BASA ATJÈH LAM TULÉHSAN

(Lam Huruh latèn idjaan Husaini)

Geususôn lé
Tengku Dr. H. Husaini M. Hasan
1980

Geupeuteubiët lé

Penerbit Gunung Halimon

Yayasan Kerukunan Atjèh Antar Bangsa

YANKATABA

1
 Sejarah Singkat Huruf dan Ejaan di Nusantara Raya &
di Aceh Sumatra + Catatan Pinggir "Ejaan Husaini"
(Rangkuman dari Prof. Dr. Maidar,
University Marburg, Germany)

Periode klassik:
sampai Tahun 1200 = Huruf Pallawa
Tahun 1200-1300 = Huruf Arab
Tahun 1300-1450 = Huruf Arab Sumatra Minye Tujoh
Tahun 1450-1525 = Huruf Arab Samudra Pasai Jawi
Periode Revisi:
Tahun 1500-1800 = Huruf Jawi Klassik
Tahun 1800-1873 = Huruf Jawi Versi Pigafetta
Tahun 1873-1900 = Huruf Rumi Klasik
Tahun 1901-1947 = Ejaan Van Ophuijsen
Tahun 1947-1954 = Ejaan Soewandi (Ejaan Republik)
Tahun 1954-1956 = Ejaan Pembaharuan
Tahun 1956-1972 = Ejaan Melindo (Melayu Indonesia)
Tahun 1972-1975 = Ejaan Mashuri (Versi Menteri Pendidikan
RI)
Mulai 1975 = Standarisasi Ejaan Yang Disempurnakan (EYD)
untuk wilayah Republik Indonesia, dari Sabang sampai
Meurauke.

Untuk wilayah Pemerintahan Khusus Aceh, sejak Versi

Hurgronje & Hussein Djajadiningrad yang memakai Huruf
Rumi versi Belanda; sementara di masa transisi konflik mulai
tahun 1976 terjadi periode transisi standarisasi bahasa Aceh
oleh Kementrian Pendidikan Aceh 3 Sumatra National
Liberation Front (ASNLF) pimpinan DR. Husaini Hasan, kerap
disebut juga sebagai "Ejaan Husaini" (Versi Mentri Pendidikan
DR. Husaini Hasan). Namun standardisasi ini belum
dipopulerkan dalam wilayah Aceh sampai Perdamaian Helsinki
(2005), yang sampai sekarang wilayah Pemerintah Aceh,

2
dominan memakai standarisasi EYD dan beberapa tempat
kembali memakai Huruf Jawi Nusantara Raya.

Catatan Lampiran tentang "Ejaan Van Ophuijsen":

Pada tahun 1901 diadakan pembakuan ejaan bahasa
Indonesia yang pertama kali oleh Prof. Charles van Ophuijsen
dibantu oleh Engku Nawawi gelar Sutan Makmur dan Moh.
Taib Sultan Ibrahim. Hasil pembakuan mereka yang dikenal
dengan Ejaan Van Ophuijsen ditulis dalam sebuah buku. Dalam
kitab itu dimuat sistem ejaan Latin untuk bahasa Melayu di
Indonesia.
Van Ophuijsen adalah seorang ahli bahasa
berkebangsaan Belanda. Ia pernah jadi inspektur sekolah di
maktab perguruan Bukittinggi, Sumatera Barat, kemudian
menjadi profesor bahasa Melayu di Universitas Leiden,
Belanda. Setelah menerbitkan Kitab Logat Melajoe, van
Ophuijsen kemudian menerbitkan Maleische Spraakkunst
(1910). Buku ini kemudian diterjemahkan oleh T.W. Kamil
dengan judul Tata Bahasa Melayu dan menjadi panduan bagi
pemakai bahasa Melayu di Indonesia. Ejaan ini akhirnya
digantikan oleh Ejaan Republik pada 17 Maret 1947.
Mengenai system penulisan bahasa Atjèh rumi menurut
Dr. Husaini Hasan atau disebut dengan “ejaan Husaini” --------
--lihat lampiran.(handbook ini).

---0---

3
 Bismillahirrahmanirrahim

Tjara teumuléh basa Atjèh lam basa latèn

(Meunurôt idja-an huruf Dr. Husaini M. Hasan,
mantan Meuntroë pendidikan Atjèh Meurdéhka)

Narit peu-intat

Bak masa Dèëlat Neugara Atjèh teudong di Asia

Tuëngara sekitar abad keu-15 sampoë abad keu-19, Bangsa
Atjèh geuteumuléh Basa Atjèh deungon tuléhsan arab atawa
deungon alfabet arab njang geuseubôt deungon kheut Djawoë
atawa Djawi lam basa meulaju. Lagèë basa Iran, basa Urdhu,
basa Meulaju. Geungui huruf ’arab tapi kon basa ’arab. Su njang
hana dalam alfabet arab ka geupeugot modification (geu-ubah
batjut) saban lagèë tuléhsan Djawi Meulaju. Lagèë lam huruf P-
(pha, lhèë titék diateuëh), Nj-( ja, lhèë titék dimijub), Tj-(djim
lhèë titék). Na persamaan dalam tuléhsan antara Djawi Meulaju
deungon Atjèh Djawoë.
Bak djameun njan basa Atjèh geungui sibagoë basa
raseumi basa Nasional Atjèh dalam Neugara Atjèh, dikalangan
Istana Atjèh dan Kutaradja; beuthat na 8(lapan) basa laén dalam
Wilajah dèëlat Keuradjeuën Atjèh Darussalam njakni Basa
Gajo, Basa Alas, Basa Djamèë, Basa Teumiëng, Kluët, Basa
Singkil, Basa Defajan, Basa Segulai. Basa Atjèh leubèh majoriti
ureuëng Atjèh ngui di pesisir Utara, seudang basa njang 8 treuk
geungui sibagoë basa lokal di daerah peugunungan Atjèh dan
daerah pesisir Barat dan Tunong trôh u pulo2 Simeulu.
Njang keubiët-buët, basa Melaju njan pih basa Atjèh
tjhit. Peuë djeuët lôn kheun meunan? Sabab bak djameun
keradjeuën Samudra Pasai, njang geungui basa Atjèh watèë
njan, njankeuh basa Melaju Pasai. Njan geu-ngui sibagoë lingua
franca untuk seluruh bangsa-bangsa Melaju Nusantara bak
masa njan, mulai dari Atjèh, Tandjung Pura, Deli, Pulau-pulau
4
Riau, semenanjung Malaysia, Patani, Brunai, Palembang,
Padang, Bengkulu, Jambi, Banjarmasin, trôh keudéh u Sabah,
Serawak dan Sulawesi.
Bandum njan na meusangkôt paôt deungon empirium
Keuradjeuën Islam Atjèh bak masa njan. Bandum keuradjeuën-
keuradjeuën bangsa-bangsa Melayu njan nakeuh keuradjeuën
Islam; hana geurasa droëgeuh sibagoë saboh aneuk djadjahan
dimijub bangsa laén meutapi geurasa droëgeuh sibagoë saboh
persaudaraan Islamiyah sehingga le that bangsa-bangsa Melayu
dari Bugéh, Bandjar, Palembang, Patani, semenandjông Melayu,
Padang dll., geudjak beuët, geuduëk tréb dan assimilasi
(geumeukawén) ngon ureuëng Atjèh terutama di Peureulak,
Pasè, Pidië dan Atjèh Rajek. Sehingga keturunan2 Radja2 Atjèh
njan na keturunan dari Arab, dari Pahang, dan dari Bugéh.
Meunan tjhit Ulama-Ulama Atjèh le njang geudjak
peukeumang Islam u Melayu Deli, Padang, Riau, trôh keudéh u
Semenanjung Melayu dan Siam serta u Jawa dan Timu Djeu-ôh.
Watèë ta beuët kitab-kitab Djawoë djameun, deuh ta kalon
geususôn lé ’alim ulama Melaju dari Singkil geusebut as-
Singkili. Dari Palembang geuseubut -al Falimbani, sibagoë ”Sir
name” atau nan famili gobnjan dilikôt nan gobnjan. Sibagoë
tjeunto djeuët neukalon ”Kitab perukunan besar” njang
geungui keu pedoman fardhu’ain di Atjèh, njan geukarang lé
Sjèkh Abdurrasjid Bandjar, dari Bandjarmasin; ”kitab sendjata
mukmin” geu-susôn lé Hadji Hussein Qadri Martapura.
Nibak 9 droë Ulama Rayek Jawa njang meu-nan ”Wali
Songo” atau Wali 9, 7 droë nibak ureuëng njan meu-asai dari
Atjèh. Ulama sufi rajek di Atjèh, Sjèkh Hamzah Fanshuri,
geuteumuléh lam basa Atjèh dan lam basa Melaju Nusantara,
di-akui lé awak Melayu Malaysia dan Melayu Brunai sibagoë
pelopor Penjair Sufi Melaju. Droëneuhnjan fasih
berbahasa ’arab, Atjèh, Melayu dan bahasa Farsi.
Basa Meulaju Malaysia dan Brunai, ka leubèh madju
sabab awaknjan ka meurdéhka. Di Teungku Atjèh djinoë ka
geu-boih bangsa dan basa droëgeuh geudjak tuka bangsa Atjèh

5
djeuët keu bangsa Indonesia dan bangga geumeututô bahasa
Indonesia, hana geupeureunoë lé keu aneuk tjutjo geuh, basa
Atjèh, njang ka meureutôih thôn leubèh awai nibak basa
Indonesia.
Bahasa Indonesia, nakeuh basa barô, meu-asai nibak
basa melaju nusantara, tapi djinoë ka le that meudjampu lawok
ngon basa Djawa, basa Beutawi dan Tjina, dan laén-laén ka
meu-lawok sèndèn; ka djeu-ôh that meusè, ka djeu-ôh djipluëng
dari basa Melaju Pasai atawa basa Melaju semenanjung; hingga
awak Melaju asli watèë didjak u Jakarta ka meusangak-sangak
hana muphôm lé basa ”Melaju” Indonesia.
Djadi ureuëng Atjèh djinoë ka geuboih basa droëgeuh,
basa Ma-Ku geuh, basa éndatu geuh, basa Atjèh. Ka
geupeunjum hina geuh, geurasa droëgeuh kolot bak geumarit
basa droë, basa Atjèh, basa Ma-Ku geuh; peuë lom bak
geuteumuléh, tjit ka handjeuët lé sagai-sagai. Meungnjo lagèë
njan peurangoë geutanjoë generasi Atjèh uroë njoë, maka basa
Atjèh tréb bak tréb pasti gadoh dalam dônja.
Ôseuha untuk peumadju basa Atjèh dalam bentuk marit
dan teumuléh ka geu-ôseuha peumadju lé ureuëng-ureuëng tjhik
geutanjoë dari djameun kon. Bak masa keuradjeuën Kesultanan
Atjèh basa Atjèh geutuléh deungon huruh djawoë, saban lagèë
bahasa urdu, parsi, njang geungui huruh arab, saban tjhit lagèë
huruh djawi Melaju Malaysia, Melaju Petani. Keu hai seudjarah
huruf Atjèh ka geu-uraikan lé Prof. Maidar lagèë meutuléh
diateuëh.
Tudjuan geutanjoë tapuwoë keulai tjara teumuléh
djawoë njan hana pajah meungnjo ta tém ôseuha. Pakriban surat
haba dan buku-buku meutuléh deungon bahasa arab, bahasa
urdu dan bahasa Parsi, dan bahasa djawoë meudjuta lam dônja,
pakon geutanjoë handjeuët? Geutanjoë keudroë njang hana
inisiativ, hana kreativ. Ta mita meusén tjitak keudroëteuh dan
ta mulai aktiv teumuléh deungon basa droëteuh, basa Atjèh
djawoë. Panè mungkén djitren meusén tèp djawoë dari langèt?!
Musti ta ôseuha keudroë teuh!

6
 Peureulèë tjhit ulôntuan bri thèë dan geutanjoë ingat
ôseuha-ôseuha njang ka geupeugot lé ureuëng-ureuëng tjhik
geutanjoë njang ka leubèh awai dimasa Prang ngon Beulanda,
dan bak masa “merdeka” dengan NKRI untuk peutamong tjara
teumuléh-batja basa Atjèh dalam kurrikulum sikula SD lagèë
buku seri GEUNTA keunarang Ishak Djauhari. Dan Djeumpa
Atjèh, meunantjhit deungon pengarang-pengarang sjair dan
hikajat Atjèh lagèë Teuku Njak Aréh, Abdullah Arif, Teuku
Mansur Leupuëng, Tengku Lam U, Prof. Ali Hasmy, Prof.
Aboebakar Atjèh, Sjèh Rih Kruëng Raja, Anzib Lamnjong,
Tengku Njak Ti Hawa, Tgk. Abdul Muthalib Djeuniëb, Tgk.
Abdullah Badaly, TM. Daud, Tgk. Nuruddin, Ramli Harun, HM.
Zainuddin, dll. Ureuëng-ureuëng bako njoë bandum beu ta tuléh
nan gobnjan dan ta ingat sibagoë pahlawan-pahlawan sastra dan
budaja geutanjoë Atjèh njang hana kureuëng nilai gobnjan
sibagoë ureuëng njang ka djak lam prang. Pahlawan-pahlawan
sastra dan budaja njoë hana geungui peudeuëng, meutapi get-
njan geungui qalam(pena) geunantoë peudeuëng njang hana
kureuëng tadjam dan effektif teubandéng ngon peudeuëng
atawa beudé.
Meungnjo geutanjoë Atjèh keudroë-teuh hana ta
peubéasa lé ta meututô basa Atjèh, panè bansa laén djidjak peu-
gabuëk droëdjih djidjak meututô basa geutanjoë? Njang keubit
buët beuthat pih geutanjoë djinoë sibagoë Propinsi nibak NKRI,
geutanjoë wadjéb ta peulahra basa droë teuh basa Atjèh
disampéng ta meututô basa Melaju Indonesia.
Bandum nanggroë njang multicultural dalam dônja
dipeulahra dan didjaga basa-basa dan budaja dari maséng-
maséng ethnic group dalam nanggroë njan dan djitamong dalam
Anggaran Perbelandjaan Nasional awak njan. Alahkeuh
Beulanda ( musôh Atjèh djameun) mantong djikeubah kitab-
kitab djameun njang geutuléh lé ureuëng-ureuëng tuha
geutanjoë hingga hana putôih seudjarah geutanjoë.
Basa Atjèh nakeuh salah saboh bagian nibak identitas
geutanjoë Atjèh, sibagoë marwah éndatu geutanjoë Atjèh,

7
dalam basa melaju geukheun djati diri geutanjoë Atjèh. Basa
njan djitamong dalam Hak Azasi Manusia (HAM) njang geu-
akui dan geu-djundjông tinggi lé bandum bangsa-bangsa dalam
dônja(PBB). Geutanjoë keudroë njang wadjéb peulahra
identitas droëteuh, sibagoë marwah geutanjoë. Handjeuët
ureuëng laén didjak peuduëk-peudong ateuëh ulèë geutanjoë,
njan mumakna geutanjoë ka hana lé marwah.
Neuduëk sastra Atjèh nakeuh paléng manjang didalam
sastra basa melaju, le njang djipeusapat dan djikeubah lam
museum-museum dônja antara laén le di Holland, na di Inggréh,
di Kuala Lumpur, di Peurantjéh. Uboë nibak bansa Beulanda
njang aktif bak sidék peukara Atjèh nakeuh Snouck Hurgronje,
supaja djeuët djipeutalô Atjèh. Djihnjan keuh njang juë Husein
Jayadiningrat untôk peugot saboh kamuih Atjèh-Beulanda, dua
boh djiléd teubai-teubai, disinan djeuët ta eu pakriban kaja basa
geutanjoë dan tjukôp deungon idiomatic, puisi dan hadih madja.
Keukajaan basa Atjèh djeuët tasimak dalam hikajat-
hikajat Atjèh djameun; lagèë: Hikajat Putroë Gumbak Meuih,
Hikajat Asai Padé, Hikajat Malém Dagang, Hikajat Aulia
Tudjôh, Hikajat Kisah Ulat, Hikayat Potjut Muhammad,
Hikajat Banta Beuransah, Hikajat Banta Lidan, Hikajat Malém
Diwa, Hikajat si Lindông Geulima, Hikajat Putroë Naga ngon
Teungku di Lhôk Tapak Tuan, Kitab Bungong Situngkôi,
Hikajat Ranto, Hikajat Teungku di Meukék, Hikajat Putroë
Peukisôn, Hikajat Nubuët Nabi, Hikajat Hasan-Husén, Hikajat
Nabi Ibrahim, Hikajat Nabi Yusuf, Hikajat Abu Nawas, Kitab
Nur Muhammad, dan le that lom njang peureulèë ta sidék dan
ta peuhudép keulai supaja geuteupeuë lé aneuk tjutjo geutanjoë
Atjèh. Ladôm nibak kitab-kitab njoë na djipeusapat dalam
Institut basa dan budaja bansa Nanggroë Beulanda di
Leiden( Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- end
Volkenkunde). Meungnjo hana ta satoh maka kitab-kitab njoë
akan gadoh.
Njang keubit buët, malèë teuh geutanjoë generasi Atjèh
djinoë, pajah ta djak meureunoë basa dan seudjarah Éndatu teuh

8
keudéh u Beulanda, musôh Éndatu geutanjoë djameun. Peuë ta
peugot teuma salah droëteuh hana ta hôreumat dan hana ta bôh
jum keu keureubeuën Éndatu teuh, njang ka neukeureubeuën
droë geuh keu geutanjoë aneuk tjutjo, bak geupeutheun marwah
bangsa dan nanggroë Atjèh. Bahthat pih Beulanda njan musôh
éndatu geutanjoë djameun, meutapi geutanjoë uroë njoë pajah
ta bri tanda teurimong geunaséh geutanjoë keu Bansa Beulanda
njan, sabab ka djikeubah deungon got that pusaka Éndatu
geutanjoë lé djih. Adak meukon lagèënjan le that ka putôih dan
ka gadoh seudjarah Atjèh.
Tjara teumuléh Djawoë hana panjang ulôn rawi disinoë
sabab njan djeuët neubeuët keudroë nibak Kitab-kitab Djawi
Meulaju, njang hana djeu-ôh bida deungon basa Atjèh.
Meungnjo peureulèë singoh, ta hei salah sidroë redaksi surat
haba Harakah lam basa Djawi ta juë peurunoë aneuk miët
geutanjoë pakriban tjara teumuléh Djawoë dan djeuët ta tjitak
surat-surat haba geutanjoë lam basa Atjèh djawoë.
Njang peunténg keu geutanjoë djinoë pakriban ta
teumuléh basa Atjèh deungon huruh latèn hingga leubèh mudah
bagi geutanjoë untôk ta peutamong lam Internet dan Forum
Internasional. Nibak tuléhsan-tuléhsan njan dan meungingat
keu lidah alfabet di dônja djinoë maka lôn tjok saboh
peuneutôih ngon ta peumudah keu geuneurasi Atjèh djinoë bak
geuteumuléh basa Atjèh deungon huruh-haraih lagéë njang ka
lôn tuléh dimijub njoë.
Ok. Dang-dang trôh geutanjoë bak era teumuléh
deungon Atjèh djawoë, maka get tjhit beu-tatu’oh geutanjoë
teumuléh deungon tulésan huruh Rumi. Untuk keseragaman
njan ulôntuan ka tjok saboh inisiativ untuk susôn saboh tjara
teumuléh basa Atjèh deungon huruf rumi menurôt tjara
teumuléh njang biasa geupraktèkkan uléh almarhum Wali
Neugara, Tengku Hasan Muhammad di Tiro, watèë ulôntuan na
sadjan gobnjan 2(dua) thôn di rimba Atjèh dan 5(limong) thôn
di Stockholm, Swedia.

9
 Watèë ulôntuan ngon Wali Neugara, Tengku Hasan di
Tiro meusapat di glé kamoë ôseuha teumuléh huruh-huruh
Atjèh deungon meusén tèp Olivetti(English alphabet), keubit
sôsah bak ta bôh kheuët dan baréh diateuëh huruh njang na.
Njan keuh buët ulôntuan djak tamah baréh diateuëh huruh njang
ka neu-tèp lé Wali, terutama huruh ”E dan O”.
Alhamdulillah, meunan ulôntuan trôh u Sweden, lôn
kalon huruh-huruh lam meusén tèp Sweden paih that untuk ta
teumuléh basa Atjèh. Kadjeuët ta tuléh huruh ”è, é, ë dan ô”
deungon mudah.
Loghat(Dialèk) basa Atjèh na matjam-matjam, lagèë
loghat Atjèh Rajek, loghat Pidië, loghat Pasè, dan loghat
Peusangan; loghat Tapak Tuan (loghat djamèë), loghat
Teumiëng dlst.
Lagèë loghat Melaju, na loghat Melaju Atjèh, Melaju
Deli, Melaju Kelantan, Melaju Peurléh, Melaju Petani, dlst.
Meunantjit ta kalon basa Inggréh, na loghat Amerika, loghat
British, loghat Inggréh Canada, loghat Inggréh Australia, loghat
Inggréh India, dll. Bandum loghat basa njan saban got dan
makén le matjam, makén mangat bak ta deungo. Loghat njang
ulôntuan ngui bak tjara dasar teumuléh basa Atjèh njoë nakeuh
loghat Pidië. Hana djeuët keu peukara, peuë mantong loghat
njang ta meututô watèë ta teumuléh djeuët ta peuseusuai
deungon huruh-haraih dasar njang ka ta atô njoë .
Teuntèë bagi droëneuh njang ahli-ahli éleumèë basa
(philology) le that pat djeuët neupeubutôi. Hana peuë, kritik
njan tjit peureulèë, mangat djeuët geutanjoë leubèh got lom,
leubèh djroh. Njang sampôreuna that meudéh panè na roë.
Geutanjoë manusia teuntèë na kureuëng. Njang peunténg ta
mulai. Meungjo hana ta peuphôn, panè na pat ta peugot dan
hana pat bak ta peusampôreuna. Wabillahi taufiq wal hidajah,
Wassalamu’alaykum warahmatullah.

Stockholm, 10 Ramadhan 1400 H, 22 Djuli 1980 M.

Dr. Husaini M. Hasan

10
Tjara teumuléh basa Atjèh deungon
huruf rumi édjaan Husaini
----------------------------------

Huruh-haraih Atjèh ta bagi duwa, njakni:

I. Huruh hudép ( vocal) dan
II. Huruh maté. (consonant).

I. Huruh hudép: A, I, U, È, O.
Njang peunténg nakeuh limong boh huruh njoë. Tjeunto dalam
narit :
A A (tjut-kak, tjuda, tjupo) Abu, ajah, abah, abi(ureuëng thjik
agam), apa (adoë jah/ma).
I Iku(iku leumo), Inong(ureuëng inong), Gaki, Rapa-i, ruti
U U, boh u, bu,ubat, ulat, madu, sibu
È Bèk, hèk, èk, nèk
O moto, toto, kuto, butjho

Nibak huruh E njoë djeuët tabagi keu lhèë boh huruh hudép
treuk njakni e, è, é .
miseuë: e: rajek, ba-e, tahe-gante,ek,
è: bèk, èk, hèk, nèk, palèë, batèë
é: maté, baté, panté .

'Oh lheuëhnjan teuma su lam hidông nibak huruh hudép njoë,

njakni 'A, 'I, 'U, 'È, 'O

miseuë:
'A: moë meu-'a-'a, 'ajéb, meu'aih, peu-'ab
'I: moë meu-'i-'i, 'iëk
'U: su meu-'u-'u lagéë su kapai- pho
'È: Pa'è, la'èh, ku'èh
'O: meu'oh, tu'oh,

11
'Oh lheuëhnjan teuma gabôngan E ngon U djeuët keu EU,
lagèë: Eu: eu, keu, teuma, seuma, seumah, keumah, beukah,

Teuma lom na gabôngan EU ngon Ë djeuët keu EUË,

lagèë: Euë: euë, tjeuë, rheuë, beuë, keubeuë, bubeuë, panteuë.

Dan su lam hidông nibak 'euë, 'eu, 'è,

lagèë: 'euë: sinjak ka djeuët dji 'euë.

'eu: bèk ka 'eu beurangkaho meunjo kah hana muphôm.
'è : Pa'è, La'èh, ku'èh

Nibak O na 2(duwa) matjam , njakni O dan Ô,

lagèë: O: moto, kuto, butjho, katjho,boh kajèë, boh kiroë, soh.

Ô: laôt, patôt, tutông, tulông, puntông, dalông, budôk,
bôh bu, sôh.

Gabôngan nibak huruh hudép njoë deungon Ë bak hudjông.

Lagèë: Ië: leupië, upië, Pidië

Èë: lagèë, malèë, palèë, badjèë, gukèë, gutèë, Abèë.
Oë: paloë, badjoë, manoë, peutoë, gigoë, rampagoë.
Uë: uë, uët, buët, pruët, kuët, kruët.

II. Huruh Maté (konsonant) Atjèh:

17 huruh maté, nyakni:
B, D, F, G, H, J, K, L, M, N, P, Q, R, S, T, W, Z dan

13 huruh gabôngan nyakni:

bh, dj, dh, kh, lh, ng, nj, ph, rh, sj, tj, th, tr.

12
Tjeunto 17 huruh maté dalam narit:
B: Batja, basa, bui, buta, bila, blôh, bulôh
D: Dada, dawa, duwa, do'a, adék
F: Fatimah, Faridah, nafaih, Nafsiah,
G: Gagah, gôgah, gigoë, gusi, gutji
H: haba, hakim, haté, huteuën, hudjeuën, hitam. *
Plah, Bukah, Nikah,Tingkah.
Tjatatan: (H) dikeuë huruh hudép biasadjih gadoh su “H”
njan.
Miseuë dalam narit : hudjeuën, huteuën, hitam, haté.
Ta tuléh “hudjeuën” ---ta batja “udjeuën”
Ta tuléh “hitam”--------ta batja “itam”
Ta tuléh “haté”----------ta batja “até”
Ta tuléh “huteuën”----- ta batja “uteuën”
Ta tuléh “hutang”-------ta batja “utang”.
Dalam kalimat: Pat hudjeuën njang hana pirang,
pat prang njang hana reuda.
Huteuën bak droëneuh, rot uëh bak lôn.
Lhôk laôt keumah ta duga, didalam hatè han ék ta kira.

Saban prinsip lagèë lam basa Inggréh. Geutuléh

“hour” ----geubatja “awe” . Meunantjit
deungon “honour”. Geutuléh “honour” geubatja
“ane”. Su huruh maté “h” disinan ka gadoh, hana
deuh lé.

J: Jakin, Jasin, baja, buja, kaja, sembahjang, **)

K: Kala, katja, kuta, kah, kèë, gaki,
L: Lalat, laloë, leumo, limong, leumoih.
M: Malam, malang, mamplam, mumang, manjang.
N: Nam, nan, nun, peukajan, piasan.
P: Paké, panté, puténg, peunténg, keuripèp, mupèp-pèp
Q: Quru-an; Qalam

13
R: Raba, rasa, rô, rôh, brôih, rimuëng, rhuëng, kruëng,
truëng, triëng, kariëng , rhéng,
S***: Sôsah, seunang, sakét, sungkét, sa, sah, s’aih.
T: Tabi'at, ta'at, tabak, tapak, tuha, tuka, tu'èt
W: watèë, woë, awai, Anwar
Z: Lazat, zat, zamrut, Zamri, Azimar
-------------(**Peukara huruh J njoë na dawa-dawi batjut
deungon awak geutanjoë njang ka biasa deungon system basa
Inggréh hingga pajah that bak geu-ubah tjara kheun lagèë ka
djipeubiasa lé Inggréh. Mubida that deungon awak geutanjoë
njang ka duëk atawa djak sikula di luwa Inggréh lagèë awak
njang duëk di Skandinavia, atawa di Beulanda, Djeurman,
hana djingui system Inggréh njan. Miseuë narit ”JOHN” awak
Inggréh kheun ”DJOHN” dalam kheuët geutanjoë ”Djohn”, J
njan su djih djeuët keu ”dj”. System di Skandinavia dan
Beulanda ta batja ” jon”, atawa yon lagèë bak narit ”jum”-
harga. Geutanjoë tangui system Beulanda sabab na hubungan
geutanjoë deungon awak njan masa prang 100 thôn prang
deungon Beulanda.

(***Peukara huruh ”S” Meubida batjut deungon huruh

konsonant Meulaju; leubèh2 bak huruh 'S', su djih leubèh
leumoh batjut deungon udjông lidaih lam ruweuëng gigoë, (ts)
lagèë: sa, beusoë, sép, seumah, santeut, seutot. Huruh S Atjèh
leubèh mirip deungon huruh latsawiyah Arab. (tsa) .

13 Huruh gabôngan:
bh, dj, dh, kh, lh, nj, ng, ph, rh, sj, tj, th, tr.
Bh: Bhaih, bhôi, su meubh'ôih-bh'ôih.
Dj: Djandji, djeungki, idja, badjèë, rudjèë, djambèë, djambô, d
Dh: Dhoë, dhiët, dhôi
Kh: Kha, khô, khiëng, kh'èb, khôb, khuëng, kheuë, kheuët,
Lh: Lhèë, lhiët, lhuë, lheuë, lheuëh, meulho, lhob, lhôk.
Nj: Njak, njan, njoë, njata, manjang, manjak, minjeuk,

14
Ng: Ngeut, ngiëng, bingong, bungong, inong, tungang, pisang,
Ph: Pha, phang-phoë, pheuët phét, muphôm .
Rh: rhô, rhéng, rheuë, rhuëng, rhup
Sj****: Sjaikuna, sjèëdara, sjèëtan, sjarat, sjèch,
Tj*****: Tjamtja, puntja, guntja. tjabak, tjutja, tjuma. tjinta,
tjintra, tjeurana. gutji, guntji .
Th: Tham, thô, that, thèë
Tr: Triëng, truëng, trang,

Nibak 13 huruh gabungan njan na:

- 7 Gabôngan huruh maté deungon h,
- 4 gabôngan deungon j , dan
- 2 gabôngan njang meungklèh njakni Ng, dan Tr

7 Gabôngan huruh maté deungon h :

-----------bh, dh, kh, lh, ph, rh, th. -----------
miseuë: Bhaih, bhôi, dhiët, dhôi, khiëng, kh'èb, kh’ob, lhèë,
lheuë, phang-phoë, rhuëng, rheuë, thô, thèë (kalon lom lam
huruh gabôngan)

4 Gabôngan huruh maté deungon j, :

Dj, Nj, Sj dan Tj. Tjeunto:
Dj: Djandji, djeungki, idja, badjèë, rudjèë, djambèë, djambô,
djudô, tadjô, tadjôk, djôk,
Nj:njak, njan, njoë
Sj: Sjaikhuna, sjèëdara, sjarat, sjèch, meusjeuhu, sjuhada
Tj: Tjamtja, puntja, guntja. tjabak, tjutja, tjuma. tjinta, tjintra,
tjeurana. gutji, bantji, tjhi.

2 Gabongan njang meungklèh njakni NG dan TR tjeunto:

Ngiëng, ngeut. T’at. T’eut. Trang, triëng.
---------------------------------------------------------------------------

(****Gabôngan 'S' ngon 'J' njakni Sj, lagèë ( ) lam basa

'Arab, atawa 'Sh', lam basa Inggréh (shame, she, shoot, short),

15
miseuë: sjaitan, atawa sjèëtan sjarikat, meusjén, syèëdara;
atawa 'Sk' lam basa Svenska (skillnad, skinka, skilja).

(*****Gabôngan huruh ’T’ ngon ’J’ lam basa Indonesia dan

Malaysia djinoë djituléh deungon huruh ’c’.
Peukara huruh " Tj, SJ " njang ladôm ureuëng geutanjoë
ka biasa geungui huruh Y, C, SY atau SH, sibeutôi djih njoë
nakeuh loghat alphabet Inggréh, lagèë deungon huruh ”J”
dan ”Y” diateuëh. Njoë geupeuphôn lé Tengku Apa Melaju di
Malaysia, 'oh lheuëh droëneuhnjan didjadjah lé Inggréh maka
peungarôh keubudajaan dan tjara hudép bangsa Inggréh ka
meukeumat that lam tjara hudép awaknjan. Meunantjit tjara
meututô dan teumuléh lam basa melaju.
Awak Melaju Indonesia sipatôtdjih hana peureulèë djak
seutot Melaju Malasia sabab awaknjan kon didjadjah lé Inggréh,
teutapi uléh Beulanda njang mubida basa dan dialect . Lidah
Beulanda leubèh toë ngon loghat lidah Djerman dan
Skandinavia mubida that deungon Inggréh.
Hèk that ta deungo aneuk miët melaju lam sikula watèë
di hidja alphabet " a, b, c, d, e, f, g,,,dst. " dji-idja deungon su
alfabet Inggréh njakni: é, bi, si, di, i, èf, dji,… dst. Watèë djingui
huruh njan lam narit ka meulaén su. Miseuë narit "apa", huruh
"a" bak phôn djibatja ”a” tapi huruh keuneulheuëh djibatja ”e”;
sehingga narit ”apa” watèë djibatja kadjeuët keu ”ape”. dan bak
watèë di hidja djikheun "é". Teuma lom huruh "c". Lam narit
meutuléh "c" dji batja "tj", watèë dji hidja ka djeuët keu "si",
dan dalam narit meudjan- djan dibatja ”k” miseuë dalam
tuléhsan ”come”, cat dibatja kam dan kèt.

Tanda diateuëh huruh: Lheuëh ulôn meurunoë basa

Svenska dan peurhati basa Djerman, basa Beulanda, basa
Peurantjis, basa Poland; ulôn kalon pakriban bangsa-bangsa
njan djingui huruh Latén(Romawi) deungon djingui tanda-
tanda diateuëh huruh lagéë `, ´´, ^, ¨, å, ä, maka ulôn piké hana
gandjé basa Atjèh geutanjoë tangui tanda-tanda diateuëh huruh

16
lagèë è, é, ô dan ë untuk peubida su njang fatal that meungnjo
hana ta peubida dalam tjara batja dan tuléh.
Miseuë huruh o ngon ô dalam narit boh ngon bôh; soh
ngon sôh. Boh dalam narit boh kajèë dan boh krèh; bandua
mumakna kata benda njang bulat, atau kata benda; meutapi
dalam narit bôh nakeuh kata keuridja. Miseuë bôh bu.
Soh, kata sifeuët, mumakna hana meu-asoë,
seudangkan sôh nakeuh kata keuridja, mumakna buët
seumeusôh atau seumeupoh deungon boh sôh.
Meunantjhit miseuë krèh ngon kréh mubida that
makna meungnjo hana ta bôh tanda diateuëh huruh. Krèh
mumakna scrotum, kemaluan ureuëng agam. Seudangkan kréh
na dua makna. Phôn mumakna kikis lam basa melaju dan njang
keu-dua kréh mumakna keris atau sikin meulikok-likok. Na
saboh treuk kreuëh mumakna keras dalam basa melaju. Ta
kalon deungon na tanda diateuëh huruh dan gabungan2 huruh
njoë meurubah makna atau arti seutjara total.

---0---

17
Teunamah:
Hubungan basa Atjèh deungon basa Meulaju tjukôp toë.
Djeuët ta kalon lagèë narit-narit dimijub njoë:

Basa Melaju - Basa Atjèh:

Akhiran i djeuët keu akhiran oë:

Adik - adoë
Badji - badjoë
Besi - beusoë
Bini - binoë
Beli - bloë
Budi - budoë
Bumi - bumoë
Duri - duroë
Ganti - gantoë
Gigi - Gigoë
Gurdi - gurdoë
Isi - asoë
Jari - djaroë
Kami - kamoë
Kati - katoë
Kemudi - keumudoë
Kemiri - keumiroë
Laki - lakoë
mandi - manoë
mentri - meuntroë
nanggri - nanggroë
pari - paroë
peti - peutoë
puji - pudjoë
puki - pukoë
putri - putroë
ragi - ragoë
rugi - rugoë

18
 sagi - sagoë
sini - sinoë
sugi - sugoë
Suji - sudjoë
Sunyi - sunjoë
Tali - taloë
Tuli - tuloë
Udji - udjoë

Akhiran u djeuët keu akhiran èë:

Abu - abèë
Alu - alèë
Asu - asèë
Baju - badjèë
Batu - batèë
Bulu - bulèë
Dulu - dilèë
Guru - gurèë
Jakalu - djakalèë (note: jikalau)
Jamu - djamèë
Kaju - kajèë
Kalu - kalèë
Kuku - gukèë
Kutu - gutèë
Lagu - lagèë
Layu - lajèë
Malu - malèë
Palu - palèë
Pangku - pangkèë
Ribu - ribèë
Siku - singkèë
Suku - sukèë
Tentu - teuntèë
tahu - thèë

19
Akhiran a djeuët keu eu:
Anak - aneuk
Benang - beuneung
Badak - badeuëk

ang djeuët keu euëng atau a djeuët keu euë:

Atang - ateuëng
Atas - ateuëh
Badak - badeuëk
Bulan - buleuën
Gelang - gleuëng
Jarang - djareuëng
Hujan - (h)udjeuën.
Hutan - huteuën
Karang - kareuëng
Kurang - kureuëng.
Lintang - linteuëng
Medan - mideuën
Orang - ureuëng
Papan - papeuën
Pedang - peudeuëng.
Salam - saleuëm
Sulang - suleuëng
Talang - taleuëng
Tulang - tuleuëng
Udang - udeuëng.

Akhiran ar djeuët keu euë:

Bayar - bajeuë
Layar - lajeuë
Sandar - sadeuë
Seluar - siluweuë
Ular - uleuë

20
Narit njang saban, kadang hanya berbeda dialect:
Bahasa - basa
Bahu - Bahô
Bangsa - ban(g)sa
Bantal - Bantai
Batuk - batôk
Béngkang - béngkang
Bèngkèng - bingkèng
Bumbung- bubông
Duduk - duëk
Hidung - hidông
Kayap - kajab
Kaki - Gaki
Kuda - guda
Perahu - peurahô
Punggung- punggông
Ramas - ramah
Tambah - tamah

Njang peureuséh saban :

Abang - abang
Adek - adék
Abu - Abu *)
Bapak - bapak
Barah - barah
Basah - basah
Dada - dada
Darah - darah
Kakak - kakak
Kursi - kursi *)
Mak - Mak
Mata - mata
Muka - muka
Padang - padang
Parah - parah

21
 Tua - Tu(h)a

(* berasal dari bahasa Arab

Serba-serbi perobahan dialect:

Alur - aluë
Belanga - beulangong
Bunga - bungong
Gembông - keumong
Guci - gutji
Kapur - gapu
Dengar - deungo
Kasih - gaséh
Kota - Kuta
Kuda - guda
Kunci - gunci
Pencuri - pancuri
Perut - pruët
Pindah - pinah
Timbul - timuë
Ukur - ukô

---0---

Su akhiran r bak akhé narit basa melaju Indonesia,

biasadjih gadoh lam basa Atjèh, miseuë :
alur - aluë
kapur - gapu
layar - layeuë
dengar - deungo
sekadar- seukada
sabar - saba

22
akhiran huruf s lam narit basa melaju Indonesia,
biasadjih meu-ubah keu su h lam basa Atjèh miseuë:
balas - balaih
beras - breuëh habis - abèh
gelas - glaih
ibus - ibôih
halus - halôih
hangus - angoh
harus - harô(i)h
kapas - gapeuëh
Kamis - Haméh
keras - kreuëh
kipas - kipaih.
mas - meuih
nafas - naf’aih.
peras - prah
putus - putôh/Putôih
tikus - tikôh
tipis - lipèh
ramas - ramaih
tawas - tawaih

----0----

23
 Narit tôp.

Basa Atjèh nakeuh basa droëteuh bangsa Atjèh. Basa

Ma-Ku geutanjoë njang ka geupulang nibak Endatu geutanjoë
Atjèh keu geutanjoë aneuk tjutjo. Darah bangsa Atjèh le that ka
rhô bak geupeutheun marwah bangsa dan basa Atjèh njoë.
Geutanjoë Atjèh keuh njang peuteuntèë pakriban njang got
keudroë-teuh dan toh njang peureulèë keudroë-teuh, hana
peureulèë tadjak meutirèë-tirèë bak gob.
Njang that peunténg keu geuneurasi ukeuë beu-na
saboh keseragaman, saboh systém teumuléh lam basa Atjèh
dalam idja-an rumi ato idja-an huruh latèn njang djeuët keu
meunumat geutanjoë watèë geutanjoë teumuléh basa droëteuh,
njang peureulèë ta peureunoë di rumoh sikula, bak teumpat
beuët, di dejah, dan dalam instansi2 Nanggroë, dalam
masjarakat pada umumdjih. Supaja basa Atjèh, basa Ma-Ku
geutanjoë njoë ta peu-aktiv didalam basa si-uroë2 seutjara lisan,
dan seutjara tulisan dalam sikula, dikantô peumeurintah,
ataupun swasta, dan didalam media TV, media sosial, Radiô,
surat haba dan dalam masyarakat.
Basa Melaju njang mantong toë ngon asli nakeuh di
Malaysia dan Brunai sedangkan di Indonesia ka le that meu-
ubah deungon peungarôh basa Jawa, basa Betawi dan basa
Tjina. Siumu bangsa-bangsa Melayu di Nusa Tuëngara njoë ka
rhet djimijub dominansi bangsa Djawa maka le that narit-narit
basa Djawa ka djitamong lam basa Melaju, miseuë "orang" ka
djeuët keu "wong", gila kadjeuët keu "eddan". ”Sangat”
kadjeuët keu ”bbanget”. ”Besar” kadjeuët keu ”geudék”. Dan
dalam narit ka le that djitamong unsur-unsur "dong", "dèh",
"sih", lu, guwe,
Tjeupèk, dsb.
Tanda-tanda dominansi Djawa siumu Meurdéka thôn
45 njan pih le deuh lam basa Atjèh lawét njoë miseuë
"Geutjhik" kadjeuët keu "Lurah"; "Mukim" kadjeuët keu
"Camat"; "Tengku Apa" kadjeuët keu "Lék-lék; "Abu", "Ajah",

24
"Tengku", bandum kadjeuët keu "bapak". Hana ta tu’oh pubida
lé toh ureueng tjhik teuh. Toh gob. Trôh bak aneuk miët baroë
sa ka tahei Bapak sabab djiduëk djikantô. Dalam basa Melayu
njang beutôi watèë djikheun ”Itu Bapak saya”. Mumakna ”Njan
lakoë ma lôn.” atawa mumakna ”Njan lakoë ma kèë.” Teuma
meungnjo takheun bandum bapak, kakeuh le that lakoë ma teuh.
Na’uzubillah.
Basa Geutanjoë Atjèh hana peuë tadjak tuka alphabet
atawa narit basa Atjèh, deungon sistem teumuléh tjara Inggréh,
kadjeuët lagèë awai njang ka na. Lagèë meutulèh diateuëh.
Djinoë ka ta tukri pakriban tjara teumuléh basa Atjèh, maka ka
djeuët ta mulai ladju teumuléh lam basa droë-teuh. Bèk ta piké
lé keu salah han keunong, atawa teumakôt teuh djikheun lé gob.
Le ureuëng njang dji peugah mantong atawa dji kritik mantong,
djipeubuët tan.
Basa nakeuh djiwa bangsa. Geutanjoë ureuëng peugot
seudjarah, kon ureuëng tuléh seudjarah. Wassalam mu'alaikum
warahmatullah.
---0---

DAFTAR PERPUSTAKAAN:
1. Morfologi verba bhs Kluët-Ridwan Hanafiah, Syarifah
Hanoum, Anwar Hanafiah, Bakhtiar Nurdin, 1990
2. Morfologi verba bhs Simeulu – Umar Usman, Abdullah
Faridan, Nuriah T.A.- Jangjayahdi, 1991
3. Sistem perulangan bhs Tamiang – Husni Yusuf, A. Murad
Em Ajies, Zainuddin Yahya, 1990
4. Sistem perulangan Bhs. Atjèh – Zaini Ali, Budiman
Sulaiman,Syarifah Hanoum, Ridwan Ismail, 1984
5. Sistem Sapaan dlm bahasa Aceh- Budiman Sulaiman,
Ibrahim Musa, Burhanuddin, s, Mahdi FA Gani, 1990
6. Struktur bahasa Aceh Adnan Hanafiah, Ibrahim Makam,
1984
7. Struktur bahasa Djamèë-Wamad Abdullah, Syamsuar
Marlian, Sitti Rohana, Bustami Usman, 1991
8. Tatabahasa Aceh utk SD6&SMP-Ishak Djauhari .1974

25
9. Pribahasa Aceh – Hasyim MK-Himpunan Hadih Madja -
1969.
10. Rangkuman Sejarah Singkat Huruf & Ejaan di Nusantara
Raya & di Aceh Sumatra – Dr. Maidar, Marburg University
– 2002
11. Basa ACEH I & II – Drs. Budiman Sulaiman 1977
12. Bahasa Belanda-Melaju-Atjèh-----Catenius 1888
13. Djeumpa 1-keu SMP glah sa – Djauhari Ishak BA – 1971
14. Kitab beuët aneuk miët 1&2 – Abubakar M Saleh 1929
15. Pemetaan Bahasa Aceh, Gayo dan Alas 1985 - Osra Akbar,
dkk.
16. Pengajaran bahasa Aceh di SMTP –1986 Salmah Yusuf,
Abdullah Faridan dkk.
17. GEUNTA 1,2,3,4,5,6 keu SD – 1974 – Ishak Djauhari
18. Puntja Bahagia-buku batjaan SD - Ismail Jakob
19. POENTJA 1&2- ngon peurunoë beuët aneuk miët -
Abubakar Atjèh 1929
20. Do'a Silajeuë 1&2 - Mohd. Djam gelar Soetan Pamenan &
Nja’Tjoet – 1910
21. BATJOET SAPEUË - Kitab beuët aneuk miët Mohd Djam
– 1911
22. TATA BAHASA ATJÈH untuk SD VI dan SMP - Drs.
Djauhari Ishak – 1974
23. A contextual grammar of Achehnese sentences-Asyik,
Abdul Gani, Michigan, 1987
24. Mengenal bahasa Aceh-Araby Ahmad 1976
25. Handleiding Atjehsche Taal – van Langen 1889
26. Atjèhsch Handwoordenboek (Atjèhsch-Neder-landsch) –
Kreemer 1931.
27. Atjehsch-Nederlandsch Woordenbook 0leh Dr. A. R.
Hosein Djajadiningrat, 1934.
28. A Grammar of Achehnese ON THE BASIS OF DIALECT
OF North Acheh – Mark Durie 1985 .

---0---

26
 Buku-buku njang ka geutuléh lé Dr. Husaini Hasan:
Buku2 njang kalheuëh teu peuteubiët:
1. Dari Rimba Aceh ke Stockholm 550 halaman. Basa
Indonesia, Cetakan pertama 2000 ex. Edisi kedua berganti
judul menjadi Dari Gunung Halimon ke Swedia. 1000 ex
2. Tjara menulis Basa Atjèh dengan tulisan rumi ejaan
Husaini ---handbook---(basa Atjèh).

CD yang telah diterbitkan:

1. Puisi Namamu Aceh.
2. Mars Hidup merdeka mati mulia.

Buku2/tulisan yang telah siap untuk dicetak:

1. Kumpulan puisi Dr. Husaini(bahasa Indonesia, English
& Swedish),
2. UHRD(Universal Human Rights Declaration (Basa
Atjèh).
3. Hikajat Banta Beuransah jilid I & jilid II(basa Aceh).
4. Hikayat Putroë Bulukéh deungon Nabi Sulaiman I &
II.(Atjèh).
5. Hikajat Akhbarul Karim.(Atjèh)
6. Hikajat Sukreuët Mawot.(Atjèh).
7. Kisah Prang Tjumbôk(Syair Atjèh).
8. Kisah Prang Pandrah(Syair Atjèh)
9. Sueuë djaweuëb Atjèh Meurdéka.(basa Atjèh)
10. Dokumen Sejarah Angkatan Atjèh Merdeka(dokumen
surat menjurat antara Wali Negara AM Tengku Hasan
di Tiro, dengan Sekretaris Negara Dr. Husaini M.
Hasan).(Indonesia-Atjèh)

Buku2 yang sedang dalam penulisan:

1. Kamus bahasa Atjèh-Svenska dan Svenska-Atjèh.
2. Kamus bahasa Atjèh-Indonesia, dan sebaliknya.
3. Kamus Basa Atjèh-English dan sebaliknya.

27
4. Kamus Atjèh-Atjèh Thesaurus
5.Terdjemahan Buku dari Gunung Halimon ke Swedia dan
bahasa English.
6. 30 tahun Perang Aceh masa kini.(Indonesia)
7. Pahlawan2 bangsa Atjèh dalam Sejarah
8. Heroine Atjèh
9. Dimana Rumahku (novel sejarah, kisah nyata).
(Indonesia).
10. Dlst. Berupa artikel2 wawancara dgn BBC, Hilversum,
VOA, Tv-one, serambi, Dr. Edward Aspinal, Antje
Misbach, Jakarta Post, dll.

---0---

Hai meutuah bèk tuwo keu basa Poma beh !

28