Anda di halaman 1dari 87

Mén Tingkes

silih tunggil satua Bali

Satua Mén Tingkes (aksara Bali: mentiŋkĕs·) inggih


punika silih tunggil satua Bali.[1]
Mén Tingkes
Satua

Aran Mén Tingkes

Data

Negara Indonésia

Wewidangan Bali

Katerbitang ring Ida Ketut Djelantik

Daging satua
Ada katuturan satua, anak
mapungkusan Mén Tingkes.
Sedek dina anu, pasemengan
nu paruput, bangun reiba
pianak Mén Tingkesé. Suud
nyapsapin paningalan, inget ia
tekén méméné, ibi sanjané
nyambatang ngalih paku, ané
jani palimunan. Nanging
bahan tawanga méméné
magadang makapeteng dayat
ngulat tikeh, dadi ia marasa
sanget madalem nundun. Apa
buin ia ajaka méméné ibi
sanjané tuara madahar, bahan
tuara ngelah nasi. Ditu ia
makeneh-keneh: "Kénkén ia
kuruné I Mémé, yan dundun
jani. Nanging yan tuara
dundun, tusing payu ngalih
paku, apa ia anggona
nguwup".

Mara teked akéto pianakné


makeneh-keneh, lantas
maceibahan méméné laut
bangun saha ngomong: "Béh
ukana bangun petengan, laut
mara enten".

Lantas macebur uli baléné,


ukana ia nyemak sok sig
tongosné mula, kaget
maduhan tur mecik duwur,
ngorahang duwurné sakit.
Lantas ia makaukan: "Ning,
ning Tingkes, kayan Tingkes,
kayan Tingkes".

Mara dingeha tekén pianakné,


lantas ia ngejang sampat,
ngénggalang nyagjag sambil
masahut:"Apa Mé".

Masaut méméné: "Yén tusing


sida bahan mémé nasi,
tahanang basangé seduk, nah
ning. Reh mémé tusing
ngidahang luas ngalih paku
jani, duwur méméné sakit".
Kéto munyin méméné sambil
ngusud-usud pianakné saha
naréngdéng yéh paningalané,
nanging pianakné masaut
getar tur sebengné degdeg
tusing masawang kecud,
nyinahang idep anaké cerik
ento, tusing gampang kena
pakéweh. Lantas omongné:
"Masa nasiné dogén bisa
ngawaregang. Icang jani
ngalih don eha disisin tukadé
bakal liunang, nyanan engseb,
kocap ané kéto, mangseg pesan
tur ngawinang teleg koné
tekén sastra, guruné
ngandikayang. Mangkin koné
yan maloloh aji bangket isén,
sanget makuangin rasan
basang seduk. Yadin tondén
ngelah sahang bakal
sambilang ditu ngipil-ipil,
kadong icang tusing masuk,
anak Radité jani. Nyanan
tekané, mara icang mesahin.
Mémé jumah suba ngoyong,
eda luwas. Nah ulian
magadang jenenga
ngaranayang mémé gelem".
Wayan Tingkes sujatiné ia
mara matuwuh sia oton,
nanging uli cerik kaurukang
setekén tur apik bahan
méméné, buina kapreténin,
kaboréhin sahi bahan babak-
babakan, babungkilan, don-
donan ané aluh-aluhan,
nanging kagunané sanget
luwung, bakatanga dialas-
alasé sambilanga ngalih paku.
Buina paling akesep enem
dina, biasané ngatelun ia
lamurudina bahan méméné.
Suba kelihan lantas bisa ia
mareténin déwekné, awanan
seger-seger. Ulihan segeré,
ngaranayang garapiak, tusing
tahan negak bengang bengong,
tusing tahén bangun tengai,
tusing tahen pules lemah, tur
manaar tepet nganggo masa,
buin bisa majangka. Tur
maning ia sanget rungu muah
resep pesan tekén apan-apan.

Sasubané Wayan Tingkes


majalan lakar ngalih don eha,
méméné ngalawanin nutugang
sasampatan pianakné, ajah-
ajahan ia nyongkok, mecik-
mecik duwur aji limané di
kébot, nanging kénawané masi
masambilan mutbut padang
ané langah-langah mentik
abesik dadua.
Pamaragat kanti
kedas nyalig, nganteg ka
padiwangané, kanti sanget
ngenah apikné tekén ané lén
lénan.

Sasuwudné nyampat, ukana ia


mulihan, kagét teka Mén Kopa,
laut ngomong: "Mén Tingkes,
tebukang ja icang nyanan,
kéwala jani nyai kema, jemuh
malu padiné, lantas tongosin,
sambilang kikihang nyuh
nyang selahé bungkul. Buin
icang tondén nyampat, adénan
nyampat malu, nyanan
suwudé, mara jemuh padiné.
Eda Mén Tingkes tuara nyak,
rah icang tuara ngelah baas,
baas icangé bakat adep ibusan,
kadong ada pangalu nakonang
baas, laut buin kesepné, teka
roang icangé uli abian I
Kopané nagih bekel. Uli ipuan
koné metékang dondonan. Bes
kéto ja kereng-kerengné naar,
abokoran tuara ngatusinganga
awahi ajaka sia, laon kaseb
icang/sajaan. Liu pesan
bungkil biuné ditu tuara nyak
morahan. Suba ja tawang
baasné telah, jelap tusing
katitipi, basang icangé gedég
tekén rowang kéto".

Kéto munyiné Mén Kopa, sada


marengus sebengné,
édénganga tekén Mén Tingkes,
cara nyemunin rowangné. Yén
eda Mén Tingkes anak ceding
tur cengeh, di amonton samah
raréntétan tatutedan Mén
Kopané, méh lengeh
madingehang. Nanging
sujatiné Mén Tingkes uli
itunianan suba petéka keneh
Men Kopané, tawanga anak
teteh ngomong jadig, banggi
tekén anak lacur, inget tekén
pabuatan gelaha dogén.

Awanan Mén Tingkes masawut


sanget palapan: "Mén Kopané,
eda nyen pedih, nah, tusing
icangé sakit uli tuni, minab
sing nyidayang icang nebukang
Mén ceningé ané nyanan. Yan
eda kéto, méh icang tusing
jumah, palimunan icang suba
luwas ngalih paku, reh tusing
pesan ada dahar icang ané
jani-jani. Nah kadong Mén
Kopané teka mahi, yan tuah
lega, idih icang ukana upah
icangé nebuk ané i roras dina,
tungkakané buin upah teluan,
apang ada bubuhang panaké I
Tingkes ané jani". Kéto munyin
Mén Tingkesé.

"Béh, sajaan Mén Tingkes,


kalud bobab ngorahang tusing
sakit, megoh nagih upahé
agenyés ané satak ilu,
nebukang pamragat tuara
nyak". Kéto munyin Mén
Kopané ngadebros, lawut
makalah tundun nyarengseng
majalan.

Suba joh, mara ngorahang


tusing nyak mayah tungkakan
upah, bahan Mén Tingkesé
pelih koné, nagih upah di
rurungé. Tegarang Mén
Tingkes ngawukin ngajakin
mulihan nahar basé, nanging
tan papuara, wiréh munyiné
padingehanga aji tundun.
Kala ditu Mén Tingkes macelep
mulihan sambil ngarimik
diatiné koné: "Saja sulit anaké
dadi jelema. Yan sugih, punyah
bahan kasugihan, pesu ngagu,
titahé wirya, kayang tabuh lén.
Tuara marasa dakiné ané tebel
magumpal ento di atiné. Yan
suba teka masané nyengkala
kapelihané ento, tusing
sanggup kasugihané lakar
nulungin.Kéto masih yan
tiwas, imput bahan katiwasan,
nganti mobab tur nyerah,
pamragatné, patuh tekén I
Sugih bangga, pada lakar
nemu pakéweh. Sakéwala yan I
déwék, ngeres kenehé yan
ningalin anak sugih cara Mén
Kopa, teka marasa lacuran
tekén anak tiwas. Kéto masih
kangeresan kenehé, yan
ningalin anak lacur, demen
mobab/tur nyerah. Dewa Ratu
Bhatara Luhur", kéto munyin
Mén Tingkesé.

Ngalantur ndulamé Ida


Bhatara: "Nawegang ja,
sampunang Paduka Bhatara
mapahica sugih ring titiang,
yan madaging sakadi manah
Mén Kopané, antukan sukayan
titiang lacur, nanging mangda
manggeh manah titiangé ring
kapatutan, kalih ajeg bakti
ring Paduka Bhatara Sang
Hyang Widhi. Wiréh titiang
kantun sebet, titiang ngéga
pitutur odah-odah, diastun
titiang durung tatas uning ring
Paduka Bhatara sang dahat
suksma, boya punya
ngawinang titiang makirangin
bakti, saking Pangega, titiang
mamanah bakti ring Bhatara".
Kéto krimikan keneh Mén
Tingkesé saking ngateleb,
sambilanga ngolés-olésang
pamor di baséné, lawut
kinanga. Jeneng ukana ada
buin lanturan pakrimik keneha
matur tekén Ida Bhatara,
énggalan cicingné ngongkong,
lantas ia masaheban. Tuara
makelo, ngenah anak muani
siteng, lenganné malingbing,
nyinahang anak mabayu tur
nyuara kuangan dahar, jarijin
limané alus nirus kamuncuk,
nyinahang takut mamacul.
Lawut negteg tapis, kadi
nyujatiang ia saja kiul,
nanging duweg ngaé sebeng
kuncru, mapi tuara mampuh,
buka gajahé nedeng, nguntul
nyejehin.

Sasubané pahak tekén Mén


Tingkesé, lantas anaké ento
ngomong, duweg ngarenék
sada banban, buka kerugé
nyuwudang ngejoh: "Jero",
Kéto omongné tur kalanturang
sada megat-megat, jelap ngahé
tabuh cara anak makiré mati
buin akesep. "Nawegang ja
tulung tiang, nawegang
sapuniki lacur tiangé numadi,
lacur kirang teda, kalud tani
mampuh. Sinah pisan,
panumadian anak takut
madana idup rihin, mawinan
temu kadi mangkin kadi luwun
dadahé anyudang balabar, sing
jalan-jalan tiang engsut
kakangselang. Yan wantah
Jeroné lédang, nawegang
tudung, icénin tiang beras, yan
tan, jinah pacang kanggéang".

Dugas nyambatang jinah,


nyangetang ia nguntul, tur
munyiné sanget nyenikang,
nanging duweg ia nakehang,
apang sukat dingeha tekén
Sang kaidihin. Buin
gegéndongé nyambung omong:
"Jeroné nulung tiang mangkin,
waluya anggén ngalukat raga,
mangda Jeroné tan kadi tiang
kalintang dahak, pungkur yan
dumadi. Malih setekén
panglikatané punika saking
pakarya ngaraga".

Kéto munyiné tur tusing


engsap ia nyaréré kasamping
busan-busan uli tuni, nanging
setekén tusing ngajinang
kalumpu, sajawining pawon
ngenah, marogragan rahabné
pacalompong bolong,
macanggah read-reod, awanan
munyiné katungkakang.

Nanging Mén Tingkes, suba


masih uli itunianan makeneh
kéné: "Buka enduté, bisa
ngentikang tunjung luwih suci.
Kéto waluya omong anaké ené,
luwih kadi babawos Guru
ngajah sisia, nanging dasar
itungané sanget rusak,
nyejehin, kadi caling selan
bukit. Munyiné ia nyatusing
pupu, nanging dasar kenehné,
nyatusing benahin".

Kéto lanturan keneh Mén


Tingkesé, awanan disuwud
gegéndongé ngomong, lantas
Mén Tingkes nyautin: "Jero,
rawos Jeroné tiang
nyuksemayang, sampé tiang
ngerasayang waluya sabdan
Bhatara ané buat Jeroné
katiba tekén tiang, sakéwala
sayang pesan, tiang tuara
nyidayang nulung Jeroné.
Tiang tusing nuturang
kalacuran, apang eda Jeroné
ané suba keweh, buin
mawuwuh keweh, bantas
tampinan tiang nyidayang
mekelin Jeroné, apang ade
bekelang dijalan, tekén yéh yan
Jeroné bedak.

Sajawaning ento, ené waluya


anggon tiang ngawales pitutur
Jeroné ané utama i busan,
dumadak Jeroné tusing salah
tampi, wiréh tiang mituturin
Jeroné bahan pitutur ané
ngaranayang rahayu, tur
madasar saking keneh tiang
ngateleb, makadi tan pisan
mamerih pibalih olih Jeroné.

Jenenga yan Jeroné ngidayang


ngalawanin mapineh, mirib
melahang ngalih gawé saking
nanggap upah wiadin saking
ngulak-ulak, ngalu, ngadep
saang, padayang tekén ngidih-
idih. Reh cara tutur Jeroné i
busan, yan anaké demit, kocap
dumadi dadi anak lacur.
Nanging yan suba lacur, buin
demen ngidih-idih, patuh tekén
lacur buin ngalih lacur.
Déning anaké sugih demit,
tekén sugih demen ngidih,
sanget jelé tekén anaké sugih
demen ngidih, apa buin suba
lacur ngidih-idih, sinah dadi
telung jelékan.

Sang Pradnyan mabaosang,


nenem koné unduké ané
ngawinang jadmané lacur, alih
lacur agigis, katingal-tingalin
sampé lacur sanget pisan,
luirnya:

1. Demen nyilih tuwin lakar


masilihin
2. Demen ngidih
3. Demen mamirat
4. Mabisain wiadin melog-
melog
5. Mamaling
6. Mambahak

Nyilih tuwin nyidayang


masilihin, pacang ngalacurang
ané paling nista. Nanging
mambahak, ngamatiang
jalmané, lantas juang gelahné,
ento pamekasané ngawenang
lacur sangsara, tekaning
atmané kayang dumadi, tan
pegat natusing baya sakit ati.

Buina kenehang tiang, awanan


Jeroné buka jani, buatang
ngidih-idih, sinah Jeroné apang
ngelah, sampé apang sugih
acepané. Nanging acepan
Jeroné ento sinah tan kasidan,
reh anaké ngediangin lacur, aji
ngidih-idih, patuh tekén
ngilangang tabah sumangka
aji madu, tan urung mabalik
dadi racun".
Kapegatang Mén Tingkes
omongné amonto, lantas ia
ngenjuhin gagéndongé
tampinan ané gaéna uli
itunian, masambilan nutur
saha nanjénin yéh, déning
takeha gagéndongé bedak.
Samitané Mén Tingkes sedeng
melaha, sukat suka keneh
gagéndongé ningalin muah
madingehang tuturné. Bantas
ajah-ajahan alisné mapecukan
tekén gidatné tahen-tahena,
déning ia masambilang
naanang duwur sakit. Lantas i
gagéndong nyuwangin
tampinan saha ngidih yéh.

Sasubané pada saling


aksamayang, tur i gagéndong
ngomong mapamit, Mén
Tingkes masih ngawales
numadakang apang lentur
dijalan.
Lantas gagéndongé
majalan. Mén Tingkes bareng
ngateh teked dipadiwangané,
sambil ngomong didurin
gagendonge, omongné:
"Aksamayang déwék tiangé
ngidayang ngateh Jeroné teked
diwangan dogén. Nah Jero,
jenenga yan Jeroné resep,
mirib tutur tiangé ibusan
nerusang ngateh Jeroné
nganteg sig tongosé rahayu.
Apa buin jeroné yan nyak
nyambung aji papineh padidi,
wiréh sinah masih suba ada sig
Jeroné papineh rahayu,
nanging nu lakar uruban
bahan ané lénan. Buin abedik
tiang matingetan, anteng ento
pukuhné, ané lakar ngisidang
Jeroné katongos rahayu,
ninggal tingkahé ngagéndong,
ané waluya gumi kaliwat
terak. Sapakalah gagéndongé
uli umah Mén Tingkesé,
marasa kagéncél ngétét anteng
lobang kenehné bahan tutur
Mén Tingkesé, kéweh
ngatepesang tur malih nyusup
nganteg kajahjah".

Pameragat metu kenehné kéné:


"Éh saja buka tutur anaké
ibusan, anteng minakadi
tanggu malu patut anggona
tekén manusané. Uli ditu
ngawinang papinehé rahayu
mentik. Yan kiul, ada lacur,
tusing nyidayang melasang,
cara bongkol tekén muncuk.
Yan kiulé piara, tepuk lacuré,
yan lacuré suba bakat, pahak
corahé, disubané napak sig
corahé, saseda tekén
pangtekénge, disunané
mapangtekéng, rebuta tekén
rasan sakit atiné miwah rasan
sangsarané. Nanging kéto
masih, yadin anteng, yan
tantau tekén gegaén, masih
tan papuara, awanan yan dadi
jalma, patut maurukin
sahanan gagaéné ané
ngaranayang rahayu".
Mara teked ditu ia ngarimik di
atiné, "Dadi bengong". Kéto
dingeha munyi uli durinné.

Mara ia nolih, ajinanga


timpalné ané ajaka masekeha
ngagéndong ajaka nemnem,
ningalin timpal mabedbed
duwurné aji kupas, saha
ngomong: "Béh, anak sigug
ojoga idihina bahan I Laleng,
lantas lempaga kanti kena".

Masaut gagéndongé ibusan:


"Déwasané jelé, awaké sagetan
sangkala, kasaktian awaké
rusak, punah".

"Kasaktian apa". Kéto


timpalné.

"Kasaktian ané ngaranayang


sakaya baas muah ané lén-
lénan".

"Apa sih ento", Kéto timpalné


nyujutang.

"Pongah awaké ngidih-idih,


cakcaka tekén anaké aji tutur,
kanti dekdek remuk tuara
bakat pupu. Jani awaké suwud
masekaha ngagéndong, apa
buin cahi ngajak timpal
sengkala buka kéné. Kayang
masekaha mamaling masih
suwud, wiréh kenehang awaké
tusing sidayang ngubadin
lacur, aji ngagéndong muah
mamaling, daning patuh
unduké ento waluya
ngematiang api aji lengis. Tuah
anteng dulurin bahan
kapatutan tur tau tekén
sahanan gagaén, ento ubad
lacur ané sejati. Patuté yan tan
madasar anteng, élah
ngalingkung dadi corah,
awanan anteng, patut, miwah
tan tekén sarwa gagaén, ento
patut patabeh idup".

Liu tutur gagéndongé ané kena


pitutur Mén Tingkesé ento,
sampé timpalné ané patpat,
bareng majanji suwud
mamaling muah ngagéndong.
Kéwala ané dadua, ané matatu
tekén ané ningalin, nu
malawanang ngajakin
nyambung gagaéné mula, ané
ajaka lalima, maksa ngajakin
suwud tur yan sing nyak, nagih
alihanga polisi, lakar
kasinahang gelah-gelahnyané
ané bahana mamaling, sampé
pamragat makejang suwud
mamaling muah ngagéndong,
cakup masekaha dadi juru
abas kopi, tur Pangupadiriné
sayan melah. Mén Tingkesé,
wiadi pianakné, tuara rahat
pesan, nanging ia sukat
marasa oon, lantas ngebah
mulihan.

Sawatara dawuh telu,


ngaresek tur macadebes
dingeha bahan Mén Tingkes.
Nyet ia tekén pianakné teka,
lantas lawanina bangun pesu,
mara ngaliwat jelanan, kaget
mapapas paliat ngajak
panakné, kahajinang panakné
mamelus nyagjag tur
morahan, omongné: "Mémé,
icang kondén ngalih don eha,
déning ibusan tepuk Nengah
Loca, murid di kelas duané,
batisné lih kajéngklok, koné ia
ngecogin batu ganjih,
magunjitan, lantas ngalilik
batuné kantos ia labuh
mapantigan. Batisné ngatepin
batu sanget, tur awakné masih
sakitanga. Ibusané kocap ia
mahan engsap, kantos buin
inget, tuara ada nawang. Suba
maletan makelo koné ia
sengkala, mara icang teka.
Lantas ia ngidih tulung,
tundéné ngandong ngajak
mulihné. Icang kantos sing
inget tekén ngalih don eha, jeg
batas inget madalem, lantas
kagandong. Méh ada pang nem
icang marérén, mara teked
jumahné, réh ia bahat pesan.
Suba teked jumahné, mara
icang inget tekén mémé gelem,
tur tondén mahan ngalih don
eha. Awanan icang
ngénggalang morahan mulih,
lemesina icang tundéna negak
malu, icang tusing enyak. Jani
icang buin katukadé ngalih
don eha, pang payu
mangseban.

Masahut lantas méméné: "Oo


cening, katuju cai ngelah
keneh madalem, tur nyidayang
ngandong Nengah Loca, yan
eda kéto, kénkén ia dadiné.
Sujatiné tingkah ceningé ento,
utama pesan ngawinang
cening nepukin rahayu wekas-
wekas. Déning sing ada
melahan tekén nulung anak
sengkala, wiréh idup jalmané
paling utama. Yén idup seger,
dadi anggon ngalih magenep".

Nyelag masahut panakné: "Yan


sing padalem Nengah Loca,
ibusan ukana sing tulungin
icang".

Buin ngomong méméné:


"Melahan nulungin tekén
madalem, yan madalem tuara
nulung, tusing ada gunané, tur
dadi sakit diatiné, sakit bahan
tuara ngidayang nulungin.
Yadin tusing madalem, yan
nyidayang nulungin, ento ané
magunayan, tur dadi kalegan
dikenehé.
Buin pidan yan
cening nepukin anak sengkala,
jeg tulungin, paksa déweké,
sidayang". Kéto munyin Mén
Tingkesé, sanget anteb.

"Nah". Kéto pasahut pianakné,


lantas ia I Wayan Tingkes
magedi, ngorahang ngalih don
eha.
Mén Tingkes duk ningeh
munyin pianakné mahan
nulung timpalné, kenehné
makebiah kendel, kantos sakit
duwurné ilang, inab takut
tekén kabuahan keneh Mén
Tingkesé, awanan sampé
sakitné tuara rasayanga.

Nyanané teka pianakné ngaba


don eha tekén paspasan, tur
suba kadapetang ada yéh
maluab ané suba kasidiayang
baan méméné.
Mara méméné
ngajak pianakné I Tingkes
ukana nahar engseban, lantas
Pan Loca ngaba panarak.
Gipih Mén Tingkes nyagjag
sambil ngesékang cicingné
ngongkong, ngelaut kajag
negak di ampikné.

Suwud macapatan, lantas Mén


Tingkes lantas ngalih pabuan
laut kasapayang, apang Pan
Loca nyak nahar basé, tur
kahaksamayang bahan tuara
ada gambir.

Satondén Mén Tingkes


nakonang kabuatan, Pan Loca
ngamaluin ngomong: "Kéné,
awanan icangé teka mai, Mén
Ceningé mirib ja suba pianak
Mén Ceningé ngortayang, buat
sengkalan pianak icangé
ibusan. Jelé keneh icangé yan
tuara mahan ngenah tekén
Mén Ceningé, buat
nyuksemayang pitulung I
Tingkesé, teked tekén Mén
Ceningé ané ngadakang ia.
Sajawaning ento, icang marasa
maselselan pesan tekén
unduké malu, déning icang
mahan matungkas tekén anaké
ilang, Bapan I Tingkesé, méh
Mén Ceningé masih tahu tekén
unduké ento. Ento lakarana
icang mara jani tumbén napak
lakarang Mén Ceningé uli
suwud patungkasé ento.
Kapelih-pelihan unduké suba
ento idih icang, tur dumadak
Mén Ceningé suka nampi
pangidih icangé, kéto masih
arepé tekén anaké ilang".

Mara suwud ia ngomong kéto,


lantas ia nuléngék tur ngamé-
amé: "Nah Pan Tingkes, dija
kapo tongos Bapan Ceningé
jani, tiang tuara nawang, ada
patungkas Bapané tekén tiang
ané malu, sing ja tiang pelihan,
tiang ngidih kapelihan,
dumadak Pan Ceningé suka
ngampura, nyaksapang
patungkasé ané malu, balik
jani jalan pada saling
yasayang, sajaba ento tiang
nyuksemayang pesan yasan
Pan Ceningé ngadakang I
Wayan Tingkes, wiréh ia suba
mahan nulung pianak tiangé
sengkala sanget. Uli jani
dumadak apang sida terus
tiang teked ka pianak somah
satereh mamelah-melah
ngajak saturunan Bapan
Ceningé".

Suwud kéto lantas ia ngomong


buin tekén Mén Tingkes: "Nah
kéto masih Mén Ceningé,
orahin pianaké aPang ia terus
melah-melah menyama-
nyamayan ajak ia I Loca,
apang pepes saling unyain".

Satondén Mén Tingkes nyautin,


Pan Loca buin ngomong: "Yén
inget-ingetang Mén Ceningé,
sing ada gunané matungkas,
wiréh Ida Sang Hyang Widhi
ngadakang sarwa mahurip liu,
butané apang saling tulungin.
Eda buin tekén jalema, wiadin
tekén ubuhan umpama sampi,
masih buat bena ngidih tulung
anggon matekap dicariké,
apang sida mapolihang padi.
Kéto masih tekén sarwa entik-
entikan, sumasat tan pegat ia
nulung iraga bahan buah,
umbi, don, tekéning babak-
babakané. Tuah uling melah
dogén bisa rahayuné sayan
limbak katepuk. Anaké
ngulurin keneh runtik tekén
sesaman hidup, bahan marasa
benehan, apa buin pelihan,
anaké kéto, patuh kenehang
icang buka ngendihang apiné
anggoné morbor déwékné,
déning tusing suwud-suwud
lakar nepukin jelék, sangsaya,
sakit ati, masambung-
sambung".

Mara suwud akéto Pan Loca


ngomong, nimbal Mén Tingkes:
"Saja pesan buka rawos Pan
Ceningé, yan bes sanget anaké
matindihin beneh pelih, tekén
takut pocol, ento ngawanang
pepesan nepukin runtik,
kantos mawuwuh-wuwuh
kéweh. Yan eda kéto anaké,
ukana jemet saling tulung ajak
makejang. Benengan kétoné,
sanget melahan kayu-kayuné,
wiadin bah, tektek, sakitin,
tetep ia uli idup kanti mati
nulung manusa, nyerahang
bunga, buah, don, tekéning
makejang-kejangné tekén
manusa".

Mara Bapan Ceningé ngomong


apang melah menyama-
nyamayan, inget icang tekén
tutur Bapan icangé ané malu,
duk icangé bajang, kéné
abetné: "Cening, wiadin cening
madéwék luh, eda iba ngalih
kalewihan, apang jati mawak
luh luwih, buka ragan Ida
Bhatari Saraswati, liu madué
kaprajnyanan, eda pesan
ngekoh ngerasayang déwék
nista bahané luh.

Sujatiné anaké luh, madéwék


alus tur mémés, énggal ngalap
kasor, tuara cara anak muani,
jag brekasakan, pesong tur
ngatu-utu ban déwékné
marasa kereng tur siteng,
ajum bahan kamowanian,
gemes sahasa tekén anak luh
tawaké tuara mampuh.

Pelajahan déwéke, eda


nuwutang pituduh kenehe
sigug. Déning sing ada musuh
aéngan tekén gedégé, tuah
gedégé musuh ané paling
sakitina, kereng nyelepin
keneh manusa, tur yan suba
celepina, melah asané gedég,
demen ngomong sigug, lega
yan mahan nyakitin ané
gedégang.

Ento buatang pesan melajahin


ngilangang, pepesang
ngarembugang, tunasang
tekén anaké wikan-wikan,
wiréh ento lakar ngantinin.
Manusané yan kuangan kanti,
ia tuara nyidayang nulung
déwéka, wiréh ia kakaput
bahan kakéwehan maka-ukud,
apa buin nyahi enu belog, eda
tuara makanti".
Megat Pan Loca lantas
ngomong: "Sujatiné icang enu
demen pesan madingehang
tutur Mén Tingkesé, sakéwala
ban suba tengai pesan, bahang
icang malu mulih, kéwala
salinang penaraké, icang
ngapgapin panaké baas
ajumput tekén lakar baju misi
akesit".

Masahut Mén Tingkes:


"Tresnan Bapan Ceningé, icang
nyuksemayang, sakéwala buin
pidan sih icang lakar
nyidayang nulad kamelahan
anaké buka Bapan Ceningé,
matresna tekén anak lacur".

Akéto munyiné Mén Tingkesé,


ngalaut kaidih tur kasalinang
aba-abaan Pan Locané.
Ngomong buin Pan Loca:
"Kamelahan keneh Mén
Ceningé, icang suba ngarti,
nanging gapgapan icangé ento,
jatiné bantas anggon icang ciri
tuara engsap tekén pitresnan
pianak Mén Ceningé. Sujatiné
waluya Gunung Agung
pitresnan ia, batan sasawi
waluya pangwales icangé. Nah
amonto malu, bakal kalahin
Mén Cening". Sasubané pada
saling dumadakang rahayu
Pan Loca lantas majalan.

Katuju peteng Mén Tingkes


katekanin bahan Luh Ketaki,
Ni Nyoman Suratri, Ni Madé
Angsoka, suba pada bajang-
bajang ento maka tatelu.
Tekén
bareng anak daha tua,
sawatara matuwuh setiman
oton, Luh Kumuda adané.

Sajroning maomongan, ané


tan buat kaunggahang dini,
Luh Kumuda nimbal, kéné
omongné: "Mén Tingkes,
pituturé ibusan icang demen
pesan madingehang, dumadak
sida bahan icang ngingetang.
Sakéwala nyelag icang
matakon, apa sih kabuatan
anaké mabanten tur bakti
tekén Déwa Pitara, awanan
teka buat pesan anaké sampé
bani nelahang prabaya liu".

Mén Tingkes duk ningeh


patakoné ento, mahan mated
ia ngilat sahab sariné akesep,
sada nolih muan sang
matakon ajahan, lantas buin ia
nguntul nganengneng ulatané
tur limané buin répot
maulatan sambil ngomong:
"Ento kéné Luh, satuané ané
tepukin icang, ané malu kocap
ada Anak Agung maparab
Prabu Wena, Ida sakti kaliwat
tur prajnyan pesan, sakéwala
abesik ada cacad, bahan tuara
kalugrahin panjak Idané
mayajnya, awanan dugas
totonan tusing ada anak
mukmik magagaénan sampé
sepi sampun tuara ada
lakaraméan apa-apa, tusing
ada kahanggon panglipur,
maka pangrénan anak liu.

Makadi tusing ada anggon


panuntun idep anaké liu apang
sayan ngugu tur ngarti tekén
pajatén Ida Bhatara saja ada,
ané maraga wisesa. Yan tan
ngugu ada Bhatara Sang
Maraga Niskala, paliaté tuah
asibak bagian kasekala dogén,
ento ngaranayang elah kenehé
pesu pangkah, pesu bangga
déning tuara takut tekén Ida
Bhatara".
Di subané makelo-kelo unduké
kéto, lantas rawuh para
Bhatara, para Resi, watek Sang
Hyang Pitara uli di Swargan,
nurunin Ida Prabhu Wena.

Sasubané pragat sapratingkah


panyanggrané, makadi suba
katunasang bahan Ida Sang
Prabu, apa kabuatan Idané
rauh, lantas Ida Bhatara
ngandika kéné: "Déwagung,
awanan Bapané teka buka
jani. Né ajak makejang buat
ngortayang makadi
mamunguin Idéwané, apang
sida Idéwa nyalinin tingkah,
wiréh perintah Idéwané ané
lakarasayang patut dini di
sekala, dadi pelih di niskala.
Satus warsa suba makeloné
Pan kadi mamaksa mabrata,
wiréh Idéwa tekaning panjaké
makejang tuara taén maturan
apa-apa, déning Idéwa
megatang pangaci-aciné
makejang, awanan Bapa kéné
sampé layu berag-arig tan
mamukti pangan kinum angan
alaad.
Dagingnya Idéwa tusing bisa
ngawales paswécan Déwa, Resi
muah Pitara, ané ngaranayang
manusané sida mawak di
sekala, kadi Idéwa buka jani.
Cutetnya, Idéwa tuara bakti
tekén sang swéca, pelih adané
tingkah Idéwané ento, tan
urung ngaranayang jagaté
rusak".

Mara teked ditu Ida Bhatara


ngandika, kapatutang bahan
para Resi muah Sang Hyang
Pitara makejang.
Lantas Ida Sang Prabhu
masahur kéné: "Ratu Bhatara,
Para Resi muah watak Sang
Pitara sami, tungkalik pisan
antuk Bhatara nampen kajatin
acepan manah titiangé, wiréh
baktiné lakarawos tan bakti.

Kawiaktian ipun, wantah bakti


kalih sayang titiangé,
ngawinang kantun jagaté
sakadi mangkin, yan tan
asapunika, bilih rihin sampun
jagaté puniki tan wénten
lakari, rusak utawi icalang
titiang mangda dados
ngluwung.

Punika awinan kamanah


antuk titiang, nénten wénten
anak sewes sané matehin
kabaktian kalih kasayangan
titiange ring punapi-punapi,
punapi malih ka
ngalangkungin.

Wiréh yan jagaté sampun acal,


malantaran saking tan sayang
kalih tan baktin titiangé,
punapi pacang kabuktiang,
sapa sira sané mukti, sinah
nénten wénten genah kalih
sané ngenahin.

Samalih ipun nénten wénten


kakobetan manah titiang
angan akidik indik jagat, wiréh
dangan pisan antuk titiang
ngicalang wiadin
ngawéntenang jagat malih
sané anyar".

Mara kéto atur Sang Prabhu,


murub pidukan Ida Bhatara,
tekaning Resi Pitarané saha
sahasa nyakra mamanah
muah ngalempagin bahan
gada,nanging Sang Prabhu
degeng, pageh tan ngelawan
bantas matur kéné: "Inggih
Bhatara, Para Resi, kalih Sang
watek Pitara sami, banget
rumasan sakit lengen titiangé
kasahasen. Punika duaning
malih ajahan pacang medal
lakaraksasan titiangé saking
lengen titiangé ring kiri,
marupa raksasa krura sakti,
matinggal ajrih ring sanjata
druwéné, wus punika malih
pacang medal, marupa
manusa, sané sakti dharma tur
prajnyan pisan saking lengen
titiangé ring kanan, punika
pacang ngiring sakadi pisrat
pakayunan Bhatara.
Punika
pacang nyendénin ka agungan
titiangé saha ngarahajengang
jagaté sami, minakadi malih
ngauripang pangaci-aciné
sahananing yajnya saluiran
ipun.

Sasubané Sang Prabhu


ngandika kéto, ngangsehang
Ida Bhatara muah iringanné
nyakra, ngalempagin, buat
apang énggal medal manusané
ané kabaos dharma ibusan.

Tuara mahelatan makelo,


sasuban raksasané pesu tur
malahib ka alasé, lantas medal
ané maraga manusa, dumilah
Obawan Idané bagus alep
amanis, nudut idep, lebih
Pantes maraga dharma.

Pamragat Ida ento saja


ngalantas madeg Agung,
ngawit ngamanggehang
saluiring pangaci-aci, nanging
tusing ja pragat pagaci-aci
dogén ané anggon Ida
ngarahayuang gumi, masih
pada kaharepang watak sang
wikan kaPangandikayang
ngajah nguruk panjake, apang
tatas tau tekén sahanan
gaginan ané ngawinang jagaté
bungah tur gemuh, tingkah
rahayu ané ngaranayang tan
pada runtik, makadi saluiring
paplajahan-paplajahan ané
ngaranayang keneh teduh
muah waték juru ngarusak
kacorahan, nyaga sang
ngamong kapatutan. Tuah
lakar angkepang
kaprajnyanané ento ané sajati
nyidayang ninggalang
saluiring kakéwehan di
guminé, ento makrana jagat
Idané sida gemuh landuh tan
kuwang apa-apa, Ida Sang
Prabhu Wena, pragat mantuk
ka suargan tan kacarita buin".

Isin satuané ibusan ento,


sujatiné, saluir kakencané dini
di guminé ané sujati
ngawetuang sida rahayu,
tuara nyidayang ka garap
bahan anak di sakala dogén,
masih nagih tunasang kanti
tekén anak di niskala, déning
guminé ené bek misi rahasia
unduk ané sulit-sulit, kéweh
lakar makatang makejang.

Wiadin jalemané suba marasa


prajnya, marasa tan pakuang
wiwéka, nanging sinah enu liu
tan tekéna itung unduké ané
silib-silib tondén katawang
bahan manusané. Iraga tan
una ring patut malajahin,
sakéwala tuwuhé énggalan
telah, pamragat acepané tan
kasidan.
Buktiné uling jarang apa
anaké maurukin magaé di
carik, bisa ngalemekin tanah,
bisa ngarap mabulung
majukut, ngawé pamula-
mulané apang mokoh, nanging
masih tondén cager mupu,
déning bisa kadadak padiné
bahan merana, katusing kéné
miwah katusing kéto, baling
sangit, bikul ngamaranain,
pamragat sing sanggup ia
nyidayang nulungin.

Kéto masih saluir unduké,


malu idéwék ada kategenang,
lakar anggon ngediang
sahanan kakéwehané, wiréh
marasa ngelah keneh limbak,
marasa tusing ada luwihan,
nanging pamragaté dadi nak
kabelet, sampé dadi anak
nyerah. Ento awanan anaké
prajnyan ané suba uning tekén
unduk sakala niskala, tusing ja
jumbuh, tuara pangkah wiréh
tondén andel tekén kawikanan,
bahan kauningin nu liu
nyatusing patulungang,
makadi tunasang tekén Ida
Bhatara, awanan sajabaning
matangkesang ngulahang
wiwéka, nanging tuara cara
kakul ngulah aluh ngelah élah
ngoyong mengkeb jalan mula,
bahan negenang umahé katos,
pamragat élah bahana micak
mahan manusané.
Kéto
pamragat satuan Mén
Tingkesé.

Suba pragat satuan Mén


Tingkesé, lantas Luh Kumuda
ngomong: "Suba pitung oton
icang caluh, sahi mahekin Mén
Tingkesé, tusing ada tutur Mén
Tingkesé ané tuara gugun
icang, tusing ada ané tuara
lébang icang, apa buin satuané
ibusan, ngawinang sanget jejeh
keneh icangé ningehang anaké
degag tan bhakti tekén Ida
Bhatara.

Sing ja saking icang


braguguan, wiréh liu masih
anaké tuara gugun icang,
nanging benengan tutur Mén
Tingkesé ibusan, saking unteng
kenehicangé ngarasayang
beneh tur utama.
Buin saluiring ané tingkahang
icang jumah, yadin ané
kaomongang, sing lén tuah ané
adung cara tutur Mén Tingkesé
dogén.
Tur buktiné icang
jumah ajak makejang sanget
ngaleganin, wiréh buka Bapan
icangé ané lahad mamotoh
nguntang-anting, yadin pepes
ada nyama majaljal,
ngawetuang srigaté jumah,
ento makejang encep ilang.

Ento lakarané yadin Mén


Tingkes tan ngarasayang dadi
gurun icang, nanging icang
marasa madéwék sisia.

Tuah Mén Tingkes kenehang


icang ané natusingang
katongosé rahayu uli idup
kayang mati".

Mara kéto omongné Luh


Kumuda, ané lenan bareng
mabriukin, ngaku patuh tekén
kenehné tekén Luh Kumuda.
Ditu buin Luh Kumuda
nyambung ngomong, nanging
munyiné pacerikina tur sanget
numbleg ngateleb pulesné,
kéné omongné: "Ih Mén
Tingkes, icang jani sawatara
matuwuh setiman oton. Mén
Tingkes katakeh ngudaan
tekén icang, awanan icang
tahu tatas tekén Mén Tingkes,
nanging sasubané dini.

Apa buin Bapan I Tingkesé,


icang lebuh tatas, ia uli cerik
jemet pesan, kalingké disubané
dadi guru, ia tusing ja dadi
guru di sekolahan dogén,
dijabaning sekolahan masih
anggona paguruan ia bahan
anak tua bajang, cerik kelih
luh tekéning muani.
Sakéwala
tekén Mén Tingkes, icang
tondén tatas, dugas satondéné
teked dini, jeg pragat icang gén
makaukan. Mén Tingkes, Mén
Tingkes dogén.

"Jani icang matakon apang


setekén tau tekén Mén
Tingkesé, dija sujatiné laad
désan Mén Tingkesé, nyén
adan I Mémé muah I Bapa?".

Mén Tingkes énggal masahut:


"De ja papak takonanga,
ngekoh icang nuturang
kasukané liwat, nanging jani
suba dadi anak lacur, anggona
sinonggan, sakti dangu tuara
ada gunané jani".

Nimbal masahut Luh Kumuda:


"Ah da ja kéto. Yén anaké
bedak, patut koné bahang
ngidih yéh, nanging icang dot
nawang tekén kajatén Mén
Tingkesé, Patut ja masih icang
orahin".

Kenehné Mén Tingkes


ngengkebang déwéknya,
nanging bahan kablet, tur
kadudut bahan panglemes
pangidih Luh Kumudan, ané
ngateleb totonan, awanan Mén
Tingkes lantas nuturang
déwékné kéné: "Sujatiné icang
anak uli alasé, réh bahan
icangé madadukuhan ditu,
koné ané uningina suba limang
turunan ngubu dialasé ento.
Wayah-wayah icangé yén séda,
makejang tan palayon,
nanging Bapan icangé
masawa, patuh tekén anak
biasa, nanging ané
ngaranayang icang angob,
bakal sédané buin enem
bulané, suba uningina tur
kayang dina muah dauhné
tepet uningina. Buina disédané
tuara sungkan, makiré sédané
buin akesep, masih icang
pituturina magenep-genep,
dagingné apang icang tekek
ngamong kapatutan, kuat
natak kalacuran, nanging tan
pegak mautsaha ngalih rahayu
anggon neteh kalacurané ané
kahaba uli kadituan. Parab
Bapan icangé, Dukuh
Lakarsana, Mémén icangé
kocap maparab Jro Luh
Wimala, masih okan Dukuh.
Mara mabelat pitung dina
Bapan icangé séda, lantas
Mémén icangé ngandikayang
nutug I Bapa, suud masédsédin
icang tur ngandikayang lakar
ngalahin, lantas mulihan.
Mara macekol digalengé, suba
pragat seda. Yan adan icangé
lantas takonang Luh, icang
mahadan Luh Upapati".

Kéto pragat satuan Mén


Tingkese. Ané madingehang
Kaca puniki kaping untat kauah ri tatkala 07.18, 31 Désémber
2022 •
Daging kasayagayang ring sor CC BY-SA 3.0 ritatkala nénten
wénten uahan.

Anda mungkin juga menyukai