Seosan ring punika, Sang Kawi sane sampun wibuhing Basa Basitha, tan mari
ngunggahang Basitha Paribasa puniki, sakadi Uperenga miwah Pralambang, sane makardi
lengut kakawian punika. Minab semeton sami kari eling napi-napi manten sane ngranjing
Basitha Paribasa punika. Kenten taler minab karing eling contone soang-soang.
Bebladbadan inggih punikaartine tutur sujati, utawi kruna bebasanm kaanggen papiringan, saha madue
purwakanti ( bersajak). ( Basita paribasa). Dalam Bahasa Indonesia hampir memiliki kesamaan dengan
Metafora : adalah majas dalam bahasa indonesia yang membandingkan suatu dengan yang lain. Yang
bukan menggunakan arti sesuangguhnya melainkan sebagai makna kiasan. Contoh : Raja siang keluar
dari ufuk timur.
Bebladbadan kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sane sampun kalampahan riin. Babad
taler maarti abas wiadin basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih seselan "el",
pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges kruna bebasan, kaanggen
papiringan, saha madue purwakanti (bersajak).( Simpen, basita paribasa, 39,2004)
Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunane sane pinih riin
apalet dados "giing" utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati (bebasanipun)",
sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak), krunane sane kaping tiga "arti paribasa",
wiadin suksmanipun, makadi :
1. Giing (bantang) : majempong bebek,
2. Arti sujati (bebasanipun) : jambul,
3. Arti paribasa : ngambul.
Dadosne kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul" ring kruna "ngambul".
Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih laksanan
janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake mabladbadan, artinipun
sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning ring artinipun.
2. Sesapan (Doa)
72. Sesapan tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur karahajengan, mangda nenten keni bencana.
Kawentenan sesapan manut tetujonnyane, minakadi :
Pupuh Ginada
1. Beli Nyoman dewan titiang
matangi titiang mangipi
I Jayaprana lingnia alon
punapi ipian i ratu
Ni Layonsari angucap
titiang ngipi
"umahe anyudang blabar." (sipta kaon)
2. "Sadaging umahe telas"
ipiang titiang mangeraris
kaon kojarannya reko
eda beli luas kauh
tan urungan beli pejah
laut ngeling
Ni Layonsari sigsigan.
Pupuh Sinom
1. Wenten ne mawadah dalung
meka waja miwah lengis
menuh sikapa asoroh
boya tingkah banten suci
nika ke anggen napi
Pedanda ngandika alus
data takonang iba
pipise jua aba mai
malih matur
Pan Bongkling makita nawang.
2. Pedanda raris nartayang
kene katatuannya cai
apan sipta uling makelo pamalu
mekane anggon mata
wajane kal anggo gigi
mangde ayu
yang mepekang parikrama.
3. Pan Bongkling kedek mangakak
uning titiang kapo mangkin
anging kangkattitiang gaok
titiang nahen mamanggihin
anak mananem sampi
tan wenten madaging legu
anging ne panggihin titiang
tan wenten angan asiki
boya lamur
bantenge ne wawu lekad.
4. Peparikan (Pantun)
Peparikan pateh sakadi Wewangsalan, kewanten binanipun weangsalan punika wantah kalih
palet (carik), yening peparikan kawangun antuk petang palet dados apada (satu bait), taler
mawirama miwah mapurwakanti. Peparikan puniki pateh sakadi "madah" ring kasusastran
Indonesia. Yening sihang ipun minab sakadi "Pantun", antuk "ri", punika sering masilur dados
"ntun", sakadi; sari, dados = santun. Peparikan, kruna lingganipun "parik", artinipun; awi
(karang), polih pangiring "an" dados parikan, kadwipurwayang dados: peparikan, artinipun: awi-
awian utwai reragragan.
Peparikan puniki taler sakadi sasimbing indik kahanan kalih polah janma, kawangun antuk
lengkara petang carik dados apada (satu bait). Lengkarane sane riinan kalih carik dados
"sampiran", lengkarane pungkuran sane kalih carik dados arti sejatine, saha mawirama
purwakanti, (a-b, a-b). Purwakanti punika wenten tatiga, luiripun: Purwakanti sastra, Purwakanti
basa, Purwakanti suara, sakadi:
1. Purwakanti sastra
Doyan liang ngandong kanji (a)
depang tiang ngaba pitu (b)
yan tiang ngelong janji (a)
apang tiang kena tantu. (b)
Aksara "ji" ring kruna "kanji", makanti ring "ji" ring kuna "janji".
Aksara "tu" ring kruna "pitu", makanti ring "tu" ring kruna "tantu".
2. Purwakanti basa
Meli gabus duang kranjang
lamben bodag sing ngenyakin
yadin bagus mata kranjang
enyen kodag mangenyakin.
Mata "kranjang" makanti ring kruna duang "kranjang".
kodag "ngenyakin" makan ti ring kruna sing "ngenyakin".
3. Purwakanti suara
Dengdenge kurma lua
jaene ditu plapahin
adeng-adeng magama tua
gaene malu plajahin.
Suara "a" ring kruna "tua", mapurwakanti ring "a" ring kruna "lua"
suara "in" ring kruna "plajahin", mapurwakanti ring "in" ring kruna "plajahin"
5. Sasemon
Sasemon punika taler sakadi Sasimbing, sakewanten lebih alus lengut tur nudut kayun. Sasemon
puniki wenten sane mawangun tembang, utawi gancaran, sakadi ring sor puniki :
Taruna : "Beh apa kaden melah bunga nagasarine ento, yan tiang
maan ngubuhin bungane ento, ap kaden liang atine".
Taruni : "Apa perlune ngubuhin kayu buka kene, ane tanpaguna, tulen
bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai".
Pupuh Ginada
1. Tiang mriki ngrereh "bunga"
kocap wenten "cempaka putih"
iriki genahnya reko
kocap luih warnanipun
nawang tranggana ngadika
inggih wiakti
"nanging dereng masamaya alap".
2. Sasendone kadi ring sipta
"dumadak ya ulung jani
delima wantane ento
akayih tengahin dalu
titiang masesangi nyangga
baan kacing
titiang suka metoh jiwa".
3. Raden Galuh weruh sipta
kenyung raris nyaurin
"lamun paingenan reko
madia latrine ya ulung
di pekene ya tibeninnya
soring bingi
manakti apang pasaja".
Pupuh Sinom
1. Masasemonteken roanga
"langite jani tingalin
ening tan pajalada kakelike ngasih-asih
bedak mabudi warih
dijaha paraning jauh
dumadak Widhine ica
ngujanin i tadahasih
apang suud sedih ya maselselan".
2. Kakantenane angucap
patut sapunika Gusti
yan kadi unduk mapikat
"pacengcengin glatik putih
mula ratuning paksi"
I Ratnasemara sumaur
"apan pacengcenge nista
glatik cambra tan mapelik mamikatin
glatik bunga saking Kendran".
3. Ni Ketut tau ring sipta
ngwales dane nimonin
mangucap teken timpalnya
"panese embok tan sinipi
wiakti sasih kapat mangkin
kaklike mengalup-alup
suarane mangolasang manah
mederan mangkalih warih
nanging takut
majalan rikat baan daya".
4. "Yan gantasang te majalan, tuara ko ya pacang ketil
kamandalu maodaka
"Ni Sewambra manyaurin
tan pendah mengalap sari
sepak joan anggon nyukcuk
katike ilidan dona
baong sengel mangulingling
pineh layu
kotek baan joan belah".
6. Sasimbing (sindiran)
Sasimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang kasimbing
jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika. Sasimbing puniki
sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna paimbangan sane sada silib
artinipun, indik kalh polah janma, barang kalih buron. Ri asapunine sasimbing puniki ngangge
kruna nungkalik, upami : belog kaucapang ririh, lekig utawi kiul kaucapang anteng. Wenten
makudang-kudang sasimbing sane mawangun gancaran miwah tembang upami : "Kadang tan
tinolihin", tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten, nenten nglinguang
nyama braya.
Wewangsalan puniki kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sane riinan
sakadi "sampiran", indik daging kahiun sang ngucap, kewanten kantun makubda (ilid)
suksmanipun. Lengkarane sane pungkuran punika daging sajati, sane nerangan suksmanipun tur
mawirama kalih mapurwakanti (bersajak). Wenten taler sane nenten ngucapang lengkarane
pungkuran, antuk kasengguh sami anake sampun ngerti ring suksmanipun. Ring asapunapine
kawangun antuk lelampahan ring pawayangan. Ki Dalang ngawi satua bawak babaudan,
nyimbingin sinalih tunggil sang nonton sane saud (iwang) laksananipun. Wenten taler sane
mawangun gambar (karikatur).
Apake.....
1. Apake anak cerik matapel?
2. Anak satak maka satak matlusuk?
3. Anak satak makasatak maudeng putih?
4. Apa anak cerik maid cacing?
5. Apa anak cerik maid enceh?
6. Apa anak bongkok kereng nyuun?
7. Anak cerik pantigang ngurek gumi?
8. Ane kajeps idup, ane nyepes mati?
9. Ane negen nongos, Ane kategen majalan?
10. Ane tegeh dugdugin, ane endep juangin?
11. Apa cekuk kajengitin?
12. Apa cekuk baong godot basangne pesu gending?
13. Apa bale gede matampul abesik?
14. Base alukun ulung seka bidang?
15. Apa don ne amun pedang, buahne amun guungan?
16. Apa don ne srining-srining buahne amun gong?
17. Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah?
18. Apa don ne utusan, buahne aturan?
19. Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi?
20. Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan?
Pasaur / arti:
1. Blauk
2. Iga-iga
3. Bungan ambengan
4. Jaum misi benang
5. Caratn
6. Sendi
7. Gangsing
8. Pagehan
9. Pancoran
10. Neraca
11. Caratan
12. Rebab
13. Pajeng
14. Pusuh biu
15. Punyan ental
16. Punyan jempinis
17. Waluh
18. Punyan ental
19. Base
20. Padi
10. Cecangkriman
Cecangkriman inggih punika cacimpedan sane mabentuk lagu utawi tembang. Biasane ngangge
tembang madya utawi pupuh. Umumne ngangge Pupuh Pucung. Minab wenten sametin sane
durung polih ngwacen indik cacimpedan, dados driki malih wacen ring artikel tiang
indik Cacimpedan. Kenten taler yang durung polih ngwacen indik Pupuh, niki link ne artikel
indik Geguritan Utawi Tembang Pupuh. Inggih ring sor niki wantah conto-conto utawi imba
Cecangkriman :
Cecangkriman :
1. Bapa Pucung,
Indeng-indeng di alas gunung,
Panake koryak-koryak,
Di kayune ya padingkrik,
Basang pelung,
Tendase majajambulan.
2. Berag landung,
Ngelah panak cenik liu,
Memene slelegang,
Panak ne jekjek enjekin,
Menek tuun,
Mememne gelut gisiang.
3. Jalan buntu,
Tan masepak nolor terus,
Nyen makeneh mentas,
Apang elahang agigis,
Musti blenggu,
Majalan ditu magaang.
4. Ia majujuk,
Katumbak enu majujuk,
Ane numbak ebah,
Laut ngandang ngulintik,
Bes kadurus,
Pangencele mametelang.
5. Kaki Pucung,
Awak bunter maretungtung,
Basange anginan,
Sing paek ye ninjakin,
Uber kepung,
I kaki incang-incangang.
11. Sloka (Bidal)
Sloka yening ring Bahasa Indonesia pateh sekadi "Bidal". Sloka puniki masaih ring sesonggan,
kantun ilid artinipun. Kewanten binanipun, sloka puniki ngengge lengkara; Buka
slokane,......., Buka slokane gumine,.......,Kadi slokan jagate,........, upami :
1. "Buka slokane, adeng buin sepita, suksmanipun : kaucapang ring anake sane
kalintang plapan (tangar) ngraos lan melaksana.
2. "Buka slokan gumine, nundunin macan turu, suksmanipun : sakadi anake sane
nantangin musuh sane sampun nengil.
3. "Skadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun : wiakti sukeh
pisan anake dados klian jaga ngladenin anak akeh (rakyat).
Puniki malih sloka rin sor :
1. Buka slokane, aji keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun : kaucapang ring
anake sane neten uning ngajinin pitresnan kalih paweweh anak lianan (timpal).
2. Buka sloka, ajum-ajuman puuh, sangkure masih ia, suksmanipune : sakadi anake
sane beog ajum, pamuput ipun pacang pocol wiadin sengkala.
3. Buka slokane, apa ane pamula, keto ane kapupu, sulsmanipun : napi sane
kakaryanin, sapunika taelr pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sane jagi
kapanggih.
4. Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun : yening
purun ngambil pakaryan sane ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin
pakeweh utawi kabean ageng.
5. Buka slokane, bantang busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun :
kiwangane san elintang, yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten
ngakehang kanten kaiwangan ipun
16. Sesonggan
Sesonggan wit ipun saking kruna 'ungguh', sane mateges linggih, genah, wiadin nongos. Kruna
ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) "an", dados ungguhan sane mateges janji
utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubhan sandi suara) dados unggwan.
Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan. Selantuir ipun kruna unggan
puniki polih pangater (awalan) "sa" dados saunggan, taler kasandiang malih dados songgan.
Kruna songgan puniki kadwipurwayang dadossesonggan.
Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang ring
kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami : "bedug pengorengan". Pengorengan punika
wantah wangun utawi kawentenan ipun sakadi punika bedug, meweh antuk ngelegang mangda
asah (lurus / datar). Dados ipun suksmannyane : kaucapang ring anak sane kalintang bengkung
tur sigug, nenten dados ajahin.
Yening jagi ngartiang sesonggan, sapuniki :
1. Arti sujati, teges ipun : arti krunanipun sane sujatine.
2. Arti Paribasa, teges ipun : arti lambang wiadin kahanan.
3. Arti Pangupama, teges ipun : ngawi satua sane bawak-bawak, sane anut ring
polah kalih kahanan sesonggan punika.
Ring sor puniki wenten conto sesonggan, luir ipun :
1. Taluh apit batu. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane magenah ring genahe sane
sukil/keweh, singsal agulikan pacang nemu baya.
2. Abias pasih. Suksmannyane : nenten keni utawi nenten sida antuk ngawilangin katahipun biase
ring pasih.
3. Blakas mangan di pisaga. Suksmannyane : sakadi anake maduwe painak muani siteng tur
anteng, sakewanten ipun magenah ring pisaga.
4. Ngentungan uyah ke pasih. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi ngicenin
barang utawi artha ring anak sane sampun sugih.
5. Kuluk ngongkong tuara ngutgut. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sida mawicara
manten (ngomong saja), nanging nenten wenten pakaryanne utawi tindakanne.
6. Ngajahin bebek ngelangi. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi ngajahin anak
sane sampun wikan utawi duweg.
7. Ngrebutin balung tan paisi. Suksmannyane : ngrebutin brang nenten wenten isine utawi barang
sane nenten malih maguna.
8. Buka gowake ngadanin ibane. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sombong, nyapa kadi
aku.
9. Liep-liep lipi gadang. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane ring pangarepne jemet pisan,
sakewanten sujatinne ipun anak sane nenten becik/jahat.
10. Kutal-kutil ikut celeng. Suksmannyane : kaucapang ring pakaryan sane rasane aluh, sakewanten
sujatine nak meweh yen kalaksanayang.
11. Ada gula ada semut, suksmanipun : anake sane sugih tur dana, irika janten akeyh anake sane
rauh nunas pakaryan.
12. Ada andus ada apine, suksmanipun : yening wenten orti ala wiadin ayu, sinah wenten sane jati
(pasaja), diastun ipun akidik.
13. Aduk sera aji keteng, suksmanipun : umpami ring desa wenten krama diastunipun adiri sane
melaksana kaon utawi jele (inggih nika memaling, demen miyegan, miwah sane lianan), sinah
maka desa kaucap kaon utawi jele rauh ring adan desane teler kaon/jele.
14. Buta tumben kedat, suksmanipun : sakadi anake sane pecak tiwas, kasuen raris ipun sugih,
pramangkin ipun sombong, ngagu tur jerbu ring timpal miwah nyama braya.
15. Calep calung, suksmanipun : kaucapang ring anake sane seneng ngidih ajengan utawi ajeng-
ajengan ring pisaga.
16. Dawa papahne liu slepanne, suksmanipun : yening anake sue maurip, sinah sampun akeh sane
polih rasanin indik suka lan dukane.
17. Degag delem, suksmanipun : kaucapang ring anake sane degag, ring genahe suung ipun ngapak-
ngapak ngaku wanen, sakewanten yening sampun wenten musuh ipun ajerih, makiles mlaib.
18. Duk masanding api, suksmanipun : sakadi anake sane mamusuh-musuhan raris ganahipun
matampekan, iwang akidik janten dados rebat/uyut/iyeg.
19. Galak-galak di guwungan, suksmanipun : sakadi anake sane wanen sajeroning pekarangan
kemanten, nanging yening sampun lintang ring pakarangan ipun getapne pasti.
20. Gangsaran tindak kuangan daya, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kakenken ngarereh
barang, durung tatas antuk ipun miragi, gelis-gelis sampun mamargi, pamuput nenten kauningin
napi-napi sane karereh.
21. Gede ombake gede angine, suksmanipun : ageng pikolih utawi asil anake, janten ageng taler
penelasipun.
22. Jadma es tabia, wiadin nyem lalah, suksmanipun : kaucapang ring anke sane gendeng-
gendengan.
23. Juragan seprahu, suksmanipun : kaucapang ring anake sane ngerob ngangge pengangge ngajak
timpal ipun saling saluk.
24. Kamus majalan, suksmanipun : kaucapang ring anake sane pradnyan tur sampun weruh ring
makudang-kudang basa.
25. Katanjung di mata, suksmanipun : sakadi ring anake sane marasa ring dewek iwang ring timpal,
raris matemu ring timpalipune punika, mawinan ipun kimud tur kabilbil.
26. Pancoran matatakan batu, suksmanipun : sakadi anake sane tiwas nampekin anake sane sugih
sane dana tur goroh, ring akidik-kidike taler polih mismisan wiadin leledanipun.
27. Pitik mlali di ketungane, suksmanipun : sakadi anake sane dados buruh, raris polih genah ring
gemuhe, sinah ipun bagia.
28. Togtog titihang, suksmanipun : nundung anak pramangkin nenten dados sangkenang.
29. Yeh ngrocok sinah tukade daken, suksmanipun : kaucapang ring anake sane sombong akehan
raos, nanging akidik tindakne, maciri anak belog.
30. Paid bangkung, suksmanipun : sakadi anake sane makurenan, raris sane lanang nyerodin, nongos
ring umah sane luh (luhipune).
17. SESAWEN
1) Ngenahang patakut marupa jatma ring carik, kaanggen sarana ngulah kedis.
2) Ngantung pongpongan mabolong tiga ring duwur jelanan kandang ayam, sane matetujun
nulakin grubug ayam.
3) Kulit endog ayam katusuk antuk lidi raris muncuk nyane kadagingin tabia.
4) Puniki ciri mederbe pitik, saha matetujon mangda pitike nenten kesander kilat.
5) Wenten anak nandur kelapa saha ngandong anak alit tetiga.
6) Puniki matetuek mangda entik kelapane kuat saha pacang mawoh nged.
7) Anak istri kepura mapusung gonjer.
8) Puniki sesawen anake istri punika kari bajang.