Terjemahan Awamil

Mandaya
Terjemah Kitab Matan Awamil Mandaya (jawa
serang)

‫بسم هللا الرّ حمن الرّ حيم‬

Ngawiti isun kelawan nyebut asmane Allah kang
murah ingdalem dunia turkang welas asih
ingdalem akhirat balaka

‫إِعْ َل ْم أَنَّ ْال َع َوا ِم َل فِى ال َّنحْ ِو مِا َئ ُة َعام ٍِل‬

Weruhe sire ing setuhune pire-pire amil ingdalem
ilmu nahwu iku satus amil

‫َل ْفظِ َي ٌة َو َمعْ َن ِو َي ٌة‬

Siji ‘Amil Lafdzi Lan Kapingdo ‘Amil Ma’nawi

َ ‫َّّّ ْفظِ َي ُة ِم ْن َها َع َلى‬$‫َفالَل‬

‫ضرْ َب ْينِى َس َماعِ َي ٌة َو ِق َياسِ َي ٌة‬
Mangke Utawi ‘Amil Lafdzi Setengah Saking Satus
Iku Ingatase Rong Bagian Siji ‘Amil Lafdzi Sama’i
Lan Kapingdo Amil Lafdzi Qiyasi
ً‫َفال َّس َماعِ َي ُة ِم ْن َها اَ َح ٌد َو ِتسْ ع ُْو َن َعا ِمال‬
mangke utawi amil lafdzi Sama’i setengah saking
satus iku siji lan sangangpuluh amile

‫َو ْال ِق َياسِ َي ُة ِم ْن َها َسب َْع ٌة‬

lan utawi amil lafdzi qiyasi setengah saking satus
iku pitu

ِ ‫َو ْال َمعْ َن ِو َي ُة ِم ْن َها ا ِْث َن‬

‫ان‬
lan utawi amil ma’nawi setengah saking satus iku
kalih

َ ‫َو ُت َت َن َّو ُع ال َّس َماعِ َي ُة َع‬

‫لى َثالَ َث َة َع َش َر َن ْوعًا‬
lan den warna-warnakaken ape amil lafdzi Sama’I
ingatase telulas warne

‫ِي ِتسْ َع َة َع َش َر َحرْ فا ً اَ ْل َبا ُء‬ َ ‫اَل َّن ْو ُع ْاالَ َّو ُل ُحر ُْوفٌ َتجُرُّ ْاالِسْ َم َف َق ْط َوه‬
َّ‫َّّّ ُم َورُب‬$‫ِلى َو ِفىْ َو َعنْ َو َواوُ ْال َق َس ِم َو َبا ُء ْال َق َس ِم َو َتا ُء ْال َق َس ِم َوالَال‬َ ‫َو ِمنْ َوا‬
َ‫لى َو ْال َكافُ َوم ُْذ َو ُم ْن ُذ َو َح َّتى َو َحا َشا َو َع َدا َو َخال‬ َ ‫َو َواوُ هُ َو َع‬
utawi warne amil lafdzi Sama’i kang awwal iku
pire-pire huruf kang ngejeraken iye huruf ing isim
doang lan utawi iye huruf iku sangelas (19)
hurufe, siji ‫ ب‬lan ْ‫ ِمن‬lan ‫ِلى‬
َ ‫ ا‬lan ْ‫ ِفى‬lan ْ‫عن‬lan
َ ‫و قسم‬
( wa-u sumpah) lan ‫ ب قسم‬lan ‫ قسم ت‬lan ‫ ل‬lan ّ‫رب‬
lan ّ‫ و رب‬lan ‫ على‬lan ‫ ك‬lan ‫ مذ‬lan ‫ منذ‬lan ‫ حتى‬lan ‫َحا َشا‬
lan ‫ َع َدا‬lan َ‫)خال‬
َ

ٍ ‫ِى سِ َّت ُة اَحْ ُر‬

‫ف‬ َّ ‫اَل َّن ْو ُع‬
َ ‫الثانِى ُحر ُْوفٌ َت ْنصِ بُ ْاالِسْ َم َو َترْ َف ُع ْال َخ َب َر َوه‬
‫ْت َو َل َع َّل‬
َ ‫اِنَّ َواَنَّ َو َكاَنَّ َو َلكِنَّ َو َلي‬
utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping kalih
iku pinten-pinten huruf kang ngenashabaken iye
huruf isim lan ngerofakaken iye huruf ing khabar
lan utawi iye huruf iku nenem hurufe hurufe siji َّ‫اِن‬
lan َّ‫ اَن‬lan َّ‫ َكاَن‬lan َّ‫ َلكِن‬lan ‫ْت‬
َ ‫ َلي‬lan ‫َل َع َّل‬

َ‫ان ْال َخ َب َر َو ُه َما َما َوال‬‫ب‬َ ِ‫ص‬‫ن‬ْ َ

‫ت‬ ‫و‬
َ ‫م‬ ْ‫س‬ ‫ال‬
ِ ‫ا‬ْ ‫ان‬‫ع‬َ َ
‫ف‬ ْ‫ر‬‫ت‬َ ‫ان‬‫ف‬َ ْ‫ر‬‫ح‬َ ُ
‫ِث‬ ‫ل‬ ‫ا‬ َّّّ$ ‫اَل َّن ْو ُع‬
‫الَث‬
ِ َ ِ ِ
ِ ‫ْال ُم َش ِّب َه َت‬
َ ‫ان ِب َلي‬
‫ْس‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping telu
iku huruf kalih kang ngerofakaken iye huruf kalih
ing isim lan ngenashabaken iye huruf kalih ing
khabar. Lan utawi iye huruf kalih iku “‫ ” َما‬lan “
َ‫”ال‬kang nyerupani iye huruf “‫ ” َما‬lan “َ‫ ”ال‬kelawan
َ ‫” َلي‬
lafadz “‫ْس‬

ُ‫ف اَ ْل َواو‬ ٍ ‫ِي َس ْب َع ُة اَحْ ُر‬ َ ‫السْ َم َف َق ْط َوه‬ ِ ‫اَل َّن ْو ُع الرَّ ِاب ُع ُحر ُْوفٌ َت ْنصِ بُ ْا‬
‫َو ِاالَّ َو َيا َواَ َيا َو َه َيا َواَيْ َو ْال َه ْم َزةُ ْال َم ْف ُت ْو َح ُة‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping papat
iku huruf kang ngenashabaken iye huruf ing isim
doang. Lan utawi iye huruf iku pitu hurufe: siji‫و‬
lan َّ‫ ِاال‬lan ‫ َيا‬lan ‫ اَ َيا‬lan ‫ َه َيا‬lan ْ‫ اَي‬lan hamzah kang
denfathahaken

ٍ ‫ِى اَرْ َب َع ُة اَحْ ُر‬

‫ف‬ َ ‫ار َع َوه‬ َ ‫اَل َّن ْو ُع ْال َخامِسُ ُحر ُْوفٌ َت ْنصِ بُ ْال ِفعْ َل ْالم‬
ِ ‫ُض‬
‫اَنْ َو َلنْ َو َكيْ َوا ًِذا‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping lima
iku sakehe huruf kang ngenashabaken iye huruf
ing fi’il mudhari’. Lan utawi iye huruf iku papat
sakehe huruf siji ْ‫ اَن‬lan ‫ َل ْ َن‬lan ْ‫ َكي‬lan ‫ا ًِذ‬

‫ف‬ٍ ‫ِى َخمْ َس ُة اَحْ ُر‬ َ ‫ار َع َوه‬ َ ‫ا اَل َّن ْو ُع السَّادِسُ ُحر ُْوفٌ َتجْ ِز ُم ْال ِفعْ َل ْالم‬
ِ ‫ُض‬
‫ْى َو ِانْ فِي ال َّشرْ طِ َو ْال َج َزا ِء‬
ِ ‫َل ْم َو َلمَّا َوالَ ُم ْاالَم ِْر َوالَفِي ال َّنه‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping
nenem iku sakehe huruf kang ngejazemaken iye
huruf ing fi’il mudhari’. Lan utawi iye huruf iku
lima hurufe. Siji ‫ َل ْم‬lan ‫ َلمَّا‬lan ْ‫ ل اَ َمر‬lan ‫ ال‬lngdalem
nahi lan ْ‫ ِان‬ingdalem syarat lan jawab

، ْ‫ْن َع َلى َمعْ َنى ِان‬ ِ ‫ار َعي‬ِ ‫ض‬ َ ‫ْن ْال ُم‬
ِ ‫َّاب ُع اَسْ َما ٌء َتجْ ِز ُم ْال ِفعْ َلي‬
ِ ‫اَل َّن ْو ُع الس‬
‫ِي ِتسْ َع ُة اَسْ َما ٍء َمنْ َو َما َواَيٌّ َو َم َتى َو َم ْه َما َواَي َْن َواَ َّنى َو َحي ُْث َما‬ َ ‫َوه‬
‫َوا ِْذ َما‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping pitu
iku sakehe isim kang ngejazemaken iye isim ing
fi’il kang mudhori’ karone ingatase nyimpen
ma’na “in” ْ‫ ِان‬. lan utawi iye isim iku sange (9)
isime Siji ْ‫ َمن‬lan ‫ َما ا‬lan ٌّ‫ اَي‬lan ‫ َم َتى‬lan ‫ َم ْه َما‬lan ‫ اَي َْن‬lan
‫ اَ َّنى‬lan ‫ َحي ُْث َما‬lan ‫ا ِْذ َما‬

‫ِي‬َ ‫ َوه‬،‫ت َع َلى ال َّت ْم ِيي ِْز‬ ِ ‫الثامِنُ اَسْ َما ٌء َت ْنصِ بُ اَسْ َما َء ال َّنك َِرا‬ َّ ‫اَل َّن ْو ُع‬
‫ْن ِا َلى ِتسْ َع ٍة‬ ِ ‫ت َم َع اَ َح ٍد اَ ْوا ِْث َني‬ ْ ‫اَرْ َب َع ُة اَسْ َما ٍء اَ َح ُد َها َع َش َرةٌ ِا َذا ُر ِك َب‬
‫ار ًثا َو َثالَ َث َة َع َش َر‬ ْ
ِ ‫ْت اَ َحدَ َع َش َر َك ْو َكبًا َواِث َنى َع َش َر َو‬ ُ ‫َو ِتسْ ِعي َْن َنحْ وُ َراَي‬
‫َر ُجالً ِا َلى اَخ ِِر ِه َو َث ِن َها َك ْم َو َثال ُِث َها َكاَيِّنْ َو َر ِاب ُع َها َك َذا‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping wolu
iku sakehe isim ang ngenashabaken iye isim ing
sakehe isim nakirohi ingatase jadi tamyiz, lan
utawi iye isim iku papat isime utawi salah sijine
papat iku lafadz ٌ‫ َع َش َرة‬tetkalane di susun-susun iye
lafadz ٌ‫ َع َش َرة‬sertane lafadz ‫ اَ َح ٍد‬atawe lafadz ‫ْن‬ ِ ‫ا ِْث َني‬
tumeke maring lafadz ‫ ِتسْ َع ٍة‬lan ‫ ِتسْ ِعي َْن‬iku seumpane
ُ ‫ = َراَي‬wis ningali isun ing
lafadz ‫ْت اَ َحدَ َع َش َر َك ْو َكبًا‬
sewelas lintang. ‫ار ًثا‬ ْ
ِ ‫ = َواِث َنى َع َش َر َو‬lan rolas ahli
waris. ً‫ = َو َثالَ َث َة َع َش َر َر ُجال‬lan telulas wong lanang.
Tumeke akhire isim ‘adad murokab “wilangan sing
tersusun” lan utawi kang kaping do iku lafadz ‫َك ْم‬
lan utawi kang kaping telu iku lafadz ْ‫ َكاَيِّن‬lan utawi
kang kaping papat iku lafadz ‫َك َذا‬

ُ ْ‫ض َها َت ْنصِ بُ َو َبع‬

‫ض َها‬ ُ ْ‫ال َبع‬ِ ‫ات ُت َسمَّى اَسْ َما َء ْاالَ ْف َع‬ ٌ ‫اَل َّن ْو ُع ال َّتاسِ ُع َكلِ َم‬
َ ‫ت ر َُويْدَ َو َب ْل َه َو ُد ْو َن‬
‫ك‬ ٍ ‫ت َكلِ َما‬ ُّ ِ‫ت اَل َّناصِ َب ُة ِم ْن َها س‬ ٍ ‫ِي ِتسْ ُع َكلِ َما‬َ ‫َترْ َف ُع َوه‬
َ ‫ات َو َش َت‬
‫ان‬ َ ‫ت َه ْي َه‬ ُ َ‫ك َو َها َء َو َه ْي َها َل اَلرَّ ا ِف َع ُة ِم ْن َها َثال‬
ٍ ‫ث َكلِ َما‬ َ ‫َو َع َل ْي‬
َ ‫َو َسرْ َع‬
‫ان‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping sange
iku sakehe kalimat kangden arani iye kalimat ing
isim fi’il. Utawi setengah kalimat iku
ngenashabaken lan utawi setengah kalimat iku
ngerofakaken. Lan utawi iye kalimat iku sange
kalimat. Utawi kang ngenashabaken setengah
saking sange iku nenem Siji ‫ ر َُو ْي َد‬lan ‫ َب ْل َه‬lan ‫ك‬
َ ‫ ُد ْو َن‬lan
َ ‫ َع َلي‬lan ‫ َها َء‬lan ‫َه ْي َها َل‬
‫ْك‬
utawi kang ngerofakaken setengah saking sange
iku telu Siji ‫ات‬ َ ‫ َش َت‬lan ‫ان‬
َ ‫ َه ْي َه‬lan ‫ان‬ َ ‫َسرْ َع‬

‫ِي َثالَ َث َة‬ َ ‫السْ َم َو َت ْنصِ بُ ْال َخ َب َر َوه‬ِ ‫ص ِة َترْ َف ُع ْا‬ َ ‫اَل َّن ْو ُع ْال َعاشِ ُر اَ ْف َعا ُل ال َّنا ِق‬
َ ‫ار َواَصْ َب َح َواَمْ َسى َواَضْ َحى َو َظ َّل َو َب‬
‫ات‬ َ ‫ص‬َ ‫ان َو‬ َ ‫َع َش َر ِفعْ الً َك‬
َّ‫صرَّ فُ ِم ْنهُن‬ َ ‫ك َو َمادَ ا َم َو َلي‬
َ ‫ْس َو َما َي َت‬ َ ‫ازا َل َو َما َب ِر َح َو َما َفت َِئ َو َما ِا ْن َف‬ َ ‫َو َم‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping
sepuluh iku pire-pire fi’il naqis kang ngerofakaken
iye fi’il naqis ing isim lan ngenashabaken iye fi’il
naqis ing khabar. Lan utawi iye fi’il naqis iku
telulas fi’ile. Siji ‫ان‬ َ ‫ َك‬lan ‫ار‬ َ ‫ص‬ َ lan ‫ اَصْ َب َح‬lan ‫َ اَ ْم َسى‬lan
‫ اَضْ َحى‬lan ‫ َظ َّل‬lan ‫ات‬ َ ‫ َب‬lan ‫ازا َل‬ َ ‫ َم‬lan ‫ َما َب ِر َح‬lan ‫ َما َفت َِئ‬lan
‫ك‬ َ ‫ َما ِا ْن َف‬lan ‫ َما َدا َم‬lan ‫ْس‬ َ ‫ َلي‬lan barangkang nerime
ketasrif iye barang saking kabeh

َ ‫ِى َع َش َر اَ ْف َعا ٌل ُت َسمَّى اَ ْف َعا َل ْال ُم َق‬

‫ار َب ِة َترْ َف ُع ْاالِسْ َم‬ َ ‫اَل َّن ْو ُع ْال َحاد‬
َ ‫ُب َواَ ْو َش‬
‫ك‬ َ ‫ال َع َسى َو َكادَ َو َكر‬ َ ‫َو َت ْنصِ بُ ْال َخ َب َر َوه‬
ٍ ‫ِي اَرْ َب َع ُة اَ ْف َع‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping
sewelas iku pire-pire fi’il kangdden arane iye fi’il
ing fi’il muqarabah kang ngerofakaken iye fi’il
muqarabah ing isim lan ngenashabaken iye fi’il
muqarabah ing khabar. Lan utawi iye fi’il
 َ ‫َكر‬
َ ‫ َع‬lan َ‫ كاَد‬lan ‫ُب‬
muqarabah iku papat fi’ile siji: ‫س‬
َ ‫اَ ْو َش‬
lan ‫ك‬

‫ف‬ َ َّ‫س اَ ْلم َُعر‬

َ ‫السْ َم ْال ِج ْن‬ َّ ‫الثا ِنىْ َع َش َر اَ ْف َعا ُل ْال َم ْدح َو‬
ِ ‫الذ ِم َترْ َف ُع ْا‬ َّ ‫اَل َّن ْو ُع‬
ِ
‫س‬ ِ ‫ِي اَرْ َب َع ُة ِنعْ َم‬
َ ‫وب ْئ‬ َ ‫الذ ِم َوه‬َّ ‫ص ِب ْال َم ْدح َو‬َ ‫ِباْالَلِفِ َوالالّ ِم َو ْال َم ْخص ُْو‬
ِ
‫وح َّب َذا‬
َ ‫و َسا َء‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping rolas
iku sakehe fi’il pengalem lan fi’il penacad kang
ngerofaaken iye fi’il pengalem lan penacad ing
isim jenis kanden ma’riitaken kelawan alif lan lam
lan kangden tentokaken kelawwan fi’il pengalem
lan penacad. Lan utawi iye fi’il pengalem lan
penacad iku papat siji ni’ma lan bi’sa lan sa-a lan
habbada.

‫اَل َّن ْو ُع الثالث عشر افعال الشك واليقين تدحل على اسمين‬
‫ثانيهماعبارةعن االوّ ل وتنصبهما جميعا على المفعولين وهي سبعة‬
‫افعال حسبت وخلت وظننت ورايت وعلمت ووجدت وزعمت‬
Utawi warne ‘amil lafdzi sama’i kang kaping
telulas iku sakehe fi’il syak lan yakin kang manjing
ingatase isim roro kang utawi kapiingdone isim
roro iku ibarat saking kang awal lan
ngenashobaken sekarone hale bareng ingatase
jadi maf’ul sekarone lan uutawi iye fi’il syak lan
yakin iku pitu sakehe fi’il siji hasibtu lan khiltu lan
dhonantu lan roaitu lan ‘alimtu lan wajadtu lan
za’amtu

‫والقياسية منها سبعة‬

Lan utawi amil lafdhi qiyasi setengah saking satus
iku pitu

‫احدها الفعل على االطالق‬

Utawi salah sijine pitu fi’il ingatase ithlaq

‫وثانها اسم الفاعل‬

Lan utawi kapingdone pitu iku isim fa’il

‫وثالثها اسم المفعول‬

Lan utawi kapiingtelune pitu iku isim maf’ul

‫ورابعها الصّفة المشبّهة‬

Lan utawi kaping papate pitu iku shifat
musyabbihat

‫وخامسها اسم المصدر‬

lan utawi kaping limane pitu iku isim mashdar

‫وسادسها كل اسم اضيف الى اسم اخر‬

Lan utawi kaping neneme pitu iku saban-saban
isim kangden mudlofaken iye isim maring isim
kang weneh

‫وسابعها كل اسم تم فاستغنى عن االضافة وهو يقتضى تمييزا‬

‫البهامه‬.
Lan utawi kaping pitune pitu iku saban-saban isim
tam mangke ngalap cukup iye isim tam saking
idlofat lan utawi iye isim tam iku natrapi iye isim
tam ing tamyiz karene samare isim tam

‫والمعنوية منها عددان‬

Lan utawi amil ma’nawi setengah saking satus iku
rong wilangan

‫العامل فى المبتداء والخبر وهو االبتداء‬

Siji amil ingdalem mubtada lan khobar lan utawi
iye amil iku mubtada

‫والعامل فى الفعل المضارع وهو وقوعه موقع االسم نحو زيد‬

‫يضرب فى موضع زيد ضارب‬
Lan kapingdo amil ingdalem fi’il mudlori’ lan utwi
iye amil iku tumibane fi’il mudlori’ ing panggonan
tumibane isim iku seumpane lafadz ‫زيد يضرب‬
(utawi zaid iku lagi mukul iye zaid) ingdalem
panggonan lafadz ‫( زيد ضارب‬utawi ki zaid iku
wongkang mukul)
 ‫فهذه مائة عامل اليستغنى منها الصّغير والكبير والرّ فيع والوضيع‬
‫عن معرفتها واستعمالها في معموالتها واوردنا بيانها على طريق‬
‫الحساب والعدد المقسوم‬
Mangke utawi ikilah amil iiku satus amile kang ore
ngalap sugih setengah saking satus sape bocah
cilik lan wwong gede lan luhurr dderazate lan
wong endep derazate saking ngewweruhi satus
amil lan ngenggone satus amil ingdalem
ngema’mulakene satus amil lan ngarepaken kite
ing mertelakaken satus amil ingatase dedalan
itung-itungan lan wilangan kangden dum.

‫وباهلل ال ّتوفيق وهللا اعلم بالصّواب‬

Lan iku tetep kelawan Allah utawi pitulung lan
utawi Allah iku dzat kang luih uning kelawan
sebenere