Anda di halaman 1dari 52

SEKAR RAMPE

BAHASA BALI

2022/2023
NAMA KELOMPOK:
1.A.A Istri Mas Prasetya Putri
2.Desak Nyoman Tri Maheni
3.I Gusti Ayu Kartika Putri
4.I Kadek Ogik Suantara
5.Komang Wira Saputra
6.I Putu Darmayasa
7.Komang Ayu Depiyanti
8.Ni Kadek Devi Dwi Lestari
9.Ni Kadek Nonik Diah Trisna Putri
10.Ni Komang Trisna Dewi
ADITYA 1
KRUNA

A. AKSARA :

1. Aksara Suara : a,I,u,e,o,e


2. Aksara Wianjana : h,n,c,r,k,d,t,s,w,l,m.g,b,ng,p,j,y,ny

B. WANDA/KECAP (= Suku Kata) == bagian kruna sane tan


dados palasang malih.

C. KRUNA :

I. Kruna Lingga (= Kata Dasar)


II. Kruna Tiron (= Kata Berimbuhan)
III. Kruna Dwilingga (= Kata Ulang)
IV. Kruna Satma (=Kata Majemuk)

I. Kruna Lingga = Kruna sane durung ploih pangangge kruna


(pangantar,pangiring,seselan)
1. Kruna Lingga a wanda / a kecap :
tuh,buk,mas,luh,don,nah,nyak,ron,duk,bok
2. Kruna Lingga kalih wanda:
meja,jani,putih,kedas,dawa,api,jaran,bulan,buku
3. Kruna Lingga tigang wanda:
bendera,jendela,keladi,cempaka,sepeda,celagi
4. Kruna Lingga petang wanda:
liligundi,katibangbung,kalikukun,kalimayah,celebingkah
5. Kruna Lingga limang wanda:
katimumulan,katiwawalan,kalisasuan,katibubuan

1
II. Kruna Tiron = Kruna sane sampun polih wewehan
,panggangge kruna
1. Mapangater:aukud,majalan,nirmala,kajagur,parisolah,
patikaplug,matulung
2. Mapangiring:tulisan,jaguar,kuanin,bulane,batisne,tulungi
n, pandusang,aliha
3. Polih Seselan = (in,um,el,er) :
a.Seselan in
iring + in =iniring
tulis + in =tinulis
saur + in =sinaur
sander + in =sinader
tandur + in =tinandur
siwi + in =siniwi

sempal-sempal+in =sempal-sinempal
b.Seselan um
sasat + um = sumasat
rasa + um = rumasa
tuwuh + um = tumuwuh
turun + um = tumurun
guyu + um = gumuyu
metu + um = umetu
saur + um = sumaur
sangsaya + um = sumangsaya
dilah + um = dumilah
panah + um = umanah
jujug + um = jumujug
c.Seselan el
tapak + el = tlapak
sampar + el = slampar(a)
tusuk + el = tlusuk

2
pupuh + el = plupuh
sodor + el = slodor
sendor + el = slendor
bongsong + el = blongsong
makenting + el = maklenting
d.Seselan er
gudug + er = grudug
kesek + er = kresek
pungpung + er = prungpung
kosok-kosok + er = krosok-krosok
kempiang + er = krempiang
gebiug + er = grebiug
pingping + er = pringping
gigi + er = grigi
nutdut + er = nrutdut
bengbeng + er = brengbeng

4. Polih Wewehan Sane Gabung : pangorengan, palantangin,


kapatutan, magarapan, kasengsaran, pawayangan, pangipian,
katingtingang, magrudugan, makresekan.

 KRUNA POLAH= Kruna sane polih pangater anusuara


(ny,m,n,ng)
1. s, j, c == ny
sampat - nyampat
sangkil - nyangkil
jagur - nyagur
jemak - nyemak
culik - nyulik
copet - nyopet
2. p, b == m
paek - maek(in);maek(ang)
punduh - muduh(ang)
bading - mading(in);mading(ang)
3
3. T, D == n
Tundik - nudnik
Tampel - nampel
Daar - naar
Dundun - nundun
4. g, k, aksara suara== ng
garap - ngarap
gorok - ngorok
kaplug - kaplug
kajet - ngajet

III. Kruna dwi lingga= Kruna lingga sane kaping kalihang


a. Tan pawewehan :
1. Dwi Sama Lingga
Luh luh; bajang bajang;putih putih;gede gede; umah umah; tolih
tolih.
2. Dwi Samara Lingga
Tolah tolih;kipak kipek;saget sigit;sledat sledet; culak
culik;singgak singguk;Kemak kemik;saksak siksik;kutal
kutil;karag kirig
3. Dwi Maya Lingga
Kunang kunang;kupu kupu;kapu kapu;omang omang;pici
pici;katang katang;buit buit;kawa kawa;suir suir
4. Dwi Purwa
L e l a k u t;k e k a w a;s e t a t e;l e l a w a h;c e c i m p e d a
n;lelima, pepitu
5. Dwi Ungkur (Dwi Wesana)
Pakecoscos;paketeltel;pakenyitnyit;pakebyarbyar;paceburbur;pa
cepolpol;pakedipdip;pakenyornyor

b. Polih Wewehan : turun-tumurun, ngidih-idih, mataki-taki,


magede-gedean, kayun-kayudina, ungkit-ungkitanga, mabersih-
bersih.
4
ADITYA II
PUPUH LAN GENDING BALI

a. Pupuh Ginada

5
b. Pupuh Ginanti

6
c. Gending bali == Juru Pencar

Makna Gending:

Juru pencar adalah Tukang Jala Ikan. Nelayan yang bekerja


dengan alat “pencar” sejenis jaring, untuk menangkap ikan.

Di lagu ini, disiratkan bagaimana kita harus menjalani dan


memilih sebuah pekerjaan nantinya sewaktu dewasa.

Berangkat mencari nafkah dengan tujuan memenuhi


kebutuhan. Pekerjaan akan melahirkan konsekuensi kita harus
berangkat bekerja walau bagaimanapun suasana hati dan
keadaan kita.

7
d. Gending Bali== Putri Cening Ayu

8
Makna Gending:

Lagu Putri Cening Ayu menceritakan tentang


hubungan timbal balik antara ibu dan anaknya. Nah,
mereka menjalin hubungan baik dengan penuh kasih sayang.
Lirik lagu ini sangat berkaitan dengan kehidupan sehari-hari.

9
ADITYA III
SATUA LAN PUISI BALI
a. Siap Selem

Ada katuturan satua I Siap Selem ngelah


pianak pepitu. Ané paling cerika tusing
ngelah bulu madan I Doglagan. Sawai-wai I
Siap Selem ngalih amah nganti ké dauh
pangkungé. Sedek dina anu ri tatkala I Siap
Selem tekén panak-panakné ngalih amah
dauh pangkungé, lantas langité magerudug
nyihnayang lakar ujan.
“Mé, jani mulih. Ento gulemé gedé
gati” keto pianakné kelihan ngomong.
“Ao mé, yang takut nyanan iraga ujanan
dini” pianakné lianan milu masaut “Cening jak makejang, jani ditu di umahé ento
malu maembon. Yen jani iraga mulih pedas
iraga ujanan. Tolih ento adiné, I Doglagan. Ia tusing ngelah bulu. Yen ia ujanan pepes bisa
mati” keto I Siap Selem maorahan tekén pianak-pianakné. Lantas I Siap selem tekén pianakné
makapitu ngungsi keumahé ané ada di sisin pangkungé ento.
“Jero jero sané madué pondok niki, dados ké tiang milu maembon?” keto I Siap Selem metakon.
Lantas pesu ané ngelah umahé ento boya ja sios wantah méong lua madan Meng Kuuk.
“Ngéong ngéong.. ih cai Siap Selem ngujang cai mai?”
“Jero Méong, tiang mriki jagi maembon mawinan tiang madué pianak-pianak kari alit. Tusing melah
keneh tiangé ngajakin ngrobok ujan”.
“Nah lamun buka keto, lan mai macelep ka tengah” ditu lantas Meng Kuuk ngajakin I Siap Selem
tekéning pianakné mulihan. Sajaan lantas tuun ujan bales pesan ngaenang pangkungé blabar.
Meng Kuuk nanjenin I Siap Selem apanga nginep di umahné. I Siap Selem nyak nginep kerana ia
pedalem tekén pianakné. Petengné I Siap Selem tusing ngidayang pules. Ditu lantas ia ningeh Meng
Kuuk mererembug ajaka pianak-pianakne.
“Cening ajak mekejang, petengé ené iraga lakar pesta besar. Né mémé ngelah siap pengina ngajak
pianak makapitu” keto munyiné Meng Kuuk.
“Tiang baang kibulné, Me!” keto pasaut panakné.
“Tiang baang kampidné, Me!” pianakné len milu masaut
Ningeh tutur Meng Kuuké tekén pianak-pianakné buka keto, lantas I Siap Selem nundunin pianak-
pianakne
“Ning bangun ning. Ento Meng Kuuk nagih ngamah iraga. Mai jani iraga megedi uling dini. Cening
malu mekeber nyanan mémé ngemilunin”. Lantas seka besik pianak I Siap Selemé makeber ngecosin
pangkung.
10
Brrr.. Burr.. Suuak… Kéto pianakné ané paling keliha makeber.
“Apa ento Siap Selem?” metakon Meng Kuuk
“Ento don timbulé ulung” keto I Siap Selem nyautin
Brrr.. Burr.. Suuak… keto pianakné lenan makeber
“Apa ento Siap Selem?” Meng Kuuk buin matakon
“Ento don tiingé ulung” pasautné Siap Selem.

Lantas seka besik pianakné I Siap Selem mekeber ngentasin pangkung. Jani enu I Siap Selem tekén I
Doglagan dogen ditu di umahné Meng Kuuk. Mabesen lantas I Siap Selem tekén I Doglagan.
“Cening Doglagan, jani mémé lakar ngalahin cening dini. Nyanan yen lakar amaha tekén I Meng
Kuuk, duegang bané madaya. Orahang eben cainé nu pait, nu belig, sing pantes daar malu. Tunden
Ia ngubuhin cai nganti tumbuh bulu. Yen suba tumbuh bulun cainé, ditu lantas cai keberang ibané
mulih”.
Lantas I Siap Selem makeber ngentasin pangkung. Brrr.. Burr.. Suuak… keto munyin pakeber I Siap
Seleme.
“Apa ento Siap Selem?” matakon lantas I Meng Kuuk. Tusing ada né nyautin. Ditu lantas I Meng
Kuuk nelokin pedemané I Siap Selem. Mekesiab lantas ia maré dapetanga tuah ada I Doglagan ditu.
“Beh, pasti busan ané orahangé don-donan ulung ento boya ja len wantah I Siap Selem tekén pianak-
pianakne”
“Mémé kanggoang dogen suba pitiké cenik ené daar” keto panakné mamunyi.
“Duh jero para méong sinamian, sampunang tiang ajenga mangkin. Tiang konden tumbuh bulu sinah
eben tiangé pait, belig, lan ten jaan ajeng. Pinih becik ubuhin dumun tiang nganti tumbuh bulu, drika
wawu dados ajeng tityang” I Doglagan mautsaha madaya upaya apang sing amaha tekén I Meng
Kuuk lan pianak-pianakne.
I Meng Kuuk kena baana kabelog-belog baan I Doglagan. Ia nyak ngubuhin I Doglagan. I Doglagan
wadahina guungan lan sabilang wai baanga ngamah. Gelising satua jani bulun I Doglagané suba
tumbuh. Meng Kuuk lan pianakné pada repot ngaé lakar basa anggona ngolah ben Doglagane.
“Eh cai Doglagan, jani cai lakar amah kai.”
“Nggih dados nika jero. Nanging apang eben tiangé jaanan, keburang dumun tiang ping telu.”
Meng Kuuk lantas ngeburang I Doglagan. Prrrr. Prrrr. Prrrr. Pas keburané ping telu mekeber lantas I
Doglagan. Joh pakeberné lantas ngenceg duur batuné. Meng Kuuk nguber I Doglagan lan tingalina ia
ngenceg duur batuné. Meng Kuuk nyagrep nanging I Doglagan ngénggalang makeber. Ané sagrepa I
Meng Kuuk boya ja len tuah batu ané ngranaang giginé pungak. I Doglagan makeber sambilanga
ngendingin I Meng Kuuk.
“Ngik ngak ngik nguk gigi pungak nyaplok batu. Ngik ngak ngik nguk gigi pungak nyaplok batu.”
Kéto suba upah anaké ané demen mebikas corah. Iraga mangda setata madaya upaya yéning nepukin
unduk lan ngelawan sané mabikas jele.

11
b. I Belog

Ada katuturan satua anak


belog. Baan belogne ia adanina I
Belog. Sedek dina ia tondena meli
bebek ka peken teken memene.
Ditu lantas ia nyemakin memene
pis. Lantas memene buin
ngomong, kema jani cai engal-
enggal ka peken, terus meli be
dadua di tongos dagang bebeke.
Disubane I Belog neked di peken, kema-mai
ia ninggalin dagang bebek sakewala ia ngenjuhang pipis dasa tali rupiah. Jero
niki jinah, tiang meli bebek dadua. Bebeke aukud aji Rp. 4000.
Lantas dagang bebeke ngemaang I Belog susuk bui Rp. 2000. Disubane maan
meli bebek lantas I Belog mulih.
Kacrita ia ngemulihang, tur ngaliwatin tukad linggah. Ditu lantas bebeke
ngeleb. Maka dadua bebeke ngelangi di tukade. I Belog bengong ninggalin
bebeke kambang tur ia ngrengkeng kene.
"Beh, bebek puyung bakat beli. Awake nagih bebek mokoh tur baat, sakewala
bebek puyung baanga. I Dewek belog-beloga". Lantas bebeke tusing ejuka tur
kalahina mulih.
Disubana I Belog neked jumahne, ajinanga baan memene tuara ngaba bebek.
Memene ngomong, "Ih belog encen bebeke?"
Masaut I Belog, "Maan ja icang meli bebek, nanging puyung icang adepina
teken dagang bebeke. Lantas bebeke leb di tukade, tur ngelangi. Buina laut
ulah icang sawireh meli bebek puyung tuara ada gunane."

Ditu lantas I Belog welanga baan memene. Keto upah anake belog, tuara
ngresep teken munyi. Bebeke mula kambang yan ia lebang di tukake dalem.

12
c. Puisi Bali Anyar

1. Gumi Wayah
(Ni Kadek Nova Aprilia Wati)

Rem-rem selem
Gurindam gurindem
Nngemu gulem
Masemu gelem
Kliab-klieb guminé

Karasa katangkeb langit


Peteng dedet
Klebat-klebét
Endihan tatit

Grudug yéh ngebyor


Grudug angin ngalinus
Grudug linuh magejeran
Grudug gunung makeplug

Tusing je ulian kuangan banten


Boya je karana kuang pakelem
Sing masi ulian widi duka
Suba aab gumi
Ngiring ngastiti
Ring Hyang Widhi

Dumadak baktiné kaaksi


Mangda sutrepti
Sami manggih santhi
Ngiring Hyang Widhi
Om shanti shanti shanti

13
2. Masekolah

Kruyuk, kruyuk munyin siape,


Tekak, tekok munyin penginane,
Metanda jagat sampun semeng,
Sang Hyang Surya menyinarin jagate sami.

Kedis-kedis sane menguci,


Serase nundun tiang uling ngipi,
Titiang metanggi, ngelantas manjus,
Taler nyiapang buku-buku pepelajahan.

Dina sane mangkin,


Titiang jagi ngranjing ka sekolah,
Apang polih kaweruhan,
Nenten lali.

Mepamit saking guru rupaka,


Apang iraga selamet rahayu.

14
ADITYA IV
NULIS RING LONTAR

a. Tata Cara Nyurat Lontar


Sarana sane keperluang ri kala nyurang lontar taler tata cara nyurat ring
lontare kadi ring sor puniki:
1. Daun lontar sane sampun sayaga kaanggen nyurat. Ukurannyane
manut ring kahyun soang-soang utawi akehnyane sasuratan sane
pacang kasislin.
2. Pangrupak inggih punika lemat sane madue rai kakalih nenten sekadi
rain semat kane ketahnye kaanggen majejahitan. Pangrupak
kawigunannya pateh sekadi pulpen utawi pensil.
3. Pensil miwah garisan sane kaanggen ngarya garis pinggir ring sisi
tengen utawi kiwa tigang bolong sane wenten ring lontar, kirang
langkung 0,5 cm.
4. Rikalaning ngarya garis pinggir (lanturang no.3 ring luhur), sane patut
kaurating inggih punika bolong lontar sane magenah ring kebot A nuju
bolong tengah B tur jarak bolong B ka bolong C. Jarak bolong A ka B
punika bawakan yening bandingang ring bolong B ka C, nika awinan
nyurat lontar kakawitin saking bolong kiwa A.
5. Yaning sampun, wawu kalaksanayang nyurat antuk pamahbah
sasuratan sane kakawitin panti (>) ) utawi pamada (> ) sane
kalanturang ngangge mulastawa inggih punika “Om Awighnamastu”
salanturnyanya katutup malih ngangge pamahbah.
6. Rikalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sane kiwa. Lontar
sane kagambel punika akehnyane lebih saking asiki. Nyurat lontar
nenten pisan dados sakadi nyurat ring buku tulis (neplek ring meja),
nanging tangan sane ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-
lungka (kasur alit).
15
NB : Lontar sane puput kasurat sangkaning nyurat neplek ring meja
punika kawastanin lontar tulah sane nenten dados kawacen napi malih
kaentungang. Lontar sane sasuratannyane kakawitin saking bolong C
(dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Lontar tulah punika
kabangayang manten mangda rusak preragan.
7. Dulang utawi meja sane kaanggen aled ri kala nyurat. 8. Panyangihan
sane marupa sakadi batu sane ketah kaanggen nyangihin pangrupak
utawi lemat sane sampun puntul. Yening mangkin, sane becik
kaanggen nyangih pangrupak inggih punika amplas besi sane alus
antuk nomer kodenyane 1000.
8. Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyane ngangge pasang jajar sambung
nenten jajar palas. Jajar sambung inggih punika kruna-kruna sane
kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin nenten wenten
spasinnyane.
9. Nyurat lontar punika kakawitin saking baris kaping kalih sane
kakawitin saking bolong A ngantos bolong C, kenten malih baris
kaping 2,3, miwah 4. Baris kapertama utawi baris pinih luur punika
kaanggen genah pangangge suara utawi tengenan. Yening lembaran
kapertama sampun telas kasuratin, lontar kabadingang saking sor ka
luur nenten dados saking tengen ka kiwa
10. Sane pacang nyalin ring lontar mangda uning pisan ring pasang aksara
Bali mangda nenten wenten kaiwangan tatujon daging lontare punika.
Makeh kruna-krunane sane ucapannyane pateh nanging
sasuratannyane matiosan teler pangartosnyane matiosan.
11. Wangun aksara Bali sane kasurat mangda mamatan titiran utawi
ngawindhu. Ageng aksarane taler spasinnyane mangda pateh. Yening
iwang ri kala nyurat, sampunang aksara punika kaurek utawi kacoret.
Aksara sane iwang punika kapademang antuk nagingin ulu ( u ) miwah
suku ( …i...)
12. Yening sampun puput nyurat wawu kaitemang nganggen tingkih,
buah nagasari nasak sane manyayah, buah jarak sane nasak di punya,
utawi mangsi. Ri kala ngitemang puniki kawastanin nyipat sastra.
13. Siapkan benang kemong kurang lebih panjangnya kirang langkung 40-
50 cm sane kaanggen ngiket lontar sane sampun puput kasurat taler
tapes lontar sane kaanggen ngapit lontare mangda tetet leser tur nenten
lembab. Ketahnyane lontar sane megenah sane luur tur pinih sor gelis
keni jamur utawi keset. Ring kalih muncuk benang kadagingin jinah
kepeng asiki-asiki anggen ngancing cakepan lontare wus punika
simpen ring keropak lontar mangda awet.
16
14. Patut taler kaelingang inggih punika indik ceciren sakadi lelintihan
lontar sane kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik
pangawinnyane, conto : • Puput sinurat duk rahina Buda Kliwon
Pagerwesi, Rah 9 tenggek 9, tanggal 17 Januari 2006, kasurat antuk I
Nyoman Sastra maguna, Banjar Dajan Peken Desa Singapanjaron,
Kecamatan Kubu Tambahan Buleleng. Turunan lontar puniki wit
druen Gedong Kirtya Singaraja, nomor keropak 761.

b. SASANA NYURAT LONTAR


 Sebelum mulai nyurat ring lontar, uncarang mantra : “Om Awignamastu
Namo sidham, Om Dewa tumurun anulis, Hyang tinulis ya namah swaha”
o Yening pacang ngwacen lontar, sadurung ngambil lontar saking keropak
utawi genah sane tiosan patut nguncarang mantra : “ Om, Ganda Indra ya
namah swaha” o Malinggih ri kala pacang ngwacen, uncarang mantra :
Om, Sudamala ya namah swaha”.
 Nglepas benang pangiket, uncarang mantra : “ Om, ya namah swaha” o
Mungkak cakepan lontar, mantra : “ Om Saraswati yang namah swaha.”
“Om, patra linepas, linepasaken sangka titiswa ring iti sudamala yang
namah swaha.” o Ngwacen lontar, mantra : “ Om, wali Hyang Saraswati
ya namah swaha.”
 Ngwacen aksara lontar, mantra : “ Om, Wali Hyang Saraswati ya namah
swaha.” o Mungkak halaman lontar, mantra : “ Om, Brahma Adi Rudra
dewa swara sroti rama darsia Saraswati.” o Ngiket malih lontar yening
sampun puput ngwacen, mantranya : “ Om, sa ba ta a i nama swaha.”
 Yening pacang makar utawi ngutang lontar sane sampun rusak, mantra : “
Om sastra weruh ulun mulanta nguni nguni duhkita anaring swarga Dewi
Saraswati dewi tan kita. Om namah swaha.”

17
ADITYA V
CECIMPEDAN LAN BEBLADBADAN

a. Cecimpedan

1. Apa cekuk kajengitin?


Jawaban: caratan

2. Apake jangkrik ngecik di duur gununge?


Jawaban: anak macukur
3. Apa anak cenik ngemu getih?
Jawaban: klepon
4. Apake madaar acepok, wareg sai-sai?
Jawaban: galeng
5. Apa anak cenik matapel?
Jawaban: blauk
6. Apake anak satak maka satak matlusuk?
Jawaban: iga-iga

18
7. Apa anak satak maka satak maudeng putih?
Jawaban: bungan ambengan
8. Apa anak cerik maid enceh?
Jawaban: caratan
9. Apa anak cenik pantigang ngurek gumi?
Jawaban: gangsing
10. Apake anak bongkok kereng nyuun?
Jawaban: sendi
11. Apake done amun pedang buahne amun guungane?
Jawaban: punyan jaka
12. Apake bale gede matampul abesik?
Jawaban: pajeng
13. Apake cekuk baong, godot basang, pesu gending?
Jawaban: rebab
14. Apa ane negen nongos ane kategen majalan?
Jawaban: pancoran
15. Apa ane kajepes idup ane nyepes mati?
Jawaban: pagehan
16. Apake base alukun ulung seka bidang?
Jawaban: pusuh biu
17. Apake ngamah uli basang pesu uli tundun?
Jawaban: panyerutan
18. Apa don ne srining-srining buahne amun gon?
Jawaban: punyan jempinis
19. Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah?
Jawaban: waluh
20. Apa don ne utusan, buahne aturan?
Jawaban: punyan ental
21. Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi?
Jawaban: base
22. Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan?
Jawaban: padi
23. Apake awakne kulit, matane kulit, kupingne kulit, batisne kulit
konyangan kulit?
Jawaban: wayang kulit
24. Apa menek bajang tuun tua?
Jawaban: surya

19
25. Apa memene jekjek panakne gisi?
Jawaban: anak nglesung
26. Apa memene matujuang panakne nguber?
Jawaban: bedil/tulup
27. Apa memene nongos panakne nguyak tai?
Jawaban: ngulig boreh
28. Apa masisik naga majempong ratu?
Jawaban: manas
29. Apa pagehan anake ngenah pagehan iragane tusing?
Jawaban: gigi
30. Apa sorong jukung tarik bintang?
Jawaban: mamula padi diuma
31. Apa sampi cono mapalu selat pundukan?
Jawaban: alis
32. Apa sampi abada seenan sing nyak amaha nanging batu amaha?
Jawaban: kutu
33. Apa silak-siluk nomplok lelipi selem?
Jawaban: anak nunun
34. Apa siap putih maguwungan kere?
Jawaban: buah salak
35. Apa ane kagelut idup ane ngelut mati?
Jawaban: angasan punyan nyuh
36. Apa keplag-keplug pesu bulan dadua?
Jawaban: ngempug nyuh
37. Apa tamiu satak maka satak maklambi barak?
Jawaban: kedapan kayu
38. Apa anak majalan dibiase yan mabet kori nampak baise tusing ngenah?
Jawaban: anak majalan makirig
39. Apa baas angiyu malatah abesik?
Jawaban: bulan/ matanai
40. Apa batisne di sirah, jitne, disirah, basange di sirah?
Jawaban: kutu
41. Apa anak cenik nyuun tai?
Jawaban: udang
42. Apa kayehan Dewa tusing dadi kayehin?
Jawaban: anak ngenceh
43. Apa anak cenik makamben agebog?
Jawaban: pusuhbiu

20
44. Apa ane ngandong ngoyong, ane gandonge majalan?
Jawaban: anak menek punyan kayu
45. Apa macelep ngenah?
Jawaban: kacing baju
46. Apa kesek-kesek menek tuun mesu didih?
Jawaban: anak masikat gigi
47. Apa mara tusing tepuk alihin-alihin, mara tepuk entungang?
Jawaban: anak tebek dui
48. Apa mara menjujuk batisne tusing ngenah?
Jawaban: sepatu
49. Apa ya sambung mawakang?
Jawaban: natakang belek di pancorane
50. Apa bungut ngepak jit?
Jawaban: bungut paon
51. Apa mara majujuk edep, mara nyongkok tegeh?
Jawaban: cicing
52. Apa mara celepang leser, mara pesu yehne layu?
Jawaban: anak naar tebu

b. Bebladbadan

Bebladbadan kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sane


sampun kalampahan riin. Babad taler maarti abas wiadin basang
kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih seselan "el",
pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges
kruna bebasan, kaanggen papiringan, saha madue purwakanti
(bersajak).

Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang


palet. Krunane sane pinih riin apalet dados "giing" utawi "bantang",
krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati (bebasanipun)", sakadi
sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak).

21
krunane sane kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun,
makadi :
1. Giing (bantang) : majempong bebek,
2. Arti sujati (bebasanipun) : jambul,
3. Arti paribasa : ngambul.

Dadosne kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul"
ring kruna "ngambul".

Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan


kalih laksanan janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten
yening anake mabladbadan, artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk
kasengguh sami sampun uning ring artinipun.

Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan , luiripine :

1. Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya


2. Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna
3. Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan
4. Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang
5. Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu
6. Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
7. Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong
8. Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin
9. Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati
10. Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin
11. Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan
12. Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk
13. Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug
14. Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin
15. Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek
16. Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug
17. Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat
18. Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas
19. Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang
20. Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol
21. Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon

22
ADITYA VI
AKSARA WIAJANA

Aksara Bali merupakan aksara tradisional penduduk Bali dan


berkembang di Bali. Aksara Bali merupakan suatu abugida yang
berpangkal pada huruf Pallawa. Aksara ini mirip dengan aksara Jawa.
Perbedaannya terletak pada lekukan bentuk huruf.
Aksara Bali berjumlah 47 karakter, 14 di selangnya merupakan huruf
vokal (aksara suara). Huruf konsonan (aksara wianjana) berjumlah 33
karakter. Aksara wianjana Bali yang biasa digunakan berjumlah 18
karakter. Juga terdapat aksara wianjana Kawi yang digunakan pada
kata-kata tertentu, terutama kata-kata yang dipengaruhi bahasa
Kawi dan Sanskerta.
Meski berada aksara wianjana Kawi yang memuat intonasi nada
tertentu, pengucapannya sering disetarakan dengan aksara
wianjana Bali. Misalnya, aksara dirgha (pengucapan panjang) yang
seharusnya dibaca panjang, seringkali dibaca seperti aksara
hresua (pengucapan pendek).

a. Warga Aksara
Dalam aksara Bali, terdapat suatu sistem pengelompokkan huruf
menurut dasar pengucapannya yang dikata warga aksara. Dalam
bahasa Bali, warga faedahnya "jenis"/"kelompok"
dan aksara faedahnya "huruf"/"lambang penulisan", bukan sistem
tulisan. Dalam aturan menulis aksara Bali, berada 5 warga aksara yang
utama, yaitu:

23
 Kanthya. Warga kanthya merupakan gugusan fonem yang bermula dari
langit-langit dekat kerongkongan. Beberapa di selangnya termasuk
konsonan celah suara. Yang termasuk warga
kanthya merupakan konsonan langit-langit belakang/guttural dan celah
suara (glotal). Huruf konsonan yang termasuk warga kanthya terdiri
dari: Ka (k), Ga (g), Ga gora (gh), Nga (ng). Sedangkan huruf vokal yang
termasuk warga kanthya merupakan A.
 Talawya. Warga talawya merupakan gugusan fonem yang bermula dari
langit-langit mulut. Yang termasuk warga talawya merupakan konsonan
langit-langit/palatal. Huruf konsonan yang termasuk warga talawya terdiri
dari: Ca (c), Ca laca (ch), Ja (j), Ja jera (jh), Nya (ny), Sa saga (sy).
Sedangkan huruf vokal yang termasuk warga talawya merupakan I.
 Murdhanya. Warga murdhanya merupakan gugusan fonem yang bermula
dari tarikan lidah ke belakang menyentuh langit-langit. Beberapa di
selangnya termasuk konsonan rongga-gigi. Yang termasuk warga
murdhanya merupakan konsonan tarik-belakang/retrofleks dan rongga-
gigi/alveolar. Huruf konsonan yang termasuk warga murdhanya terdiri
dari: Ta latik (ṭ), Da madu (ḍ), Na rambat (ṇ), Sa sapa (ṣ), Ra (r).
Sedangkan huruf vokal yang termasuk warga murdhanya merupakan Ra
repa (Ṛ).
 Dantya. Warga dantya merupakan gugusan fonem yang bermula dari
sentuhan lidah dengan gigi. Beberapa di selangnya termasuk konsonan
rongga-gigi. Yang termasuk warga dantya merupakan konsonan
gigi/dental dan rongga-gigi/alveolar. Huruf konsonan yang
termasuk warga dantya terdiri dari: Ta (t), Ta tawa (th), Da (d), Da
madu (dh), Na (n), Sa danti (s),[2] La (l). Sedangkan huruf vokal yang
termasuk warga dantya merupakan La lenga (Ḷ).
 Osthya. Warga osthya merupakan gugusan fonem yang bermula dari
pertemuan bibir atas dan bawah. Yang termasuk warga oshtya
merupakan konsonan dwibibir/labial. Huruf konsonan yang
termasuk warga talawya terdiri dari: Pa (p), Pa kapal (ph), Ba (b), Ba
kembang (bh), Ma (m), Wa (w). Sedangkan huruf vokal yang
termasuk warga talawya merupakan U.
24
b. Aksara Suara (vocal)

Aksara suara dikata pula huruf vokal/huruf hidup dalam aksara Bali.
Fungsi aksara suara sama seperti fungsi huruf vokal dalam huruf Latin. Bila
suatu aksara wianjana (konsonan) diberi salah
satu pangangge (tanda diakritik) aksara suara, karena itu cara baca aksara
wianjana tersebut juga berubah, sesuai dengan fungsi pangangge yang
melekati aksara wianjana tersebut. Berikut ini merupakan aksara suara dalam
aksara Bali:
Aksara suara hresua Aksara suara dirgha
(huruf vokal pendek) (huruf vokal panjang)
Warga
Alfabet Nama Alfabet
aksara Aksara Huruf Aksara Huruf
Fonetis Fonetis
Bali Latin Bali Latin
Internasional Internasional

Kantya
(tenggorokan)
A [a] A kara Ā [ɑː]

Talawya
(langit-langit I [i] I kara Ī [iː]
lembut)
Murdhanya
(langit-langit Ṛ [ɹ̩ ] Ra repa Ṝ [ɹ̩ ː]
keras)

Dantya
(gigi)
Ḷ [l̩ ] La lenga Ḹ [l̩ ː]

Osthya
(bibir)
U [u] U kara Ū [uː]

Kanthya-
talawya
E kara (E)
(tenggorokan E [e]; [ɛ] E; Ai [e]; [aːi]
Airsanya (Ai)
& langit-
langit lembut)
Kanthya-
osthya O;
O [o]; [ɔ] O kara [o]; [aːu]
(tenggorokan Au
& bibir)

25
c. Aksara wianjana (konsonan)
Aksara wianjana dikata pula konsonan atau huruf mati dalam aksara Bali.
Meskipun penulisannya tanpa huruf vokal, setiap aksara dibaca seolah-olah
dibubuhi huruf vokal /a/ atau /ə/[3] karena merupakan suatu abugida.
Aksara ardhasuara merupakan semivokal. Kata ardhasuara (dari bahasa
Sanskerta) secara harfiah faedahnya "setengah suara" atau semivokal. Dengan
kata lain, aksara ardhasuara tidak sepenuhnya huruf konsonan, tidak pula huruf
vokal. Yang termasuk gugusan aksara ardhasuara merupakan Ya, Ra, La,
Wa. Gantungan-nya termasuk pangangge aksara (kecuali gantungan La),
yaitu nania (gantungan Ya); suku kembung (gantungan Wa);
dan guwung atau cakra (gantungan Ra).

26
d. Pangangge
Pangangge (lafal: /pəŋaŋge/) atau dalam bahasa Jawa dikata sandhangan,
merupakan simbol yang tidak bisa berdiri sendiri, ditulis dengan melekati
suatu aksara wianjana maupun aksara suara dan memengaruhi cara membaca
dan menulis aksara Bali. Berada berbagai macam pangangge,
diantaranya pangangge suara, pangangge tengenan (lafal: /t̪ əŋənan/),
dan pangangge aksara.
e. Pangangge suara
Bila suatu aksara wianjana (konsonan) dibubuhi pangangge aksara
suara (vokal), karena itu cara baca aksara tersebut akan berubah. Contoh: huruf
Na dibubuhi ulu dibaca Ni; Ka dibubuhi suku dibaca Ku; Ca
dibubuhi taling dibaca Cé. Kepada huruf Ha berada pengecualian. Kadangkala
bunyi /h/ dikatakan, kadangkala tidak. Hal itu tergantung pada kata dan
kalimat yang ditulis.

27
f. Pangangge tengenan
Pangangge tengenan (kecuali adeg-adeg) merupakan aksara wianjana yang
bunyi vokal /a/-nya tidak berada. Pangangge tengenan terdiri
dari: bisah, cecek, surang, dan adeg-adeg. Bila dibandingkan dengan
aksara Dewanagari, tanda bisah berfungsi sama seperti tanda wisarga; tanda
cecek berfungsi seperti tanda anusuara; tanda adeg-adeg berfungsi seperti tanda
wirama.

g. Pangangge aksara
Pangangge aksara letaknya di bawah aksara wianjana. Pangangge
aksara (kecuali La) merupakan gantungan aksara ardhasuara. Pangangge
aksara terdiri dari:

28
Alfabet Fonetis
Simbol Nama
Internasional

[r] guwung/cakra

[w] suku kembung

[j] nania

h. Gantungan
Karena adeg-adeg tidak boleh dipasang di tengah dan kalimat, karena itu
supaya aksara wianjana bisa "mati" (tanpa vokal) di tengah kalimat
dipakailah gantungan. Gantungan menciptakan aksara wianjana yang
dilekatinya tidak bisa lagi dikatakan dengan huruf "a", misalnya aksara Na dibaca
/n/; huruf Ka dibaca /k/, dan sbgnya. Dengan demikian, tidak berada vokal /a/
pada aksara wianjana seperti semestinya. Setiap aksara wianjana
memiliki gantungan tersendiri. Kepada "mematikan" suatu aksara dengan
memakai gantungan, aksara yang akan dimatikan mesti dilekatkan
dengan gantungan. Misalnya bila menulis kata "Nda", huruf Na mesti dimatikan.
Maka, huruf Na dilekatkan dengan gantungan Da. Karena huruf Na dilekati oleh
gantungan Da, karena itu Na dikatakan /n/.
Gantungan dan pangangge diperbolehkan melekat pada satu huruf yang sama,
namun bila dua gantungan melekat di bawah huruf yang sama, tidak
diperbolehkan. Kondisi dimana berada dua gantungan yang melekat di bawah
suatu huruf yang sama dikata tumpuk telu (tiga tumpukan). Kepada menghindari
hal tersebut karena itu penggunaan adeg-adeg di tengah kata diperbolehkan.

29
i. Pasang pageh
Dalam lontar, kakawin dan kitab-kitab dari zaman Jawa-Bali Kuno banyak
ditemukan berbagai aksara wianjana khusus, beserta gantungannya yang
istimewa. Penulisan aksara seperti itu dikata pasang pageh, karena cara
penulisannya memang demikian, tidak bisa diubah lagi. [8] Aksara-aksara tersebut
juga memiliki nama, misalnya Na rambat, Ta latik, Ga gora, Ba kembang, dan
sbgnya. Hal itu disebabkan karena setiap aksara mesti dikatakan dengan intonasi
yang aci, sesuai dengan nama aksara tersebut. Namun sekarang ucapan-ucapan
kepada setiap aksara tidak seperti dulu. [9] Aksara mahaprana (hembusan besar)
dikatakan sama seperti aksara alpaprana (hembusan kecil). Aksara
dirgha (suara panjang) dikatakan sama seperti aksara hrasua (suara
pendek). Aksara usma (desis) dikatakan biasa saja. Meskipun cara pengucapan
sudah tidak dihiraukan lagi dalam membaca, namun dalam penulisan, pasang
pageh mesti tetap diamati.
Pasang pageh berbuat jasa kepada membedakan suatu homonim. Misalnya:
Aksara Bali Aksara Latin
(IAST)Faedah

astamerupakan

asthatulang

aṣṭadelapan

padatanah, bumi

pādakaki

padhasama-sama
30
j. Aksara maduita
Aksara maduita khusus digunakan pada bahasa serapan. Umumnya orang
Bali menyerap kata-kata dari bahasa Sanskerta dan Kawi kepada menambah
kosakata. Contoh penggunaan aksara maduita:

Aksara Latin
Aksara Bali Faedah
(IAST)

Buddha Yang telah sadar

Yuddha perang

Bhinna beda

Dengan melihat contoh di atas, ternyata berada huruf konsonan yang ditulis dua
kali. Hal tersebut merupakan ciri-ciri aksara maduita.
k. Angka

31
Menulis angka dengan memakai angka Bali paling sederhana, sama seperti
sistem dalam aksara Jawa dan Arab. Bila akan menulis angka 10, cukup
dengan menulis angka 1 dan 0 menurut angka Bali. Demikian pula bila menulis
angka 25, cukup menulis angka 2 dan 5. Bila angka ditulis di tengah kalimat,
kepada membedakan angka dengan huruf karena itu diwajibkan kepada memakai
tanda carik, di awal dan di kesudahan angka yang ditulis.
Di bawah ini contoh penulisan tanggal dengan memakai angka Bali (tanggal: 1
Juli 1982; lokasi: Bali):
Aksara Bali Transliterasi dengan Huruf Latin

Bali, 1 Juli 1982.

Pada contoh penulisan di atas, angka diapit oleh tanda carik kepada
membedakannya dengan huruf.
l. Tanda baca dan aksara khusus
Berada beberapa aksara khusus dalam aksara Bali. Beberapa di selangnya
merupakan tanda baca, dan yang yang lain merupakan simbol istimewa karena
diasumsikan keramat. Beberapa di selangnya diuraikan sbg berikut:
Simbol Nama Keterangan
Ditulis pada kesudahan kata di tengah kalimat. Fungsinya sama dengan
Carik atau Carik
koma dalam huruf Latin. Digunakan juga kepada mengapit aksara
Siki.
anceng.
Carik Kalih atau Ditulis pada kesudahan kalimat. Fungsinya sama
Carik Pareren. dengan titik dalam huruf Latin

Digunakan pada kesudahan kata. Fungsinya sama dengan tanda titik


Carik pamungkah.
dua pada huruf Latin.

Digunakan pada kesudahan penulisan karangan, surat dan sbgnya. Pada


Pasalinan.
geguritan bermakna sbg tanda pergantian tembang.

32
Panten atau
Digunakan pada awal suatu karangan, surat dan sbgnya
Panti.
Digunakan pada awal penulisan. Sasarannya sama dengan
Pamada. pengucapan awighnamastu, yaitu berkeinginan supaya apa yang dikerjakan bisa
sukses tanpa rintangan.

Ongkara. Simbol suci umat Hindu. Simbol ini dibaca "Ong" atau "Om".

m. Font Aksara Bali


Font Aksara Bali kepada komputer pertama kali dibuat merupakan Bali Simbar.
Font ini dibuat oleh I Made Suatjana dengan memanfaatkan alokasi dari
kodifikasi ASCII kepada dikamuflasekan ke dalam bentuk karakter Aksara Bali.
[10]. Namun, font ini memiliki kelemahan yaitu hanya terbatas dalam keperluan
pengetikan memakai templat kepada Microsoft Word. Sejak tahun 2006, Aksara
Bali telah masuk ke dalam standar Unicode dan memiliki kodifikasi U+1B00–
U+1B7F. Dengan beradanya standar Unicode ini, karakter-karakter Aksara Bali
bisa digunakan kepada berbagai keperluan yang lebih lapang seperti penulisan
halaman internet, surat elektronik, blog, dsb. Namun karena implementasi yang
paling berlilit, penggunaan Unicode dari Aksara Bali sedang terbatas dalam
sistem operasi Linux dan keluarganya saja. Sistem operasi BlankOn Linux
merupakan distribusi Linux pertama yang menyediakan font dan sistem input
kepada Aksara Bali semenjak versi 6.0 (Ombilin). [11]

33
ADITYA VII
SURAT RING BASA BALI
a. Fungsi ring surat
Berdasarkan fungsinya, surat dapat dibagi menjadi tiga jenis yaitu:

 Surat pribadi yang memiliki ciri-ciri tidak menggunakan kepala/kop surat,


tidak menggunakan nomor surat, dan bahasa yang digunakan
menyesuaikan penulis surat, atau bisa dikatakan bahasanya tidak terlalu
resmi
 Surat resmi atau surat dinas memiliki ciri-ciri kebalikan dari surat pribadi.
Yaitu terdapat kop dan nomor surat, ada stempel resmi, dan bahasa yang
digunakan bahasa yang resmi atau formal
 Surat niaga berhubungan dengan kegiatan ekonomi seperti usaha,
perdagangan, dan sejenisnya. Ciri-ciri surat tergantung dari keperluan
usaha seperti kuitansi, surat jual beli, dan sejenisnya.

b. Bagian Surat
Surat resmi atau surat dinas terdiri dari tiga bagian. Tiga bagian tersebut adalah:

 Pemahbah atau pendahuluan berisikan nomor surat, tujuan surat,


lampiran, dan kalimat pembuka
 Daging atau isi surat berisi penjelasan secara detail terkait tujuan surat.
Misalnya seperti nama kegiatan, waktu pelaksanaan, dan sebagainya
 Pamuput atau penutup berisikan kalimat penutup seperti ucapan terima
kasih disertai tanda tangan si pembuat surat.

c. Bagian Pemahbah Surat

 Lebih jelasnya, berikut ini contoh surat mengenai pemberitahuan kepada


warga untuk menghadiri rapat (sangkep). Berikut bagian pemahbah atau
pembuka surat:

34
 Banjarangkan, 24 Januari 2023
Pesalin (nomor): 123456789
Lepitan (lampiran): 1 lembar
Indik: Atur piuning sangkep
Praya katur ring: Krama lanang Banjar Adat A

 Om Swastiastu,

 Malarapan asung kerta wara nugrahan Ida Sang Hyang Widhi Wasa,
dumogi semeton sinamian pada kenak rahayu.

 Artinya:

 Banjarangkan, 24 Januari 2023


Nomor: 123456789
Lampiran: 1 lembar
Hal: Pemberitahuan rapat
Kepada: Warga laki-laki Banjar Adat A

 Om Swastiastu,

 Atas berkat dan karunia Ida Sang Hyang Widhi Wasa, semoga warga
semuanya dalam keadaan sehat dan baik.

d. Bagian Daging Surat


 Setelah menulis bagian pembuka atau pemahbah, maka dilanjutkan
dengan bagian isi atau daging surat. Berikut bagian daging surat:

 Mawiwit antuk pengapti sane hening suci nirmala, malarapan swalapatra


puniki, titiang nggangganing prajuru Banjar Adat A lan pangremba
(panitia) pawangunan, jagi ngamargiang pesangkepan indik pawangunan
bale pasamuhan ring Pura Dalem sane magenah ring madya mandala.

35
 Titiang nunas ida dane ledang rauh nyarengin pesangkepan sane jagi
kalaksanayang ring galah:

 Rahina/pawilangan : Saniscara, 28 Januari 2023


Dauh: 10.00 Wita
Genah sangkep: Bale Banjar A
Busana: adat madya

 Artinya:

 Dengan hati yang hening dan suci, melalui surat ini, saya sebagai pengurus
Banjar Adat A dan panitia pembangunan, akan melaksanakan rapat
mengenai pembangunan tempat rapat di Pura Dalem yang berlokasi di area
tengah pura (madya mandala).

 Saya memohon kepada warga sekalian agar hadir untuk mengikuti rapat
yang akan dilaksanakan pada:

 Hari: Sabtu, 28 Januari 2023


Waktu: 10.00 Wita
Tempat rapat: Bale Banjar A
Pakaian: adat madya.

e. Bagian Penutup
 Setelah membuat isi surat secara jelas mengenai informasi-informasi
yang ingin disampaikan, maka berikutnya adalah membuat pamuput atau
bagian penutupnya. Berikut bagian pamuput surat:

 Inggih kadi asapunika pinunas titiang, mogi-mogi nenten wenten


kapialan mangda ida dane sareng sami prasida ngarauhin. Mantuk ring
uratiang miwah sapangrauh ida dane, titian nguncarang matur suksma.

 Om Shanti, Shanti, Shanti Om

 Tanda tangan
Kelian Banjar A

36
 Artinya:

 Demikianlah permohonan saya, semoga tidak ada halangan agar warga


semuanya bisa hadir. Atas perhatian dan kehadirannya, saya ucapkan
terima kasih.

 Om Shanti, Shanti, Shanti Om

 Tanda tangan
Kelian Banjar A

 Swalapatra atau surat Bahasa Bali biasanya diterjemahkan dari Bahasa


Indonesia. Surat dalam Bahasa Bali ini biasanya sering digunakan terkait
pelaksanaan kegiatan adat desa atau banjar adat yang ada di Bali.

37
ADITYA VIII
SEJARAH BASA BALI LAN GUNUNG AGUNG
Bahasa Bali adalah sebuah bahasa Austronesia dari cabang Sundik dan lebih spesifik dari anak
cabang Bali-Sasak. Bahasa ini terutama dipertuturkan di pulau Bali, pulau Lombok bagian
barat, dan sedikit di ujung timur pulau Jawa.
Di Bali sendiri, bahasa Bali memiliki tingkatan penggunaannya, misalnya ada yang disebut
Bali Alus, Bali Madya, dan Bali Kasar. Hal ini terjadi karena pengaruh bahasa Jawa menyebar
ke Bali sejak zaman Majapahit, bahkan sampai zaman Mataram Islam, meskipun kerajaan
Mataram Islam tidak pernah menaklukkan Bali. Yang halus dipergunakan untuk bertutur
formal misalnya dalam pertemuan di tingkat desa adat, meminang wanita, atau antara orang
berkasta rendah dengan berkasta lebih tinggi. Yang madya dipergunakan di tingkat masyarakat
menengah misalnya pejabat dengan bawahannya, sedangkan yang kasar dipergunakan bertutur
oleh orang kelas rendah misalnya kaum sudra atau antara bangsawan dengan abdi dalemnya.
Di Lombok, bahasa Bali terutama dipertuturkan di sekitar kota Mataram, sedangkan di pulau
Jawa bahasa Bali terutama dipertuturkan di beberapa desa di kabupaten Banyuwangi. Selain
itu bahasa Osing, yaitu bahasa asli orang Banyuwangi, juga menyerap banyak kata-kata Bali.
Misalkan sebagai contoh kata osing yang berarti “tidak” diambil dari bahasa Bali tusing.
Bahasa Bali dipertuturkan oleh kurang lebih 3,3 juta jiwa berdasarkan data sensus tahun 2000.
Vokal

Vokal

Depan Madya Belakang

Tertutup i u

Tengah e ə o

Terbuka a

38
Konsonan

Langit2 Langit2 Celah


Bibir Gigi
Keras Lunak Suara

Letup p b t d c ɟ k g

Sengau m n ɲ ŋ

Desis s h

Getar /
rl
Sisi

Hampiran w j

 Alofon
Sebuah ciri khas dan menjadi keistimewaan bahasa Bali ialah bahwa fonem
eksplosif tak bersuara /t/ dilafalkan sebagai [t] pada posisi akhir, tetapi pada
posisi awal dan tengah dilafalkan sebagai [ʈ] (t retrofleks).
Vokal /a/ pada posisi akhir terbuka dilafalkan sebagai [ĕ]. Misalkan kata Kuta,
nama pantai termashyur di Bali, dilafalkan sebagai [k'uʈĕ].

 Sukukata
Seperti bahasa Austronesia lainnya, bahasa Bali juga cenderung dengan kata-
kata dwisukukata dan berbentuk KVKVK. Namun dalam mereduplikasi sebuah
sukukata monosilabik berbentuk KVK, maka dalam bahasa Bali ini biasanya
menjadi KVKKVK berbeda dengan bahasa Melayu dan Jawa:

39
Melayu Bali Jawa

kukus kuskus dang (bentuk berbeda)

ngengat ngetnget ngĕngĕt

Kekerabatan dan kosakata


Bahasa Bali dalam keluarga bahasa Austronesia sering ditengarai paling dekat
berkerabat dengan bahasa Jawa. Namun hal ini tidaklah demikian. Bahasa Bali
paling dekat dengan bahasa Sasak dan beberapa bahasa di
pulau Sumbawa bagian barat. Kemiripannya dengan bahasa Jawa hanya karena
pengaruh kosakata atas bahasa Jawa karena aktivitas penaklukan Jawa pada masa
lampau, terutama pada abad ke-14 Masehi. Bali ditaklukkan oleh Gajah
Mada pada tahun 1343 Masehi. Bahkan dalam keluarga Austronesia, secara
fonologis bahasa Bali lebih mirip bahasa Melayu daripada bahasa Jawa. Namun
fonem /r/ pada posisi akhir dalam bahasa Melayu, sering kali menjadi /h/ pada
bahasa Bali. Hal ini bisa terbukti dengan senarai perbandingan kosakata dasar
bahasa Melayu, Bali, Jawa Kuno dan Jawa Baru:

40
41

Melayu Bali Jawa Kuno Jawa Baru

dua dua rwa ro, loro

jalan jalan dalan dalan

dengar dingěh rĕngö rungu

jarum jaum dom dom

jauh joh adoh adoh

ada ada hana ana

beli běli wĕli, tuku tuku

jari, jeriji jriji (?) driji

betis, kaki batis, bais jöng, suku sikil

hidup idup hurip urip

air, ayer yèh,toye wway we, banyu

buah buah, woh wwah woh

di ring ri, ring i, ing


telur taluh antiga tigan, ĕndhog

jemur jěmuh (?) pepe

kambang kĕmbang
bunga bunga
sĕkar sĕkar

sĕga sĕga
nasi nasi
sĕkul sĕkul

hujan ujan hudan udan

Pengaruh bahasa Jawa


Bahasa Bali banyak terpengaruh bahasa Jawa, terutama bahasa Jawa Kuno dan bahasa
Sanskerta. Kemiripan dengan bahasa Jawa terutama terlihat dari tingkat-tingkat bahasa yang
terdapat dalam bahasa Bali yang mirip dengan bahasa Jawa. Maka tak mengherankanlah jika
bahasa Bali halus yang disebut basa Bali Alus Mider mirip dengan bahasa Jawa Krama.
Banyak kata-kata Bali yang halus diambil dari bahasa Jawa:

Melayu Bali Jawa

sudah sampun sampun

meninggal seda seda

datang rauh rawuh

dari saking saking

arti teges tĕgĕs

42
Kosakata khas Bali
Di atas sudah diapaparkan kosakata yang mirip dengan bahasa Melayu dan
bahasa Jawa. Sekarang kosakata khas Bali dipaparkan:

Melayu Bali Jawa

cai untuk laki-laki/nyai untuk


kau (kasar) kowe
wanita (kasar)

sungay (Jawa Kuno)


sungai tukad kali
lepen

yang sane ingkang, sing

dukun, tabib balian dhukun

Konsep geografis
Berbeda dengan banyak suku bangsa di dunia, tetapi masih mirip dengan suku bangsa penutur
bahasa Austronesia lainnya, orang Bali dalam menentukan arah berorientasi bukan pada
arah mata angin yang pasti namun pada letak kawasan geografis, pada kasus Bali ini pada letak
gunung dan laut. Oleh karena itu arah mata angin bisa berubah-ubah sesuai tempatnya. Kaja
berarti arah menuju gunung. Oleh karena itu, terjemahan istilah 'kaja' dalam Bahasa Melayu
adalah 'Utara' untuk masyarakat Bali Selatan, sementara terjemahannya untuk masyarakat Bali
Utara, khususnya Buleleng, adalah 'Selatan'. Kelod berarti arah menuju laut. Berbalik dengan
istilah 'kaja' di atas, jadi stilah 'kelod' dalam Bahasa Melayu adalah 'Selatan' untuk masyarakat
Bali Selatan, sementara terjemahannya untuk masyarakat Bali Utara, khususnya Buleleng,
adalah 'Utara'. Kauh berarti Barat, dan kangin berarti Timur.

43
Hal ini sama untuk masyarakat Bali Selatan dan Bali Utara. Perbedaan tata-cara
menyebut utara dan selatan ini sering menyebabkan kesalahpahaman jika orang
Bali Selatan bertanya dalam Bahasa Bali kepada orang Bali Utara, karena
perbedaan acuan. Acuan 'gunung' yang sering dipakai adalah titik pusat pulau
Bali yaitu bagian pegunungan Batur dan Gunung Agung.

Variasi/dialek
Bahasa Bali memiliki variasi sejarah (waktu) dan variasi geografis (ruang). Dari
berbagai prasasti yang dikeluarkan pada masa sebelum pemerintahan Raja Anak
Wungsu (abad ke-10) diketahui ada varian bahasa Bali yang biasa disebut
sebagai bahasa Bali Kuno. Kajian mengenai bahasa Bali Kuno pertama kali
dilakukan oleh Roelof Goris pada tahun 1950-an dan kemudian dilanjutkan pada
tahun 1970-an. Kamus Bahasa Bali Kuno - bahasa Indonesia telah dirilis oleh
Kemendikbud pada tahun 1975.[1]
Suatu dialek yang masih digunakan saat ini adalah bahasa suku Bali Aga,
dituturkan di beberapa desa di sekitar Danau Batur dan di wilayah lainnya.
Selain itu, bahasa masyarakat Bali umum (nonvariasi) adalah "bahasa Bali
Kapara" atau Bali Lumbrah yang dipakai oleh mayoritas orang Bali sekarang.

44
GUNUNG AGUNG
Gunung Agung adalah gunung tertinggi di pulau Bali dengan ketinggian 3.142 mdpl. Gunung
ini terletak di kecamatan Rendang, Kabupaten Karangasem, Bali, Indonesia. Pura Besakih,
yang merupakan salah satu Pura terpenting di Bali, terletak di lereng gunung ini.
Gunung Agung adalah gunung berapi tipe stratovulkan, gunung ini memiliki kawah yang
sangat besar dan sangat dalam yang kadang-kadang mengeluarkan asap dan uap air. Dari Pura
Besakih gunung ini tampak dengan kerucut runcing sempurna, tetapi sebenarnya puncak
gunung ini memanjang dan berakhir pada kawah yang melingkar dan lebar.
Dari puncak gunung Agung kita dapat melihat puncak Gunung Rinjani yang berada di pulau
Lombok di sebelah timur, meskipun kedua gunung tertutup awan karena kedua puncak gunung
tersebut berada di atas awan, kepulauan Nusa Penida di sebelah selatan beserta pantai-
pantainya, termasuk pantai Sanur serta gunung dan danau Batur di sebelah barat laut.

Catatan letusan
1710–11
Pada Oktober 1710 sampai dengan Februari 1711, gunung agung diperkirakan meletus.
Letusan ini menjadi letusan pertama yang tercatat dalam sejarah karena tercatat dalam
lontar Babad Gumi (versi lontar Pusdok dan salinan Gedong Kirtya 719/3.Va), Babad
Tusan (versi salinan Gedong Kirtya 4916/Va dan 1443.Va), dan Tattwa Batur
Kalawasan (versi salinan Gedong Kirtya 6476/IIIb, 3049/IIIb, 3578/IIIb, 6789/IIIb)

Tanggal Kejadian

21 Oktober 1710 Aliran lava keluar

2 Desember 1710 Debu berhamburan

12 Desember 1710 Fase letusan

16 Desember 1710 Letusan bebatuan disertai alirah lahar

1 Februari 1711 Letusan piroklastik disertai alirah lahar

Dalam lontar Babad Gumi tersebut tertulis;[6]

45
“ Duk rikalaning bau mara maledos banyuedang ring Tulangkir, mili
angaling sahing Tulangkir, tur amademang janma sahane ring desa
Tulangkir dan saka wawengkan, telas kapademang antuk toyeedang
punika wreh balabur agung, semalih kebus gamulak, wastan desa sane
padem janma punika antuk toyeedang punika ring desa Bukit, Caukcuk,
Bantas, Kayuaya, Kayupetak, Tanjung, Rijasa, Mandala, rauh ring toya
Getas, Pagametan patih agung, sani punika jron Punggawa, minakadi
kratone ring Tulangkir, tur bale agunge irika ring Tulangkir mabiseka
I Gusti Ngurah Baleagung, sentanan I Gusti Tan Kundur [Mundur],
Wesya Majalangu, kari magantulan preputran anake agung tigang diri,
rarude dados malinggih ring desa Pangaruhan, raris kawinastanan
desa Kalipaksa, muah desa Kalisada desa Tukad Sumaga, wireh pecak
seson anyudang kala kali, punika kasuratang antuk sang prabu ring
Blangbangan, rusake punika rikala lemah, tenghah ng’we, ring dina
Surya Gni, wara Ugu, titi tanggal ping 3, Palguna masa, isaka siki guna
karange awani, 1651 [1633?]”

Pada tahun itu, air panas sampai merusak desa-desa seperti Desa Bukit, Caukcuk,
Bantas, Kayuaya, Kayupetak, Tanjung, Rijasa, Mandala, Pagametan (Gerogak,
Buleleng), serta wilayah lainnya seperti Tamblingan.[6]
1808
Pada tahun itu Gunung Agung melontarkan abu dan batu apung dengan jumlah
luar biasa.[7]
1821
Gunung Agung meletus lagi. Letusannya disebut normal tetapi tak ada
keterangan terperinci. Letusannya juga dinilai tak sedahsyat letusan pada tahun
1808.[7]
1843
Gunung Agung meletus lagi pada tahun 1843, didahului sejumlah gempa bumi,
kemudian memuntahkan abu vulkanik, pasir, dan batu apung[7] sebagaimana
dicatat dalam laporan oleh Heinrich Zollinger:
"Setelah lama tidak aktif, tahun ini gunung itu mulai hidup kembali. Pada hari-
hari pertama kegiatan, guncangan gempa terasa setelah itu diikuti dengan
keluarnya abu, pasir dan batu."[8]

46
1963
Artikel utama: Letusan Gunung Agung 1963
Gunung Agung meletus pada Februari 1963 hingga Januari 1964.[9] Pada 18
Februari 1963, penduduk lokal mendengar suara letusan keras dan melihat asap
tebal keluar secara vertikal dari puncak Gunung Agung. Letusan ini
mengeluarkan abu panas dan gas setinggi hampir 20.000 meter. Material ini
sampai mengurangi sinar matahari dan membuat suhu udara di
lapisan stratosfer turun 6 °C (10.8 °F). Pada tahun 1963-1966, rata-rata suhu di
bumi bagian utara sampai turun 0.4 °C. Abu belerang dari erupsi gunung ini
beterbangan keseluruh dunia dan jejaknya sampai terlihat sebagai sulfur acid di
dalam lapisan es di Greenland.[10]
Pada 24 Februari 1963, lava mulai mengalir turun dari
bagian utara gunung. Lava terus mengalir selama 20 hari dan mencapai kejauhan
hingga 7 km.
Pada 17 Maret 1963, Gunung Agung meletus dengan Indeks Letusan sebesar
VEI 5 (setara letusan Gunung Vesuvius) dan kembali meletus pada tanggal 17
Mei 1963. Jumlah kematian yang disebabkan seluruh proses letusan Gunung
Agung mencapai 1.148 orang dengan 296 orang luka-luka.[11]
Letusan ini dicatat oleh Ida Pedanda Made Sidemen dalam kolopon lontar ‘Pūjā
Pañambutan’ yang disalinnya dengan pangéling-éling (pesan pengingat) tentang
letusan Gunung Agung tahun 1963, yang diikuti kekacauan politik tahun 1965.

2017
Pada bulan September 2017, peningkatan aktivitas gemuruh dan seismik di
sekitar gunung berapi menaikkan status normal menjadi waspada dan sekitar
122.500 orang dievakuasi dari rumah mereka di sekitar gunung§ berapi. [12] Badan
Nasional Penanggulangan Bencana mendeklarasikan zona eksklusi sepanjang 12
kilometer di sekitar gunung berapi tersebut pada tanggal 24 September. [13]
Pada tanggal 18 September 2017, status Gunung Agung dinaikkan dari Waspada
menjadi Siaga. Evakuasi berkumpul di balai olahraga dan bangunan masyarakat
lainnya di sekitar Klungkung, Karangasem, Buleleng dan daerah

47
lainnya.[14] Stasiun pemantau tersebut berlokasi di Tembuku, Rendang,
Kabupaten Karangasem, dimana intensitas dan
frekuensi tremor dipantau untuk tanda-tanda letusan yang akan terjadi.[15]
Pada tanggal 22 September 2017, status Gunung Agung dinaikkan dari Siaga
menjadi Awas. Daerah tersebut mengalami 844 gempa vulkanik pada tanggal 25
September, dan 300 sampai 400 gempa bumi pada tengah hari pada tanggal 26
September. Ahli seismologi telah khawatir dengan kekuatan dan frekuensi
insiden karena telah mengambil lebih sedikit gunung berapi serupa untuk
meletus.[16]
Pada akhir Oktober 2017, status diturunkan dari Awas menjadi Siaga. Aktivitas
gunung berapi tersebut menurun secara signifikan, yang menyebabkan turunnya
status darurat tertinggi pada 29 Oktober.
Ada letusan freatik kecil yang dilaporkan pada 21 November 2017, pukul 17.05
WITA dengan kolom abu vulkanik mencapai 3.842 meter (12.605 ft)
di atas permukaan laut.[17] Ribuan orang segera melarikan diri dari wilayah
tersebut,[18] dan lebih dari 29.000 pengungsi sementara dilaporkan tinggal di
lebih dari 270 lokasi di dekatnya.[19]
Sebuah erupsi magmatik dimulai pada Sabtu, 25 November 2017.[20] Letusan
dahsyat yang dihasilkan dilaporkan meningkat sekitar 1,5–4 km di atas kawah
puncak, melayang ke arah selatan dan membersihkan daerah sekitar dengan
lapisan gelap abu tipis, yang menyebabkan beberapa maskapai penerbangan
membatalkan penerbangan menuju Australia dan Selandia Baru. Tingkat bahaya
resmi tetap di 3, dengan penduduk disarankan untuk tinggal 7,5 km jauhnya dari
kawah. Sejauh ini letusannya tampak moderat, dengan kemungkinan letusan
lebih intensif dalam waktu dekat. Cahaya jingga kemudian diamati di sekitar
kawah di malam hari, menunjukkan bahwa magma segar memang telah sampai
ke permukaan.
Pada 26 November 2017, pukul 23:37 WITA, sebuah letusan kedua terjadi. Ini adalah
letusan kedua yang meletus dalam waktu kurang dari seminggu. [20]
2018
Artikel utama: Letusan Gunung Agung 2017–2019

48
Pada 10 Maret 2018, Pusat Vulkanologi dan Mitigasi Bencana Geologi (
PVMBG) menurunkan status Gunung Agung, Karangasem, dari level IV (Awas)
menjadi level III (Siaga). Perubahan status ini diumumkan langsung oleh Menteri
Energi dan Sumber Daya Mineral (ESDM) Ignasius Jonan.[21]
Pada 11 April 2018 pukul 09.04 WITA, Gunung Agung kembali menyemburkan
abu vulkanik setinggi 500 meter. Kolom asap dan abu berwarna kelabu terlihat
condong ke arah barat daya.[22]
Pada 28 Juni 2018 pukul 10.30 WITA, Gunung Agung mengeluarkan asap
hingga Jumat dini hari yang menyebabkan hujan abu di bagian barat hingga barat
daya dan menyebabkan Bandar Udara Internasional Ngurah Rai, Bandar Udara
Banyuwangi dan Bandar Udara Jember resmi ditutup sejak Jumat pukul 03.00
WITA hingga 19.00 WITA menyusul hembusan Gunung Agung yang terus
menerus mengeluarkan asap dan abu vulkanik.[23]
Pada 2 Juli 2018 pukul 21.04 WITA, Gunung Agung kembali meletus. Kali ini
dengan melontarkan lahar dengan radius 2 km. Erupsi terjadi
secara strombolian dengan suara dentuman. Istilah tipe strombolian diambil dari
kata stromboli, nama gunung api di pulau Stromboli Italia yang terletak di Laut
Thyrene, Mediterania.
Ciri-ciri erupsi strombolian yakni adanya erupsi-erupsi kecil dari gas dan
fragmen-fragmen atau serpihan magma. Dalam laporan PVMBG Kementerian
ESDM, erupsi Gunung Agung terjadi pada 2 Juli dan 3 Juli 2018 pukul 04.13
Wita. Tinggi kolom abu pada letusan malam itu teramati ±2.000 m di atas puncak
(±5.142 m di atas permukaan laut). Kolom abu teramati berwarna kelabu dengan
intensitas tebal condong ke arah barat. [24][25] Status Gunung Agung tetap berada
di level 3 atau siaga dengan radius bahaya 4 kilometer dari kawah.

49
Kepercayaan masyarakat
Masyarakat Hindu Bali percaya bahwa Gunung Agung adalah tempat
bersemayamnya dewa-dewa, dan juga mempercayai bahwa di gunung ini
terdapat istana dewata. Karena itu, masyarakat Bali menjadikan tempat ini
sebagai tempat kramat yang disucikan. Pura Besakih yang berada di kaki
Gunung Agung juga luput dari aliran lahar letusan Gunung Agung yang terjadi
pada 1963. Masyarakat percaya bahwa letusan Gunung Agung pada 1963
merupakan peringatan dari Dewata. Dalam catatan sejarah, Pura Besakih dan
Gunung Agung menjadi fondasi awal terciptanya masyarakat Bali. Mengutip
buku Custodian of the Sacred Mountains: Budaya dan Masyarakat di Pulau
Bali karya Thomas A Reuter, menuturkan bahwa Maharesi Markandeya, orang
pertama yang memimpin pelarian Majapahit ke Bali, baru berhasil menetap di
Bali datang ke kaki Gunung Agung. Sebelumnya, gelombang eksodus yang
dipimpin Markandeya berjumlah 800 orang sebagian besar tewas akibat wabah
penyakit.[26]

Jalur pendakian
Gunung Agung (kiri) adalah titik tertinggi di Bali
Pendakian menuju puncak gunung ini dapat dimulai dari tiga jalur pendakian yaitu:

 Selatan: dari kecamatan Selat kabupaten Karangasem dengan basecamp di Pura Pasar
Agung lewat pasar Selat.
 Tenggara: dari Budakeling lewat Nangka
 Barat Daya: jalur pendakian yang umum digunakan, dari Pura Besakih kecamatan
Rendang, kabupaten Karangasem. Karena banyak peristiwa kecelakaan dan hilangnya
beberapa pendaki, maka sejak Mei 2009 setiap pendakian Gunung Agung lewat Sebudi
maupun Besakih, karangasem diharuskan memakai jasa pemandu dengan tarif yang telah
ditentukan.
o Dari Pura Pasar Agung, Selat: perjalanan + 4 jam hingga puncak (2.850 m)
o Dari Pura Besakih, Rendang: perjalanan + 6 jam hingga puncak (3.142 m)
Bagi Setiap Pendaki disarankan tidak membawa makanan berbahan sapi karena area gunung
ini sangat disucikan.

50

Anda mungkin juga menyukai