kamil aktif berjuang dan cuba untuk
mendapatkan sokongan daripada masyarakat Mesir.
• Tegasnya, walaupun Mustafa Kamil berjaya menjadi pemimpin Kongres Nasional
namun sentiasa ditekan oleh British sehingga membawa penentangan masyarakat
Mesir terhadap kuasa luar.

Kesimpulan

1. Penentangan masyarakat tempatan adalah daripada sikap dan tindakan kuasa barat.
2. Penentangan orang Mesir sangat jelas apabila munculnya golongan tentera dan golongan
berpendidikan Barat.
3. Penentangan berterusan masyarakat Mesir telah membawa kepada kemerdekaan bagi
negara Mesir pada tahun 1922.

SOALAN 5 : BINCANGKAN FAKTOR-FAKTOR YANG MEMPENGARUHI KEMUNCULAN

GERAKAN NASIONALISME DI SYRIA PADA ABAD KE-20 MASIHI

Pendahuluan

1. Nasionalisme bermaksud perasaan cinta dan taat setia kepada tanah air dengan bercita-cita
untuk membebaskan negara dan bangsa daripada penguasaan kuasa asing. Nasionalisme
bertunjangkan kedaulatan bangsa dan berjuang membentuk nasib dan masa depan negara
mengikut identiti sendiri.

117
2. Selepas tamatnya perang Dunia Pertama pada tahun 1918, menyaksikan kejatuhan
Empayar Turki Uthmaniyah yang menaungi negara-negara Arab Islam. Kuasa imperialis
Barat mula mengambil alih peranan Empayar Turki Uthmaniyah. Di Syria, Perancis telah
diberi mandat untuk menjaga hal ehwal negara tersebut. Walaupun Perancis dikatakan ingin
memberi kemerdekaan kepada Syria, namum mereka telah menjajah negara tersebut
selama tujuh tahun.
3. Pada tahun 1927, Perancis telah menganjurkan pilihan raya di Syria yang dimenangi oleh
Parti Blok Nasional. Namun, Syria masih berada di bawah penguasaan Perancis tanpa
mendapat kemerdekaan penuh.

Isi-isi utama

1. Pengaruh agama memainkan peranan penting dalam mempengaruhi

kesedaran gerakan nasionalisme di Syria.
• Atas kesedaran agama, timbul keinginan untuk menyatukan semua negara dan bangsa
Arab sehingga mewujudkan pergerakan-pergerakan di Syria. Kedudukan Palestin yang
bersempadan di bahagian Barat Daya Syria menyebabkan penduduk Syria sangat
mengambil berat perihal saudara Islam mereka di Palestin yang ditindas penjajah
British.
• Contoh : Gerakan Yahudi yang ingin menempatkan penduduk mereka di kawasan
orang Palestin jelas kelihatan apabila golongan Turki Muda yang memerintah Turki
dikuasai oleh pertubuhan al-Ittihad Wa al-Taraqqi yang didalangi oleh orang Yahudi.
Keadaan ini menyemarakkan lagi semangat penduduk tempatan di Syria menentang
pihak penjajah.
• Penegasan : Gerakan nasionalisme sekular yang didokong oleh pertubuhan
pendidikan Arab Kristian dan institusi Kristian juga mempengaruhi kebangkitan
nasionalisme dalam kalangan umat Islam Syria.

2. Selain itu, peranan Bahasa dan Kesusasteraan turut menyumbang kepada kemunculan
gerakan nasionalisme di Syria
• Pada abad ke-19M-20M berlaku perkembangan baru dalam Kesusasteraan Arab bagi
menangani cabaran yang dihadapi oleh dunia Arab.
• Contoh : Karya Francis Marrash iaitu Ghabat al-Haqq pada 1865 dan Qustaki al-Hilmi
dengan karyanya The Reseaacher’s Source in the Science of Critism adalah berkisar
tentang idea-idea keamanan, kebebasan dan kesaksamaan telah mencetuskan
bibit-bibit kesedaran nasionalisme.

118
 • Penyair Lebanon Khalil Gibran (1883-1931) telah menyumbang kepada pembangunan
puisi Arab dengan bentuk dan tema baharu termasuk tema-tema kebangsaan dan
kenegaraan.
• Perancis cuba menonjolkan bahawa mereka merupakan kuasa yang memperjuangkan
hak dan kepentingan golongan minoritii. Mereka memperjuangkan bahasa golongan
minoriti. Dengan alasan tersebut, mereka mengamalkan pemerintahan dasar pecah
dan perintah di Syria.
• Huraian : Antara kesan ketara dasar berkenaan ialah perjuangan bahasa oleh golongan
minoriti agar diiktiraf seperti bangsa Kurdi yang menginginkan bahasa mereka diiktiraf
sebagai bahasa rasmi di kawasan yang diduduki oleh puak Kurdi.
• Di Alexandra, perkara sama turut sama berlaku apabila penduduk kawasan tersebut
yang majoritinya berbangsa Turki dan diberi pengecualian untuk menggunakan bahasa
Turki.
• Penegasan : Akhirnya bahasa etnik minoriti dihidupkan semula dan mempengaruhi
perkembangan nasionalisme

3. Seterusnya, pendidikan turut berperanan dalam melahirkan semangat nasionalisme di

Syria.
• Di Syria, sebuah akademik telah ditubuhkan bagi mengumpulkan ahli linguistik di
seluruh pelusuk Tanah Arab untuk bertemu dan bertukar-tukar fikiran. Tumpuan
akademik bahasa ini adalah untuk menyesuaikan bahasa masing-masing dengan
keadaan masyarakat Arab yang mengamalkan pelbagai budaya. Walaupun secara
politiknya mereka berbeza, namun mereka bersatu di bawah satu perkara, iaitu bahasa
Arab.
• Contoh: antara tokoh terkenal yang menyokong usaha menubuhkan sebuah negara
Arab merdeka di Syria ialah Abu Khaldun Sati al-Husri. Beliau dilahirkan di Aleppo dan
pada masa mudanya, beliau bekerja sebagai pegawai pendidikan Turki Uthmaniyah.
• Di Damsyik dan Beirut pula terdapat beberapa buah universiti yang telah dibina dan
menjadi medan perdebatan bagi golongan terpelajar tempatan dan hal ini turut
mencetuskan idea-idea nasionalisme di Syria.
• Selain itu, Syrian Protestant Collage, Sekolah-sekolah Missionari dan Institut
Perundangan Syria 1913 turut menyumbangkan kepada kebangkitan semangat
nasionalisme rakyat Syria terutama Arab Kristian
• Penegasan : Pendidikan dapat menyumbang kepada kebangkitan semangat
nasionalisme kerana universiti dan akademik yang ditubuhkan menjadi medan
perjumpaan bagi mencetuskan idea-idea nasionalisme di Syria.

119
4. Peranan golongan intelektual turut menjadi faktor kemunculan gerakan
nasionalisme di Syria.
• Contoh : Abdul Rahman al-Kawakibi (1855-1902) merupakan tokoh awal yang
membangkitkan semangat nasionalisme di Syria. Beliau menghasilkan majalah
al-Sahbah.
• Tokoh intelektual muslim Syria yang terkenal iaitu Rasyid Rida (1865-1935) yang
mengembangkan gagasan modenisme Islam yang awalnya dipelopori oleh Jamaluddin
Al-Afghani dan Muhammad Abduh. Rasyid Rida telah mengkaji kelemahan masyarakat
islam ketika itu dibandingkan dengan masyarakat kolonial Barat.
• Huraian : Beliau berpendapat bahawa kelemahan ini dapat diatasi apabila masyarakat
Islam kembali kepada perinsip-prinsip dasar Islam dan melakukan ijtihad dalam
menghadapi kehidupan moden.
• Penulisan beliau banyak menyumbang kepada gerakan nasionalisme dalam kalangan
umat Islam ketika itu termasuk di Syria. Beliau kemudiannya telah berhijrah dari Syria
ke Mesir pada tahun 1897 untuk menuntut ilmu.
• Penegasan: Golongan intelektual telah menyemarakkan semangat nasionalisme
dengan mengutarakan idea

5. Pengaruh luar turut mempengaruhi kemunculan gerakan nasionalisme di

Syria
• Syria pada awal abad ke-20M masih berada di bawah pemerintahan Empayar Turki
Uthmaniyah. Oleh kerana dasar Pan-Islamisme menjadi dasar kerajaan Turki
Uthmaniyah, maka dasar ini telah menyemarakkan semangat penduduk tempatan
menangkis ancaman pihak barat.
• Contoh : Shakid Arselan (1869-1946) yang berasal dari Lubnan melalui tulisannya
menyeru penduduk Syria supaya bersatu padu di bawah kerajaan Turki Uthmaniyah
dan menolak konspirasi Barat yang mahukan penduduk Syria menentang penguasaan
kerajaan Turki Uthmaniyah. Syaked Arselan menggesa penduduk Syria bangun secara
sukarela menentang pihak British semasa Perang Dunia Pertama, iaitu pada tahun
1916.
• Huraian : Penduduk Syria juga terpengaruh dengan idea negara bangsa yang
dicetuskan oleh kumpulan Turki Muda termasuk Mustafa Kemal Attaturk. Sentimen
negara bangsa yang disemai oleh golongan ini telah menular ke seluruh empayar
Uthmaniyah sehingga memecah belahkan kesatuan negara-negara Islam.
• Penegasan : Akhirnya lahir perjuangan nasionalisme berasaskan negara bangsa dan
wilayah sehingga membawa kepada kemunculan negara bangsa Syria, Beirut,
Palestin, Jordan dan lain-lain.

120
6. Selain itu, pengaruh kewartawanan turut menjadi penyebab kemunculan nasionalisme
di Syria
• Pengaruh kewartawanan telah mencetuskan semangat nasionalisme di Syria.
Umpamanya Faris Nimr (1856-1951) berketurunan Lubnan dan mendapatkan
pengajian di Syrian Protestan Collage telah menerbitkan majalah al-Muqattam yang
berkisar kepentingan ilmu dan semangat nasionalisme.
• Contoh : Tokoh wartawan Khalil Huri telah menerbitakn akhbar Tariqat al-Akhbar yang
diterbitkan dua kali seminggu, mengandungi 3000 isu ditulis yang berkaitan dengan
perdagangan, ekonomi, perdagangan sehingga dapat meniupkan semangat
nasionalisme
• Penerbitan majalah al-Manar yang merupakan majalah bulanan yang membahaskan
idea pembaharuan dan tajdid di Kaherah turut menyemarak semangat nasionalisme di
Syria. Majalah tersebut dipelopori oleh Rashid Rida yang dilahirkan di Syria.
• Huraian : Majalah ini telah mengungkapkan dan mengutarakan pemikiran baharu yang
berasaskan idea-idea Islah yang dicetuskan oleh Jamaluddin al-Afghani dan
Muhammad Abduh dalam majalahnya al-Urwa al-Wuthqa. Fokus pemikiran adalah ke
arah usaha pembaharuan dan perkembangan dakwah Islamiah di Syria, tatkala akhbar
lain membicarakan keburukan penjajahan dan kegawatan dunia Islam ketika itu,
al-Manar pula mencadangkan penyelesaian terhadap isu-isu yang dihadapi oleh
masyarakat Islam.
• Al-Manar menggerakkan perbincangan tentang dakwah idealisme dan Islah,
menerangkan dasar-dasar Pan-Islamisme, meneroka persoalan berkaitan ajaran
akidah dan hukum, membincangkan fahaman modenisme, sekularisme dan
nasionalisme. Al-Manar mempelopori dan mempopularkan bidang dialog dan
pertukaran idea antara budaya dan pemikiran baharu berkait dengan falsafah agama
dan budaya serta menangani isu-isu sosial dan peradaban.
• Penegasan: Jelaslah bahawa, pengaruh kewartawanan turut menjadi penyebab
kemunculan nasionalisme di Syria

Kesimpulan

1. Kebangkitan semangat nasionalisme Syria berlaku akibat kesedaran masyarakat

pelbagai cabaran yang terpaksa dihadapi oleh umat Islam, khasnya gerakan misionari dan
penguasaan politik oleh kerajaan kolonial.
2. Gerakan nasionalisme yang digerakkan oleh pertubuhan-pertubuhan Islam dan
kebangsaan memainkan peranan utama di sebalik pembebasan Syria daripada
penguasaan kerajaan Uthmaniyah, kemerdekaan daripada Perancis dan pembentukan
negara bangsa Syria.

121
SOALAN 6 :SEJAUHMANAKAH PERANAN BAHASA DAN KESUSASTERAAN
MEMPENGARUHI KEMUNCULAN GERAKAN NASIONALISME DI SYRIA PADA ABAD
KE-20 MASIHI

Pendahuluan

1. Selepas tamatnya perang dunia pertama pada tahun 1918, menyaksikan kejatuhan
Empayar Turki Uthmaniyah yang menaungi negara-negara Arab Islam.
2. Kuasa imperialis barat mula mengambil alih peranan Empayar Turki Uthmaniyah.
3. Di Syria, Perancis telah diberi mandat untuk menjaga hal ehwal negara tersebut.
4. Walaupun Perancis dikatakan ingin memberi kemerdekaan kepada Syria, namun mereka
telah menjajah negara tersebut selama tujuh tahun.
5. Pada tahun 1927, Perancis telah menganjurkan pilihan raya di Syria dan telah dimenangi
oleh Parti Blok Nasional.
6. Namun, Syria masih berada di bawah penguasaan Perancis tanpa mendapat kemerdekaan
penuh.

Isi- isi utama

1. Peranan Bahasa dan Kesusasteraan

• Peranan bahasa dan kesusteraan sememangnya merupakan faktor yang utama
dalam kemunculan gerakan nasionalisme di Syria pada awal abad ke-20M.
• Di bawah mandat Perancis, perpecahan wilayah di Syria telah berlaku pada tahun
1925.
• Perancis melalui sistem pecah dan perintah telah membahagikan Syria kepada
beberapa wilayah mengikut agama dan etnik. Pendekatan ini dilaksanakan bagi
mengelakkan mereka daripada bersatu dan bangkit menentang Perancis.
• Perancis cuba menonjolkan bahawa mereka merupakan kuasa yang memperjuangkan
hak dan kepentingan golongan minoritii.
• Mereka memperjuangkan bahasa golongan minoriti. Dengan alasan tersebut, mereka
mengamalkan pemerintahan dasar pecah dan perintah di Syria.

122
 • Antara kesan ketara dasar berkenaan ialah perjuangan bahasa oleh golongan minoriti
agar diiktiraf seperti bangsa Kurdi yang meninginkan bahasa mereka diiktiraf sebagai
bahasa rasmi di kawasan yang diduduki oleh puak Kurdi.
• Di Alexandrett, perkara sama turut sama berlaku apabila penduduk kawasan tersebut
yang majoritinya berbangsa Turki dan diberi pengecualian untuk menggunakan bahasa
Turki. Perkara yang sama turut dituntut oleh bangsa yang lain di Syria seperti Maronite
dan Armenia
• Pada pandangan Perancis, pengiktirafan bahasa-bahasa tersebut adalah untuk
memecahbelahkan rakyat Syria dan mengelakkan mereka daripada bersatu antara
satu sama lain.
• Walaubagaimanapun, pendekatan tersebut telah membangkitkan semangat
nasionalisme mereka untuk mengangkat bangsa sendiri. Memandangkan rakyat di
Syria menganut pelbagai agama, Islam tidak tidak dijadikan sebagai teras kepada
seruan nasionalisme. Sebaliknya mereka menggunakan persamaan yang ada pada
mereka iaitu Bahasa Arab.

2. Pengaruh Agama
• Namun, terdapat faktor-faktor lain yang turut merupakan faktor yang mempengaruhi
kemunculan gerakan nasionalisme di Syria iaitu faktor pengaruh agama.
• Selepas Perang Dunia Pertama, Syria telah diletakkan di bawah mandat Perancis. Di
bawah proses pembahagian wilayah tersebut, Perancis berhadapan dengan penganut
Sunni yang daripada awal lagi telah menolak pembahagian wilayah tersebut.
• Selaras dengan penolakan terhadap dasar pecah dan perintah, mereka menyokong
dasar kemerdekaan dan perpaduan negara bangsa Arab kerana beranggapan semua
penduduk Syria sebagai bangsa Arab.
• Atas kesedaran agama juga, timbul keinginan untuk menyatukan kesemua negara dan
bangsa Arab sehingga mewujudkan pergerakan-pergerakan di Syria.
• Kedudukan Palestin yang bersempadan di bahagian barat daya Syria menyebabkan
penduduk Syria sangat mengambil berberat perihal saudara Islam mereka di Palestin
• Gerakan Yahudi yang ingin menempatkan penduduk mereka di kawasan orang Palestin
jelas kelihatan apabila golongan Turki muda yang memerintah Turki dikuasai oleh
Pertubuhan Al-Ittihad Wa Al-Taraqqi yang didalangi oleh orang Yahudi.
• Jelaslah, keadaan ini menyemarakkan lagi semangat penduduk tempatan di Syria
menentang pihak penjajah.

3. Peranan pendidikan

123
 • Faktor lain yang seterusnya ialah peranan pendidikan. Hal ni dapat dilihat melalui
sebuah akademik telah ditubuhkan di Syria bagi mengumpulkan ahli linguistik di
seluruh pelusuk Tanah Arab untuk bertemu dan bertukar-tukar fikiran.
• Tumpuan akademik bahasa ini adalah untuk menguasai bahasa masing-masing
dengan keadaan masyrakat Arab yang mengamalkan pelbagai budaya.
• Walaupun secara politiknya mereka berbeza, namun mereka bersatu di bawah satu
perkara, iaitu bahasa Arab.
• Antara tokoh terkenal yang menyokong usaha menubuhkan sebuah negara Arab
merdeka di Syria ialah Abu Khaldun Sati Al-Husri.
• Beliau dilahirkan di Aleppo dan pada masa mudanya, beliau bekerja sebagai pegawai
pendidikan Turki Uthmaniyah. Di Damsyik dan Beirut, beberapa buah universitI yang
dibina menjadi medan perdebatan golongan terpelajar tempatan.
• Ternyata, pendidikan berjaya berperanan dalam mempengaruhi kemunculan gerakan
nasionalisme di Syria.

4. Peranan golongan intelektual

• Faktor seterusnya ialah peranan golongan intelektual menerusi tokoh terkenal iaitu
Rasyid Rida yang merupakan golongan intelektual Muslim dari Syria yang
mengembangkan gagasan modenisme Islam yang awalnya dipelopori oleh Jamaluddin
Al-Afghani dan Muhammad Abduh.
• Rasyid Rida telah mengkaji kelemahan masyarakat Islam ketika itu dibandingkan
dengan masyarakat kolonial barat. Beliau berpendapat bahawa kelemahan ini dapat
diatasi apabila masyarakat Islam kembali kepada prinsip-prinsip dasar Islam dan
melakukan ijtihad dalam menghadapi kehidupan moden.
• Penulisan oleh beliau telah banyak menyumbang kepada gerakan nasionalisme
dalam kalangan umat Islam ketika itu termasuk di Syria. Beliau berhijrah dari
Syria ke Mesir pada tahun 1897 untuk menuntut ilmu.
• Jelaslah bahawa, golongan intelektual turut berjaya dalam mempengaruhi gerakan
nasionalisme di Syria.

5. Pengaruh luar
• Faktor terakhir ialah peranan pengaruh luar. Syria pada awal abad ke-20M, masih
berada di bawah pemerintahan Empayar Turki Uthmaniyah. Oleh kerana dasar
Pan-Islamisme menjadi dasar kerajaan Turki Uthmaniyah, maka dasar ini telah
menyemarakkan semangat penduduk tempatan menangkis ancaman pihak barat.
• Misalnya Shakid Arselan melalui tulisannya, menyeru penduduk Syria supaya bersatu
padu di bawah kerajaan Turki Uthmaniyah dan menolak konspirasi barat yang

124
 mahukan penduduk Syria menentang penguasaan kerajaan Turki Uthmaniyah. Syaked
Arselan yang berasal dari Lubnan telah menggesa agar penduduk Syria bangun secara
sukarela menentang pihak British semasa Perang Dunia Pertama, iaitu pada tahun
1916.
• Jelaslah, pengaruh luar turut berperanan dalam mempengaruhi kemunculan gerakan
nasionalisme di Syria.

Kesimpulan

1. Selepas tamatnya Perang Dunia Pertama pada tahun 1918 , terdapat banyak faktor yang
menyebabkan kemunculan gerakan nasionalisme di Syria pada abad ke-20M. Gerakan
nasionalisme bertujuan menyatukan semua negara dan bangsa Arab.

SOALAN 7 :BINCANGKAN KESAN PERANG DUNIA PERTAMA KEPADA KERAJAAN

TURKI UTHMANIYYAH DALAM ASPEK POLITIK, EKONOMI DAN SOSIAL

Pendahuluan

1. Perang Dunia Pertama berlaku pada tahun 1914 – 1918 Masihi. Perang Dunia Pertama
berlaku di antara kuasa Bersekutu iaitu Britain, Perancis dan Russia dengan kuasa Pusat
iaitu Jerman Itali dan Turki.
2. Penglibatan Kerajaan Turki Uthmaniyyah dalam Perang Dunia Pertama disebabkan oleh
hubungan yang tegang dengan British dan Rusia. Hal ini merupakan usaha terakhir Turki
untuk mempertahankan wilayah-wilayahnya.
3. Penglibatan Turki dalam Perang Dunia Pertama memberi kesan kepada dunia Islam kerana
satu-satunya kuasa Islam yang terlibat dalam Perang Dunia Pertama.
4. Terdapat beberapa kesan penglibatan Turki Uthmaniyyah dalam Perang Dunia Pertama
dari aspek politik , ekonomi dan sosial terhadap Turki Uthmaniyyah.

Isi- isi utama

1. Perubahan wilayah Islam yang dahulunya di bawah pemerintahan tunggal Turki
Uthmaniyyah merupakan kesan politik yang berlaku.
• Kelemahan dan kekalahan Turki Uthmaniyyah dalam Perang Dunia Pertama
menyebabkan negara di bawah naungannya membebaskan diri dan sebahagiannya
ditakluki kuasa barat.

125
 • Munculnya negara bangsa dari wilayah-wilayah Turki Uthmaniyyah apabila
sempadan-sempadan telah digariskan oleh pihak barat dengan memisahkan
penduduk negara masing-masing walaupun satu agama.
• Berlaku pemberontakan di negara Montenegro, Bosnia dan Herzegovina
menyebabkan perpecahan wilayah umat Islam.
• Wilayah Turki yang ditakluki oleh kuasa barat ialah Palestin dan negara bangsa yang
muncul di Eropah ialah Latvia, Poland dan Estonia.
• Akhirnya, situasi ini semakin buruk apabila kejatuhan negara-negara Arab ke tangan
kuasa barat dan sebahagiannya mahu membebaskan diri dari naungan kerajaan Turki
Uthmaniyah selepas kekalahan dalam Perang Dunia Pertama.

2. Kesan politik seterusnya ialah dari sebuah kuasa bebas kepada negara yang terikat.
• Gencatan Senjata Mudros 1918 Masihi telah menamatkan peperangan di Asia Barat
Daya. Kesannya Kerajaan Turki Uthmaniyyah terpaksa melepaskan wilayah
kekuasaannya di Timur Tengah dan membuka selat Dardanella dan Bosphorus
kepada Kuasa Bersekutu.
• Pasukan tentera Turki Uthmaniyyah terpaksa dibubarkan. Keadaan ini membawa
kepada penaklukan tentera Bersekutu ke atas Istanbul.
• Selat-selat di Laut Aegean hingga ke Laut Hitam dikuasai Kuasa Bersekutu dan kuasa
Bersekutu juga telah mengambilalih sistem perhubungan telegraf dan keretapi.
• Jelaslah, kekalahan Turki Uthmaniyyah dalam Perang Dunia Pertama melemahkan
kerajaan ini kerana kuasa Barat berjaya menyekat kebebasa dan kedaulatan Turki
Uthmaniyyah.

3. Seterusnya, kesan politik yang berlaku ialah perubahan dari sistem pemerintahan
khilafah kepada pemerintahan republik.
• Pendudukan oleh Tentera Bersekutu ke atas Istanbul dan Smyrna selepas Perang
Dunia Pertama mencetuskan penubuhan Gerakan Kebangsaan yang dipimpin oleh
Mustafa Kemal Attaturk.
• Gerakan ini mendakwa Khalifah Turki Uthmaniyyah gagal mempertahankan Turki dari
ancaman musuh dan menyerah kalah dengan keadaan yang tidak wajar melalui
beberapa siri perjanjian yang merugikan.
• Contoh perjanjian yang merugikan ialah Gencatan Senjata Mudros 1918 Masihi.
• Justeru, berakhirnya sistem pemerintahan khalifah di Turki Uthmaniyah bermakna
berakhirnya sistem khalifah Islam yang diasaskan semasa Khulafa al-Rasyidin

126
4. Kesan politik yang seterusnya ialah perubahan dari negara Islam kepada negara
sekular.
• Hal ini berlaku apabila bermula proses sekularisasi terhadap rakyat Turki apabila dasar
memisahkan agama daripada politik.
• Presiden Mustafa Kemal Attaturk memperkenalkan banyak pembaharuan radikal
berbentuk sekular yang jauh berbeza dengan tinggalan zaman silam Turki
Uthmaniyyah.
• Contoh pembaharuan yang sekular yang diperkenalkan oleh Mustafa Kamal Attaturk
ialah menghapuskan Kementerian Wakaf dan membekukan asetnya,memansuhkan
jawatan Syeikhul Islam,menghapuskan mahkamah syariah dan mengubah huruf Arab
kepada huruf Latin. Rakyat digalakkan memakai topi dan pakaian gaya Eropah.
• Akhirnya, perubahan dari negara Islam kepada negara sekular sebenarnya
melemahkan Turki dan menyebabkan Turki tunduk kepada kuasa barat.

5. Selain itu, kesan ekonomi turut berlaku iaitu kemerosotan ekonomi disebabkan
perbelanjaan besar untuk membiayai peperangan.
• Keadaan ini menyebabkan krisis hutang yang akhirnya membuka peluang
campurtangan Eropah dalam kewangan kerajaan Turki dan turut memberi impak
kepada negara yang berada di bawah pengaruh Turki Uthmaniyyah.
• Negara yang menerima kesan kemelesetan ekonomi ialah negara yang berada di
Timur Tengah dan Afrika Utara.
• Jelasnya, kemelesetan ekonomi ini melemahkan Turki Uthmaniyyah dan menguatkan
lagi cengkaman kuasa Barat ke atas negara ini.

6. Kesan ekonomi yang seterusnya ialah kemerosotan perdagangan Turki Uthmaniyyah.

• Hal ini kerana, berlaku penguasaan perdagangan oleh Eropah di Laut Hindi, Laut
Mediterranean, Terusan Suez dan jalan perdagangan lain.
• Situasi ini menyebabkan Eropah semakin menguasai ekonomi negara Islam.
• Golongan Yahudi menguasi ekonomi Mesir.Soviet Union menguasai perniagaan asing
di Iran.
• Ternyata, penguasaan sektor ekonomi oleh kuasa Barat di kebanyakan wilayah Turki
Uthmaniyyah ini secara tidak langsung melemahkan perkembangan ekonomi umat
Islam.
7. Kesan sosial juga berlaku akbat Perang Dunia Pertama kepada kerajaan Turki
Uthmaniyyah iaitu kemerosotan akhlak dan moral umat Islam.
• Pemodenan Turki mengikut acuan barat telah membawa keruntuhan akhlak umat
Islam. Sebilangan rakyat yang kagum dan terpengaruh dengan gaya hidup negara

127
 Barat akhirnya melemahkan peranan agama Islam dalam membentuk kehidupan yang
harmoni.
• Gaya hidup barat yang menjadi ikutan ialah tidak menutup aurat, pergaulan bebas dan
bebas meminum minuman keras.
• Hal ini menyebabkan rakyat Turki kehilangan identiti dan tradisi kehidupan Islam yang
sebelum ini unggul di zaman kerajaan Turki Uthmaniyyah. Keadaan ini menguatkan
lagi cengkaman barat ke atas umat Islam di negara Turki.

8. Selain itu, berlaku perpecahan ummah ekoran kewujudan negara bangsa dan sentimen
nasionalisme Arab yang lahir dari empayar Turki Uthmaniyyah.
• Dasar pecah dan perintah oleh pihak barat berjaya menghalang kesatuan ummah
yang sebelum ini bernaung di bawah kekuasaan tunggal Khalifah Uthmaniyyah.
• Sentiman nasionalisme Arab menolak ketuanan Turki dan menuntut kemerdekaan
daripada Turki Uthmaniyyah.
• Kesannya, perpecahan ini memudahkan musuh menguasai negara dan umat Islam
dalam segenap aspek kehidupan.

Kesimpulan

1. Kekalahan Turki Uthmaniyyah dalam Perang Dunia Pertama memberi tamparan yang
hebat bukan sahaja kepada Turki Uthmaniyyah,malahan kepada semua wilayah yang
bernaung di bawah kekuasaan Turki Uthmaniyyah.
2. Kekalahan Turki Uthmaniyyah juga melemahkan umat Islam di seluruh dunia apabila tiada
lagi pelindung kepada umat Islam yang selama ini dipertanggungjawabkan kepada Khalifah
Turki Uthmaniyyah.

SOALAN 8 :BINCANGKAN FAKTOR DALAMAN YANG MEMBAWA KEPADA

PEMBENTUKAN NEGARA BANGSA TURKI PADA ABAD KE-20 MASIHI

Pendahuluan

1. Konsep negara bangsa ialah sebuah negara yang berdaulat dan bebas dengan
penduduknya mempunyai kesedaran bahawa mereka adalah milik bersama berasaskan
bahasa, adat dan tradisi yang sama, mempunyai pemerintah tersendiri, sempadan wilayah
dan hak untuk menggubal undang-undang sendiri.

128
2. Konsep negara bangsa bangsa dikaitkan dengan dasar imperialisme kuasa Barat khasnya
selepas perang Dunia Pertama. Fahaman kebangsaan moden yang mencetuskan konsep
negara bangsa turut dipengaruhi oleh Revolusi Perancis.
3. Akibat daripada pengaruh Barat, pelbagai idea baru telah mempengaruhi pemikiran rakyat.
Situasi ini turut membawa kepada usaha pembentukan negara bangsa dalam empayar
Turki Uthmaniyah yang akhirnya menumbangkan kerajaan tersebut pada tahun 1924.
Terdapat beberapa faktor dalaman yang menyumbang kepada pembentukan negara
bangsa Turki.

Isi-isi Utama

A. FAKTOR DALAMAN
1. Kekuasan mutlak dan kelemahan Khalifah merupakan faktor yang membawa kepada
pembentukan negara bangsa Turki
• Sejak abad ke-19M, kekuasaan mutlak Sultan Turki Uthmaniyah semakin bertambah
setelah Sultan Mahmud II menubuhkan pasukan tentera baharu Muallem Eshkinji dan
membubarkan pasukan tentera elit Janissari. Pembubaran tentera Janissari telah
melemahkan pengaruh dan kuasa khalifah.
• Perjuangan pembentukan negara bangsa Turki bermula daripada penentangan
terhadap campur tangan kuasa Barat. Matlamat perjuangan akhirnya berubah menjadi
penentangan terhadap khalifah berikutan kelemahan sultan dan kerajaan dalam
menghadapi kemaraan kuasa-kuasa imperialisme Barat.
• Pejuang nasionalisme Turki menganggap ketidakmampuan kerajaan Turki Uthmaniyah
menghadapi Barat berpunca dari kelemahan sistem pemerintahan dan kekuasaan
mutlak sultan.
• Kelemahan sultan turut terserlah apabila terpaksa tunduk kepada tekanan kuasa barat
seperti melaksanakan tanzimat mengikut acuan Barat dalam pelbagai bidang termasuk
pentadbiran dan sosial.
• Situasi ini akhirnya membangkitkan kesedaran rakyat untuk membentuk identiti baharu
bagi kerajaan Turki Uthmaniyah.

2. Pengaruh wanita terhadap pemerintah turut menjadi faktor pembentukan negara

bangsa Turki
• Sultan-sultan Turki Uthmaniyah dikuasai oleh isteri atau ibu sultan yang dikenali
sebagai harem (sebahagiannya berasal dari tawanan perang yang dihadiahi oleh
orang-orang Eropah). Situasi ini menjejaskan kecekapan pentadbiran kerajaan.
• Masalah perebutan kuasa dan jawatan dalam kalangan putera-putera dan bangsawan
mendorong berlakunya ketidakstabilan politik. Sistem Syura tidak diamalkan dan

129
 pemilihan sultan berdasarkan kekuatan pengaruh dalam istana, bukan berdasarkan
bakat kepiminan. Kelemahan kepimpinan sultan ini menyebabkan pentadbiran
kerajaan dipengaruhi dan dikuasai oleh anggota-anggota harem atau kelompok
tertentu di istana.
• Kesannya, konflik politik ini sedikit sebanyak menyumbang kepada kemerosotan
kerajaan Turki Uthmaniyah dan akhirnya mempengaruhi pembentukan negara bangsa
Turki

3. Selain itu, golongan Turki Muda turut berperanan dalam pembentukan negara bangsa
Turki
• Turki Muda merupakan golongan radikal yang menentang Sultan Abdul Hamid II.
Mereka merupakan para pelajar yang dihantar oleh kerajaan melanjutkan pengajian ke
barat terutama dalam bidang perubatan. Pada tahun 1908, Rejim Turki Muda
bersama Tentera Division Ketiga telah mengistiharkan pemberontakan terhadap
pemerintahan Sultan Abdul Hamid.
• Kemerosotan kerajaan Turki Uthmaniyah awal abad ke-20 membawa kepada
kemunculan gerakan Uthmani Muda, Turki Muda dan gerakan sekular. Semasa era
kebangkitan golongan Uthmani Muda, khalifah Uthmaniyah masih bertahan.
• Namun, era golongan Turki Muda, mereka berjaya mendominasi pentadbiran kerajaan
dan ketenteraan.
• Semasa rejim Turki Muda menguasai politik Turki sekitar 1910 hingga 1915, mereka
menekankan dasar Turkifikasi bagi seluruh empayar Uthmaniyah sebagai reaksi
kepada penentangan dan pemberontakan penduduk Kristian dan Yahudi di
wilayah-wilayah Balkan. Mereka memainkan peranan penting dalam meniupkan
semangat nasionalisme Turki demi merealisasikan impian bangsa Turaniah. Gerakan
ini menyeru ke arah fahaman baru yang berpaksikan kepada slogan ‘ kebangsaan,
perlembagaan, persamaan dan kebebasan”.
• Jelaslah bahawa, dasar Turkifikasi telah mempercepatkan pembentukan negara
bangsa Turki.

4. Dasar Pan-Islamisme turut dilihat sebagai penyumbang kepada pembentukan negara

bangsa Turki.
• Hal ini kerana, pada awal abad ke-20 dikaitkan dengan dasar Pan-Islamisme
yang merupakan dasar terpenting pada masa pemerintahan Sultan Abdul Hamid II.
Dasar ini menekankan fahaman perpaduan dan kerjasama umat Islam di bawah
kepimpinan khalifah yang membela hak umat Islam sejagat. Kefahaman ini bukan
sahaja disebarkan di Turki tetapi juga di seluruh dunia. Melalui dasar ini, umat Islam di
Turki digesa untuk bersatu padu di bawah kepimpinan Sultan Abdul Hamid II manakala

130
 umat Islam yang berada di bawah penguasaan orang Barat hendaklah menyokong
khalifah kerajaan Turki Uthmaniyah bagi memperjuangkan kemerdekaan negara
masing-masing.
• Baginda menggerakkan seluruh lapisan masyarakat yang terdiri daripada kalangan
ulama, pemikir dan pembesar daripada pelbagai kaum , negeri, aliran pemikiran dan
pelbagai bidang kepakaran untuk mencapai dasar ini. Baginda berusaha
membangunkan keagungan Khalifah Islamiyyah. Tokoh-tokoh seperti Jamaluddin
al-Afghani dan Rashid Rida membantu sultan menggerakkan program Pan-Islamisme
untuk menahan kemaraan kuasa-kuasa Barat.
• Tegasnya, penyatuan umat Islam ini penting dalam membawa kepada pembentukan
negara bangsa Turki.

5. Selain itu, pendidikan juga menjadi faktor pembentukan negara bangsa Turki
• Hal ini jelas dilihat pada zaman Sultan Abdul Hamid II, sistem pendidikan diberi
keutamaan. Tujuan sistem pendidikan adalah untuk memajukan empayar Turki supaya
setaraf dengan negara-negara Barat. Turki terletak berhampiran dengan
negara-negara Barat yang maju, maka bidang pendidikan diberi keutamaan untuk
memajukan empayar Turki Uthmaniyah. Sultan Abdul Hamid II dianggap sebagai
pengasas kepada pendidikan peringkat rendah dan menengah yang memberi
perhatian kepada kemajuan moden seperti yang terdapat di dunia Barat tetapi tidak
mengenepikan pengetahuan agama dan akhlak Islam.
• Banyak sekolah, peringkat rendah dan menengah serta institusi pendidkan tinggi
didirikan untuk memajukan pemikiran rakyat. Bilangan sekolah diseluruh bandar dan
kampung dalam wilayah Uthmaniyah mencapai angka 36 320 buah manakala bilangan
pelajar berjumlah 331 140 orang, manakala institusi pengajian tinggi sebanyak 18
buah.
• Namun, pada awal abad ke-20 masihi, idea-idea baharu dari barat seperti
nasionalisme, negara bangsa dan sekularisme mula meresap secara perlahan-lahan
dalam kalangan cerdik pandai Turki.
⚫ Konsep negara bangsa merupakan kesan daripada fahaman kebangsaan moden
yang diperjuangkan oleh golongan terpelajar yang akhirnya membawa kepada
keruntuhan empayar Uthmaniyah dan penubuhan negara bangsa Turki.

Kesimpulan

1. Kelemahan kerajaan Turki Uthmaniyah membawa kepada perpecahan wilayah umat Islam.
Sebahagian besar wilayahnya telah membebaskan diri seperti di rantau Balkan dan

131
 sebahagiannya ditakluki oleh kuasa barat khususnya di bumi Arab. Bahkan sebahagian
wilayah-wilayah Arab membebaskan diri seperti di bawah pimpinan Sharif Husain dan
Faisal Sharif Husain di bumi Syam.
2. Faktor dalaman dianggap elemen terpenting kepada pembentukan negara bangsa Turki

SOALAN 9 : BINCANGKAN FAKTOR LUARAN YANG MEMBAWA KEPADA

PEMBENTUKAN NEGARA BANGSA TURKI PADA ABAD KE-20 MASIHI

Pendahuluan

1. Kerajaan Turki Uthmaniyyah telah diasaskan oleh Uthman Ertughrul pada tahun 1281
Masihi. Kerajaan ini merupakan sebuah empayar Islam terbesar yang memerintah lebih
600 tahun.
2. Kegemilangan Turki Uthmaniyyah berlangsung sewaktu pemerintahan Muhammad
al-Fateh dan Sulayman al-Qanuni.
3. Namun empayar Turki Uthmaniyyah mula merosot pada penghujung abad ke-19.
4. Akibat daripada pengaruh Barat, fahaman sekularisme mulai mempengaruhi pemikiran
masyarakat termasuk kerajaan Turki Uthmaniyyah yang telah membawa kepada
pembentukan negara bangsa Turki.

Isi- isi utama

1. Gerakan nasionalisme Arab memainkan peranan yang penting dalam pembentukan

negara bangsa Turki.
• Gerakan ini muncul apabila kuasa Barat meniupkan semangat nasionalisme dalam
kalangan pemimpin Arab. Mereka juga meniupkan fahaman bangsa Turki tidak layak
mengetuai dunia jika dibandingkan dengan bangsa Arab.
• Impaknya, muncul dua keluarga iaitu Keluarga Saud di Nadj dan Shariff Hussain di
Hijaz yang bersikap anti-Uthmaniyyah.
⚫ Keengganan taat kepada Turki Uthmaniyyah terserlah apabila mereka sanggup
mengorbankan maruah dengan menjadi tali barut kepada pihak Barat yang menaja
gerakan nasionalisme melalui pertubuhan al-Ittihad wa al-Taraqqi yang melaungkan
konsep Pan Turkinisme yang merupakan idea mempercepatkan penubuhan negara
bangsa Turki.

132
 ⚫ Perberontakan penduduk Kristian Balkan dan campur tangan bangsa Yahudi dalam
politik Turki Uthmaniyyah turut menyemarakkan semangat nasionalisme bangsa Turki
dan Arab.

2. Seterusnya, penglibatan dalam Perang Dunia Pertama turut menjadi faktor

pembentukan negara bangsa Turki.
• Hal ini dapat dilihat apabila golongan Turki Muda memainkan peranan penting
melibatkan kerajaan Turki Uthmaniyyah dalam Perang Dunia Pertama.
• Usaha pembentukan negara bangsa Turki semakin ketara setelah Turki Uthmaniyyah
tewas dalam Perang Dunia Pertama.
• Kekalahan demi kekalahan kerajaan Uthmaniyyah dalam beberapa siri peperangan
telah memaksa kerajaan ini menandatangani beberapa perjanjian yang merugikan
kerajaan.
• Hal ini menyebabkan rakyat mula mempertikaikan kemampuan sultan (khalifah) untuk
mentadbir negara.
• Jelaslah bahawa kekalahan dalam Perang Dunia Pertama telah mempercepatkan
proses pembentukan negara bangsa Turki.

3. Selain itu, peranan dan tekanan kuasa-kuasa Barat juga menjadi faktor pembentukan
negara bangsa Turki.
• Tekanan kuasa-kuasa imperialis seperti Britain, Perancis, Rusia, Jerman, Austria dan
Hungary yang bersaing antara satu sama lain untuk menguasai kekayaan Turki
Uthmaniyyah mempercepatkan lagi pembentukan negara bangsa Turki.

• Hal ini kerana kerajaan Turki Uthmaniyyah kaya dengan sumber ekonomi terutamanya
petroleum.
• Walaupun kuasa-kuasa imperialis ini saling bersaing merebut khazanah Uthmaniyyah,
namun mereka sentiasa bersatu untuk menghancurkan kerajaan Islam ini.
• Selain itu, bagi mereka semakin luas wilayah yang dikuasai, semakin tinggi sanjungan
yang diperoleh kuasa-kuasa Barat. Keluasan tanah jajahan dan penaklukan
melambangkan kekuatan dan kekayaan kuasa Barat tersebut.
• Penglibatan kerajaan Turki dengan sistem ekonomi kapitas Barat turut membebankan
kerajaan akibat peningkatan hutang untuk membiayai dasar Tanzimat, konflik di
Balkan dan juga pembinaan Terusan Suez yang akhirnya membawa padah kepada
ekonomi negara.

133
 • Tindakan kuasa-kuasa Barat tersebut turut mempercepatkan ke arah pembentukan
negara bangsa Turki oleh golongan nasionalis melalui dasar Tukifikasi, Pan Islamisme
dan sebagainya.
• Kuasa-kuasa Barat juga telah menghasut penduduk minoriti dan melakukan provokasi
di wilayah-wilayah kekuasaan kerajaan Turki Uthmaniyyah. Mereka turut menghasut
penduduk bukan Islam di wilayah Turki Uthmaniyyah untuk memberontak.
• Dendam merupakan punca negara-negara Eropah ingin menghancurkan empayar
Turki Uthmaniyyah untuk merebut wilayah-wilayah dan harta peninggalannya.
• Impaknya, lahir gerakan anti-Uthmaniyyah di Balkan dan Armenia yang didokong oleh
kuasa-kuasa besar. Ketidaksetiaan penduduk minoriti dengan melakukan
pemberontakan dan pengkhianatan telah mendorong pemimpin nasionalis Turki untuk
mewujudkan negara bangsa Turki.

4. Pembentukan negara bangsa Turki telah didorong oleh kewujudan institusi pendidikan
Kristian dan persatuan kebajikan yang dinaungi oleh gereja Barat.
• Institusi dan persatuan ini menyokong gerakan Turki Muda seperti Shibli Shumayyil
iaitu seorang Kristian sekular yang menggalakkan pembentukan masyarakat yang
waras dan adil di mana unsur-unsur agama dan negara dipisahkan (sekularisme).
• Pembaharuan dalam aspek pendidikan yang dilaksanakan pada zaman Sultan Abdul
Hamid II menyebabkan banyak sekolah dan institusi pengajian tinggi telah didirikan.
• Selain itu, ramai pelajar telah dihantar ke Eropah untuk melanjutkan pelajaran.
• Justeru, keadaan ini menyebabkan idea-idea baharu dari Barat seperti nasionalisme,
negara bangsa dan sekularisme mula meresap dalam kalangan cerdik pandai Turki.

Kesimpulan

1. Proses pembentukan negara bangsa Turki pada abad ke-20M melibatkan pelbagai faktor.
2. Faktor luaran merupakan faktor pendesak kepada kemunculan negara bangsa Turki
apabila kuasa Barat menjadi dalang utama kepada pembentukan negara bangsa Turki.
3. Akhirnya, pembentukan negara bangsa Turki telah direalisasikan oleh Mustafa Kemal
Ataturk apabila beliau menubuhkan Republik Turki Moden.

134
135