RAMPE
BAHASA
BALI
2022/2023
NAMA KELOMPOK:
1.A.A Istri Mas Prasetya Putri
2.Desak Nyoman Tri Maheni
3.I Gusti Ayu Kartika Putri
4.I Kadek Ogik Suantara
5.Komang Wira Saputra
6.I Putu Darmayasa
7.Komang Ayu Depiyanti
8.Ni Kadek Devi Dwi Lestari
9.Ni Kadek Nonik Diah Trisna Putri
10.Ni Komang Trisna Dewi
ADITYA 1
KRUNA
A. AKSARA :
1. Aksara Suara : a,I,u,e,o,e
2. Aksara Wianjana : h,n,c,r,k,d,t,s,w,l,m.g,b,ng,p,j,y,ny
C. KRUNA :
1
II. Kruna Tiron = Kruna sane sampun polih
wewehan ,panggangge kruna
1. Mapangater:aukud,majalan,nirmala,kajagur,parisolah,
patikaplug,matulung
2. Mapangiring:tulisan,jaguar,kuanin,bulane,batisne,tulungi
n, pandusang,aliha
3. Polih Seselan = (in,um,el,er) :
a.Seselan in
iring + in =iniring
tulis + in =tinulis
saur + in =sinaur
sander + in =sinader
tandur + in =tinandur
siwi + in =siniwi
sempal-sempal+in =sempal-sinempal
b.Seselan um
sasat + um = sumasat
rasa + um = rumasa
tuwuh + um = tumuwuh
turun + um = tumurun
guyu + um = gumuyu
metu + um = umetu
saur + um = sumaur
sangsaya + um = sumangsaya
dilah + um = dumilah
panah + um = umanah
jujug + um = jumujug
c.Seselan el
tapak + el = tlapak
sampar + el = slampar(a)
tusuk + el = tlusuk
2
pupuh + el = plupuh
sodor + el = slodor
sendor + el = slendor
bongsong + el = blongsong
makenting + el = maklenting
d.Seselan er
gudug + er = grudug
kesek + er = kresek
pungpung + er = prungpung
kosok-kosok + er = krosok-krosok
kempiang + er = krempiang
gebiug + er = grebiug
pingping + er = pringping
gigi + er = grigi
nutdut + er = nrutdut
bengbeng + er = brengbeng
3. T, D == n
Tundik - nudnik
Tampel - nampel
Daar - naar
Dundun - nundun
4. g, k, aksara suara== ng
garap - ngarap
gorok - ngorok
kaplug - kaplug
kajet - ngajet
5
b. Pupuh Ginanti
6
c. Gending bali == Juru Pencar
Makna Gending:
10
ADITYA III
SATUA LAN PUISI BALI
a. Siap Selem
Lantas seka besik pianakné I Siap Selem mekeber ngentasin pangkung. Jani enu I Siap Selem tekén I
Doglagan dogen ditu di umahné Meng Kuuk. Mabesen lantas I Siap Selem tekén I Doglagan.
“Cening Doglagan, jani mémé lakar ngalahin cening dini. Nyanan yen lakar amaha tekén I Meng
Kuuk, duegang bané madaya. Orahang eben cainé nu pait, nu belig, sing pantes daar malu. Tunden
Ia ngubuhin cai nganti tumbuh bulu. Yen suba tumbuh bulun cainé, ditu lantas cai keberang ibané
mulih”.
Lantas I Siap Selem makeber ngentasin pangkung. Brrr.. Burr.. Suuak… keto munyin pakeber I Siap
Seleme.
“Apa ento Siap Selem?” matakon lantas I Meng Kuuk. Tusing ada né nyautin. Ditu lantas I Meng
Kuuk nelokin pedemané I Siap Selem. Mekesiab lantas ia maré dapetanga tuah ada I Doglagan ditu.
“Beh, pasti busan ané orahangé don-donan ulung ento boya ja len wantah I Siap Selem tekén
pianak-pianakne”
“Mémé kanggoang dogen suba pitiké cenik ené daar” keto panakné mamunyi.
“Duh jero para méong sinamian, sampunang tiang ajenga mangkin. Tiang konden tumbuh bulu
sinah eben tiangé pait, belig, lan ten jaan ajeng. Pinih becik ubuhin dumun tiang nganti tumbuh bulu,
drika wawu dados ajeng tityang” I Doglagan mautsaha madaya upaya apang sing amaha tekén I
Meng Kuuk lan pianak-pianakne.
I Meng Kuuk kena baana kabelog-belog baan I Doglagan. Ia nyak ngubuhin I Doglagan. I Doglagan
wadahina guungan lan sabilang wai baanga ngamah. Gelising satua jani bulun I Doglagané suba
tumbuh. Meng Kuuk lan pianakné pada repot ngaé lakar basa anggona ngolah ben Doglagane.
“Eh cai Doglagan, jani cai lakar amah kai.”
“Nggih dados nika jero. Nanging apang eben tiangé jaanan, keburang dumun tiang ping telu.”
Meng Kuuk lantas ngeburang I Doglagan. Prrrr. Prrrr. Prrrr. Pas keburané ping telu mekeber lantas I
Doglagan. Joh pakeberné lantas ngenceg duur batuné. Meng Kuuk nguber I Doglagan lan tingalina ia
ngenceg duur batuné. Meng Kuuk nyagrep nanging I Doglagan ngénggalang makeber. Ané sagrepa I
Meng Kuuk boya ja len tuah batu ané ngranaang giginé pungak. I Doglagan makeber sambilanga
ngendingin I Meng Kuuk.
“Ngik ngak ngik nguk gigi pungak nyaplok batu. Ngik ngak ngik nguk gigi pungak nyaplok batu.”
Kéto suba upah anaké ané demen mebikas corah. Iraga mangda setata madaya upaya yéning nepukin
unduk lan ngelawan sané mabikas jele.
12
b. I Belog
Ada katuturan satua anak
belog. Baan belogne ia adanina I
Belog. Sedek dina ia tondena meli
bebek ka peken teken memene.
Ditu lantas ia nyemakin memene
pis. Lantas memene buin ngomong,
kema jani cai engal-enggal ka
peken, terus meli be dadua di
tongos dagang bebeke.
Disubane I Belog neked di peken, kema-mai
ia ninggalin dagang bebek sakewala ia ngenjuhang pipis dasa tali rupiah. Jero
niki jinah, tiang meli bebek dadua. Bebeke aukud aji Rp. 4000.
Lantas dagang bebeke ngemaang I Belog susuk bui Rp. 2000. Disubane maan
meli bebek lantas I Belog mulih.
Kacrita ia ngemulihang, tur ngaliwatin tukad linggah. Ditu lantas bebeke
ngeleb. Maka dadua bebeke ngelangi di tukade. I Belog bengong ninggalin
bebeke kambang tur ia ngrengkeng kene.
"Beh, bebek puyung bakat beli. Awake nagih bebek mokoh tur baat, sakewala
bebek puyung baanga. I Dewek belog-beloga". Lantas bebeke tusing ejuka tur
kalahina mulih.
Disubana I Belog neked jumahne, ajinanga baan memene tuara ngaba bebek.
Memene ngomong, "Ih belog encen bebeke?"
Masaut I Belog, "Maan ja icang meli bebek, nanging puyung icang adepina
teken dagang bebeke. Lantas bebeke leb di tukade, tur ngelangi. Buina laut
ulah icang sawireh meli bebek puyung tuara ada gunane."
Ditu lantas I Belog welanga baan memene. Keto upah anake belog, tuara
ngresep teken munyi. Bebeke mula kambang yan ia lebang di tukake dalem.
13
c. Puisi Bali Anyar
1. Gumi Wayah
(Ni Kadek Nova Aprilia Wati)
Rem-rem selem
Gurindam gurindem
Nngemu gulem
Masemu gelem
Kliab-klieb guminé
14
2. Masekolah
Kruyuk, kruyuk munyin siape,
Tekak, tekok munyin penginane,
Metanda jagat sampun semeng,
Sang Hyang Surya menyinarin jagate sami.
15
ADITYA IV
NULIS RING LONTAR
a. Tata Cara Nyurat Lontar
Sarana sane keperluang ri kala nyurang lontar taler tata cara nyurat ring
lontare kadi ring sor puniki:
1. Daun lontar sane sampun sayaga kaanggen nyurat. Ukurannyane
manut ring kahyun soang-soang utawi akehnyane sasuratan sane
pacang kasislin.
2. Pangrupak inggih punika lemat sane madue rai kakalih nenten sekadi
rain semat kane ketahnye kaanggen majejahitan. Pangrupak
kawigunannya pateh sekadi pulpen utawi pensil.
3. Pensil miwah garisan sane kaanggen ngarya garis pinggir ring sisi
tengen utawi kiwa tigang bolong sane wenten ring lontar, kirang
langkung 0,5 cm.
4. Rikalaning ngarya garis pinggir (lanturang no.3 ring luhur), sane
patut kaurating inggih punika bolong lontar sane magenah ring kebot
A nuju bolong tengah B tur jarak bolong B ka bolong C. Jarak
bolong A ka B punika bawakan yening bandingang ring bolong B ka
C, nika awinan nyurat lontar kakawitin saking bolong kiwa A.
5. Yaning sampun, wawu kalaksanayang nyurat antuk pamahbah
sasuratan sane kakawitin panti (>) ) utawi pamada (> ) sane
kalanturang ngangge mulastawa inggih punika “Om Awighnamastu”
salanturnyanya katutup malih ngangge pamahbah.
6. Rikalaning nyurat, lontar kagambel antuk tangan sane kiwa. Lontar
sane kagambel punika akehnyane lebih saking asiki. Nyurat lontar
nenten pisan dados sakadi nyurat ring buku tulis (neplek ring meja),
nanging tangan sane ngambel lontar punika kaaledin antuk lungka-
lungka (kasur alit).
16
NB : Lontar sane puput kasurat sangkaning nyurat neplek ring meja
punika kawastanin lontar tulah sane nenten dados kawacen napi
malih kaentungang. Lontar sane sasuratannyane kakawitin saking
bolong C (dawanan) taler kawastanin lontar tulah. Lontar tulah
punika kabangayang manten mangda rusak preragan.
7. Dulang utawi meja sane kaanggen aled ri kala nyurat. 8. Panyangihan
sane marupa sakadi batu sane ketah kaanggen nyangihin pangrupak
utawi lemat sane sampun puntul. Yening mangkin, sane becik
kaanggen nyangih pangrupak inggih punika amplas besi sane alus
antuk nomer kodenyane 1000.
8. Ri kala nyurat, tata cara sasuratannyane ngangge pasang jajar
sambung nenten jajar palas. Jajar sambung inggih punika kruna-
kruna sane kasurat dados lengkara kasurat saling kasambungin
nenten wenten spasinnyane.
9. Nyurat lontar punika kakawitin saking baris kaping kalih sane
kakawitin saking bolong A ngantos bolong C, kenten malih baris
kaping 2,3, miwah 4. Baris kapertama utawi baris pinih luur punika
kaanggen genah pangangge suara utawi tengenan. Yening lembaran
kapertama sampun telas kasuratin, lontar kabadingang saking sor ka
luur nenten dados saking tengen ka kiwa
10.Sane pacang nyalin ring lontar mangda uning pisan ring pasang
aksara Bali mangda nenten wenten kaiwangan tatujon daging lontare
punika. Makeh kruna-krunane sane ucapannyane pateh nanging
sasuratannyane matiosan teler pangartosnyane matiosan.
11.Wangun aksara Bali sane kasurat mangda mamatan titiran utawi
ngawindhu. Ageng aksarane taler spasinnyane mangda pateh. Yening
iwang ri kala nyurat, sampunang aksara punika kaurek utawi kacoret.
Aksara sane iwang punika kapademang antuk nagingin ulu ( u )
miwah suku ( …i...)
12. Yening sampun puput nyurat wawu kaitemang nganggen tingkih,
buah nagasari nasak sane manyayah, buah jarak sane nasak di punya,
utawi mangsi. Ri kala ngitemang puniki kawastanin nyipat sastra.
13.Siapkan benang kemong kurang lebih panjangnya kirang langkung
40-50 cm sane kaanggen ngiket lontar sane sampun puput kasurat
taler tapes lontar sane kaanggen ngapit lontare mangda tetet leser tur
nenten lembab. Ketahnyane lontar sane megenah sane luur tur pinih
sor gelis keni jamur utawi keset. Ring kalih muncuk benang
kadagingin jinah kepeng asiki-asiki anggen ngancing cakepan lontare
wus punika simpen ring keropak lontar mangda awet.
17
14.Patut taler kaelingang inggih punika indik ceciren sakadi lelintihan
lontar sane kasalin, duk napi puput kasurat miwah indik
pangawinnyane, conto : • Puput sinurat duk rahina Buda Kliwon
Pagerwesi, Rah 9 tenggek 9, tanggal 17 Januari 2006, kasurat antuk I
Nyoman Sastra maguna, Banjar Dajan Peken Desa Singapanjaron,
Kecamatan Kubu Tambahan Buleleng. Turunan lontar puniki wit
druen Gedong Kirtya Singaraja, nomor keropak 761.
18
ADITYA V
CECIMPEDAN LAN BEBLADBADAN
a. Cecimpedan
19
20
21
44. Apa ane ngandong ngoyong, ane gandonge majalan?
Jawaban: anak menek punyan kayu
45. Apa macelep ngenah?
Jawaban: kacing baju
46. Apa kesek-kesek menek tuun mesu didih?
Jawaban: anak masikat gigi
47. Apa mara tusing tepuk alihin-alihin, mara tepuk entungang?
Jawaban: anak tebek dui
48. Apa mara menjujuk batisne tusing ngenah?
Jawaban: sepatu
49. Apa ya sambung mawakang?
Jawaban: natakang belek di pancorane
50.Apa bungut ngepak jit?
Jawaban: bungut paon
51.Apa mara majujuk edep, mara nyongkok tegeh?
Jawaban: cicing
52.Apa mara celepang leser, mara pesu yehne layu?
Jawaban: anak naar tebu
b. Bebladbadan
22
krunane sane kaping tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun,
makadi :
1. Giing (bantang) : majempong bebek,
2. Arti sujati (bebasanipun) : jambul,
3. Arti paribasa : ngambul.
Dadosne kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul"
ring kruna "ngambul".
23