Anda di halaman 1dari 19

Basitha Paribasa (Peribahasa Bali)

Basitha Paribasa inggih punika basa rerasmen wiadin panglengut basa. Kanggen panglengut
basa sajeroning mabebaosan kalih magegonjakan, sajeroning basa pakraman wiadin basa
pasawitrayan. Sane ngranjing Basitha Paribasa punika :
Sane ngranjing Basitha Paribasa minakadi :
1. Sesonggan.
2. Sesenggakan.
3. Wewangsalan.
4. Sloka.
5. Bebladbadan.
6. Pepindan utawi Sesawangan.
7. Cecimpedan.
8. Cecangkriman.
9. Sesimbing.
10. Cecangkitan.
11. Raos Ngempelin.
12. Sipta utawi Sasemon.
13. Peparikan.
14. Gegendingan.
15. Sesapan.
16. Tetingkesan.
17. Sesawen.

Panlataran :
1. Bebladbadan
Bebladbadan inggih punikaartine tutur sujati, utawi kruna bebasanm kaanggen
papiringan, saha madue purwakanti ( bersajak). ( Basita paribasa). Dalam Bahasa Indonesia
hampir memiliki kesamaan dengan Metafora : adalah majas dalam bahasa indonesia yang
membandingkan suatu dengan yang lain. Yang bukan menggunakan arti sesuangguhnya
melainkan sebagai makna kiasan. Contoh : Raja siang keluar dari ufuk timur.
Bebladbadan kruna lingganipun "babad" artinipun tutur jati sane sampun kalampahan
riin. Babad taler maarti abas wiadin basang kebo, banteng, utawi kambing. Sasampun polih
seselan "el", pangiring "an" lan kaduipurwayang dados bebladbadan sane mateges kruna
bebasan, kaanggen papiringan, saha madue purwakanti (bersajak).( Simpen, basita paribasa,
39,2004)
Bebladbadan puniki kawangun antuk lengkara utawi kruna tigang palet. Krunane sane
pinih riin apalet dados "giing" utawi "bantang", krunane sane kaping kalih apalet, "arti sujati
(bebasanipun)", sakadi sampiran, sane ngawangun purwakanti (sajak), krunane sane kaping
tiga "arti paribasa", wiadin suksmanipun, makadi :
1. Giing (bantang) : majempong bebek,
2. Arti sujati (bebasanipun) : jambul,
3. Arti paribasa : ngambul.
Dadosne kecap "mbul" ring kruna "jambul", mapurwakanti ring kecap "mbul" ring kruna
"ngambul".
Bebladbadan puniki masaih ring "wewangsalan", sakadi papiring indik kahanan kalih
laksanan janma, ring asapunapine sada pedas suksmanipun. Kewanten yening anake
mabladbadan, artinipun sane sujati nenten kaucapang, antuk kasengguh sami sampun uning
ring artinipun.

Ring sor puniki wenten makudang-kudang conto bebladbadan , luiripine :


bantang=makawat radio
arti sujatine= antena
arti paribasane=nganten
1. Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol
2. Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya
3. Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna
4. Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan
5. Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang
6. Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu
7. Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
8. Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong
9. Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin
10. Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati
11. Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin
12. Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan
13. Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk
14. Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug
15. Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin
16. Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek
17. Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug
18. Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat
19. Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas
20. Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang
21. Mainan bluak= capung=ngapung
22. Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon
23. Makamben disunduk=maseselan= maseselan
24. Mamunyin siap= makekruyuk=nyruyukan
25. Nganggo kamben= macingcingan= mancing
26. Madasar nasi= entip= ngintip
27. Mabuah kelor=klentang=klentangin
28. Masuang pleting=tundak=tundak-tundik
29. Bidak jukung=layar=nglayarin
30. Maumah sampi= kandang=ngandang-ngandang
31. Kawat Radia= antena=nganten
32. Prabu gede=kapal=apal
33. Panak cicing=kuluk= nguluk-uluk
34. Matapis jaka= duk=duk
35. Matuak tape=berem=merem
36. Tukad tanpa yeh= pangkung=bengkung
37. Umah panggung=kampung=ngapung
38. mauled jaka=ancruk=nguncrukan
39. Ulet makaput=kacut=takut
40. mauwat gedebong=otot=ngotot
41. mauwat pandan=bagu=ngagu
42. lim Bali=ancur= ancur
43. bubuh sagu=ongol-ongol= nyengongolan
44. makakul pasih=omang-omang= ngemang
45. gunting buah=caket=raket
46. Maraab umah=genteng=genting
47. Maraab umah=alang-alangan
48. Mamunyi kukur= ngengkuk=nungkuk
49. Arjuna Durian=tualen=ngelen-len
50. sibuh gedah=lumur=umur
51. Ketimun pait = paya, arti paribasane = semaya
52. Wayang gadang = Kresna, arti paribasane = tresna
53. Macarang Uga = sambilan, arti paribasane = masambilan
54. Matabeng gelang = tutub, arti paribasane = tutugang
55. Makunyit di alas = temu, arti paribasane = katemu
56. Mabuaya di tegal = alu, arti paribasane = nglalu, kalu
57. Mataluh nyuh = tombong, ati paribasane = sombong
58. Jukut gedebong = ares, arti paribasane = ngeres-eresin
59. Matiuk Jawa = belati, arti paribasane = ngulati
60. Mabatis bebek = gempel, arti paribasane = ngempelin
61. Base wayah = kakap, arti paribasane = gapgapan
62. Mabuah jaka = beluluk, arti paribasane = nguluk-nguluk
63. Mabuah wayah = jebug, arti paribasane = gedebug
64. Mabuah kelor = klentang, arti paribasane = klentangin
65. Mabubuh kladi = kulek, arti paribasane = elek
66. Jaja uli magula = abug, arti paribasane = jebug
67. Maboreh tangkah = buat, arti paribasane = kuat
68. Mablakas peleng = timpas, arti paribasane = mimpas
69. Mabaju tanpa lima = kutang, arti paribasane = kutang
70. Beruk magantung = kakocor, arti paribasane = bocol
71. Maabian Jawa = kebon, arti paribasane = ngebon
2. Sesapan (Doa)
Sesapan tegesnyane nyapatin, sane matetujon nglungsur karahajengan, mangda nenten
keni bencana. Kawentenan sesapan manut tetujonnyane, minakadi :
1. Sesapan ngebah taru :
"Ratu Betara Sangkara, titiang nglungsur taru druene, mangda titiang nenten tulah."
2. Sesapan suara kedis caak :
"Kakasang ngengsut di ambune."
3. Sesapan si jabang bayi :
"Ratu Paduka Betara Brahma, icenin raren titiange pasikepan mangda ipun setata rahayu."
4. Sesapan sabeh bales :
"Kaki-kaki bentuyung sampunang kasiabange titiang, tiang cucun kakine."
5. Sesapan ngentasin genah tenget :
"Jero sane nuenang genahe/margine, tiang nyelang genahe icen tiang karahajengan."
6. Sesapan ri kala sungkan, wenten dongkan mamunyi :
"Ih, apa not iba yening ada anak makeneh rahayu, mai, sakewala yening tusing rahayu bakal
cotot matane apang kanti buta."
7. Sesapan ri kala mireng suaran paksi tuhu-tuhu :
"Buncul agung sepit semprong tuara bakatanga."
8. Sesapan mabebaosan, masuara cek-ceke :
"Sidi Saraswati."
9. Sesapan angin baret, angin nglinus :
"Ratu Betara Bayu sampunang nglintangi riki, santukan titiang akeh madue anak alit."
10. Sesapan ri kala ngadol ingon-ingon utawi wewalungan :
"Ratu Sang Hyang Rare Angon, ingon-ingon I Ratu adol titiang nglungsur karahajengan."
11. Sesapan ri kala molihang pantun duene :
Ratu Betara Sri, Titiang ngaturang yadnya, mangda titiang rahayu."
12. Sesapan ri kala Tumpek Uduh :
"Kaki-kaki dadong jumah?
Jumah.
Anak engken?
Anak Gelem.
Gelem Engken?
Gelem nged.. nged.. nged.. nged.."
3.  Sipta (Pertanda)
Sipta puniki wangsit wiadin ciri-ciri sekala miwah niskala, becik wiadin kaon, sane
wenten arti kalih suksmanipun. Sipta puniki kawedarang antuk barang sane wenten ring
jagate, buron miwah pripen kalih polah. Ring asapunapine taler wenten saking bawan jagat
alih ring pakahyunan, upami :
1.  Yening wenten bintang kukus kanten ring langite kangin, punika kocap sipta (pertanda)
kaon.
2. Yening wenten buron alasan makadi kidang, manjangan ngranjing ka desa, punika kicap
sipta kaon.
3. Yening paksi culik-culik masuara kala wengi, nenten kasaurin olih i tuhu-tuhu, punika
kocap sipta (praciri) kaon.
4. Yening wenten anak nganten, raris rauh pajati, makta damar kalih pacanangan (pabuan),
punika taler sipta, makadi suksmanipun :
 Damar = galang apadang, saking rahayu nunas galang.
 Pamor = apuh, ampura, nunas ampura
 Base   = sedah, serdah, seica, apang sueca
 Buah   = pala, pikolih, apang mapikolih
 Temako = seseban, sebseb, teduh, nunas paneduh
 Gambir = jambe rateng, tembe (benjangan) mangda puput. 

Pupuh Ginada
1.  Beli Nyoman dewan titiang
matangi titiang mangipi
I Jayaprana lingnia alon
punapi ipian i ratu
Ni Layonsari angucap
titiang ngipi
"umahe anyudang blabar." (sipta kaon)
2.  "Sadaging umahe telas"
ipiang titiang mangeraris
kaon kojarannya reko
eda beli luas kauh
tan urungan beli pejah
laut ngeling
Ni Layonsari sigsigan.

Pupuh Sinom
1.  Wenten ne mawadah dalung
meka waja miwah lengis
menuh sikapa asoroh
boya tingkah banten suci
nika ke anggen napi
Pedanda ngandika alus
data takonang iba
pipise jua aba mai
malih matur
Pan Bongkling makita nawang.
2. Pedanda raris nartayang
kene katatuannya cai
apan sipta uling makelo pamalu
mekane anggon mata
wajane kal anggo gigi
mangde ayu
yang mepekang parikrama.
3. Pan Bongkling kedek mangakak
uning titiang kapo mangkin
anging kangkattitiang gaok
titiang nahen mamanggihin
anak mananem sampi
tan wenten madaging legu
anging ne panggihin titiang
tan wenten angan asiki
boya lamur
bantenge ne wawu lekad.
4.  Peparikan (Pantun)
Peparikan pateh sakadi Wewangsalan, kewanten binanipun weangsalan punika
wantah kalih palet (carik), yening peparikan kawangun antuk petang palet dados apada (satu
bait), taler mawirama miwah mapurwakanti. Peparikan puniki pateh sakadi "madah" ring
kasusastran Indonesia. Yening sihang ipun minab sakadi "Pantun", antuk "ri", punika sering
masilur dados "ntun", sakadi; sari, dados = santun. Peparikan, kruna lingganipun "parik",
artinipun; awi (karang), polih pangiring "an" dados parikan, kadwipurwayang dados:
peparikan, artinipun: awi-awian utwai reragragan.
Peparikan puniki taler sakadi sasimbing indik kahanan kalih polah janma, kawangun
antuk lengkara petang carik dados apada (satu bait). Lengkarane sane riinan kalih carik dados
"sampiran", lengkarane pungkuran sane kalih carik dados arti sejatine, saha mawirama
purwakanti, (a-b, a-b). Purwakanti punika wenten tatiga, luiripun: Purwakanti sastra,
Purwakanti basa, Purwakanti suara, sakadi:
1.  Purwakanti sastra
Doyan liang ngandong kanji (a)
depang tiang ngaba pitu (b)
yan tiang ngelong janji (a)
apang tiang kena tantu. (b)
Aksara "ji" ring kruna "kanji", makanti ring "ji" ring kuna "janji".
Aksara "tu" ring kruna "pitu", makanti ring "tu" ring kruna "tantu".
2.  Purwakanti basa
Meli gabus duang kranjang
lamben bodag sing ngenyakin
yadin bagus mata kranjang
enyen kodag mangenyakin.
Mata "kranjang" makanti ring kruna duang "kranjang".
kodag "ngenyakin" makan ti ring kruna sing "ngenyakin".
3. Purwakanti suara
Dengdenge kurma lua
jaene ditu plapahin
adeng-adeng magama tua
gaene malu plajahin.
Suara "a" ring kruna "tua", mapurwakanti ring "a" ring kruna "lua"
suara "in" ring kruna "plajahin", mapurwakanti ring "in" ring kruna "plajahin"
5.  Sasemon
Sasemon punika taler sakadi Sasimbing, sakewanten lebih alus lengut tur nudut
kayun. Sasemon puniki wenten sane mawangun tembang, utawi gancaran, sakadi ring sor
puniki :
        Taruna : "Beh apa kaden melah bunga nagasarine ento, yan tiang
                       maan ngubuhin bungane ento, ap kaden liang atine".
        Taruni : "Apa perlune ngubuhin kayu buka kene, ane tanpaguna, tulen
                      bena lakar tuyuh nyampatang luu sai-sai".

Wenten sasemon negngge Sekar macapat (Sekar alit) luir ipun :

Pupuh Ginada
1. Tiang mriki ngrereh "bunga"
kocap wenten "cempaka putih"
iriki genahnya reko
kocap luih warnanipun
nawang tranggana ngadika
inggih wiakti
"nanging dereng masamaya alap".
2. Sasendone kadi ring sipta
"dumadak ya ulung jani
delima wantane ento
akayih tengahin dalu
titiang masesangi nyangga
baan kacing
titiang suka metoh jiwa".
3. Raden Galuh weruh sipta
kenyung raris nyaurin
"lamun paingenan reko
madia latrine ya ulung
di pekene ya tibeninnya
soring bingi
manakti apang pasaja".

Pupuh Sinom
1. Masasemonteken roanga
"langite jani tingalin
ening tan pajalada kakelike ngasih-asih
bedak mabudi warih
dijaha paraning jauh
dumadak Widhine ica
ngujanin i tadahasih
apang suud sedih ya maselselan".
2. Kakantenane angucap
patut sapunika Gusti
yan kadi unduk mapikat
"pacengcengin glatik putih
mula ratuning paksi"
I Ratnasemara sumaur
"apan pacengcenge nista
glatik cambra tan mapelik mamikatin
glatik bunga saking Kendran".
3. Ni Ketut tau ring sipta
ngwales dane nimonin
mangucap teken timpalnya
"panese embok tan sinipi
wiakti sasih kapat mangkin
kaklike mengalup-alup
suarane mangolasang manah
mederan mangkalih warih
nanging takut
majalan rikat baan daya".
4. "Yan gantasang te majalan, tuara ko ya pacang ketil
kamandalu maodaka
"Ni Sewambra manyaurin
tan pendah mengalap sari
sepak joan anggon nyukcuk
katike ilidan dona
baong sengel mangulingling
pineh layu
kotek baan joan belah".
6.  Sasimbing (sindiran)
Sasimbing puniki kruna (ucapan) papiringan sane pedes suksmanipun, makardi sang
kasimbing jengah wiadin sebet, riantuk ngrasa ring dewek katiban sasimbing punika.
Sasimbing puniki sering kaucapang ring ajeng sang kasimbingin, ngangge kruna paimbangan
sane sada silib artinipun, indik kalh polah janma, barang kalih buron. Ri asapunine sasimbing
puniki ngangge kruna nungkalik, upami : belog kaucapang ririh, lekig utawi kiul kaucapang
anteng. Wenten makudang-kudang sasimbing sane mawangun gancaran miwah tembang
upami : "Kadang tan tinolihin", tegesipun : Anake sane ngutamayang dewek ipune kewanten,
nenten nglinguang nyama braya.
Ring sor puniki wantah conto-conto sasimbing :
1. Be di pongerangan baang ngeleb; tegesipun : Sakadi anake ngambil anak istri bajang,
sampun kakeniang, rikala ipun lenge, anak istri punika malaib.
2. Bas tegeh baan negak, dilabuhe baonge elung; tegesipun :Sakadi anake polih pangkat
tegeh, raris nyeled pipis utawi korupsi, ipun katara raris kausanayang makarya tur ipun salah
maukum.
3. Yadin amunapi tegeh pakeber badudane, diulungne masih ka taine; tegesipun : Yadin
amunapi ageng anake polih kabagian, yening sampun ganti surud kasadianipun, taler ipun
mawali tiwas sakadi kuna.
4. Semunne nyukcuk langit; tegsipun : Kaucapang ring anake sane sombong.
5. Sadueg-dued semale makecos, pasti taen ulung; tegesipune : Asapunapi je ririh anake,
pasti ipun taen iwang utawi salah.

7.  Tetingkesan (Litotes)
Tetingkesan punika kruna basa ngandap kasor, tegesnyané bebaos sané kanggén ri
kala ngandapang raga. Tetingkesan lingganipun “tingkes”, sane madue arti ringkes, ngalitan
(mengecil/merendahkan) sane polih pangiring “an” dados tetingkesan.
Puniki tetingkesan luir ipun :
1. Durusang malinggih Pak, kanggéang nénten wénten genah malinggih!” Kawéntenannyané,
genah sané wénten becik, kursi empuk saha resik.
2. Mai malu madaar, kangoang uyah- uyah dogen.
3. Dini suba cening nginep, nanging kangoang kene bapa lacur, umah tusing gelah, pasarean
alah umah bangkung.
4. Ampurayang pisan ratu, sapuniki kaulane kalintang nambet.
5. Sameton sami, duaning sampun galah, ngiring ka perantenan, kanggéang ulamnyané tasik-
tasik manten!
6. Durusang ajeng dumun wedange, kanggeang toya-toya kemawon!
7. Cening de nyen ngopak, bapa tusing ngidayang maang apa-apa, sakewala maan singgah”
dogen

8. Wewangsalan
Wewangsalan puniki pateh sakadi tamsil ring Bahasa Indonesia. Wewangsalan kruna
lingganipun "wangsal" sane artinipun "lampah", polih pangiring "an" dados "wangsalan",
kaduipurwayang dados "wewangsalan", artinipun lelampahan saparipolah kalih kahanan
janma, sakadi sasimbing sane sada pedas suksmanipun.
Wewangsalan puniki kawangun antuk lengkara kalih palet utawi carik. Lengkara sane
riinan sakadi "sampiran", indik daging kahiun sang ngucap, kewanten kantun makubda (ilid)
suksmanipun. Lengkarane sane pungkuran punika daging sajati, sane nerangan suksmanipun
tur mawirama kalih mapurwakanti (bersajak). Wenten taler sane nenten ngucapang
lengkarane pungkuran, antuk kasengguh sami anake sampun ngerti ring suksmanipun. Ring
asapunapine kawangun antuk lelampahan ring pawayangan. Ki Dalang ngawi satua bawak
babaudan, nyimbingin sinalih tunggil sang nonton sane saud (iwang) laksananipun. Wenten
taler sane mawangun gambar (karikatur).

Ring sor puniki wenten makudang-kudang wewangsalan luiripun :


1. Asep menyan majagau, suksmanipun = nakep lenggar aji kau
2. Ada tengeh masui kaput, suksmanipun = ada keneh mamunyi takut
3. Bakat kocok misi isen, suksmanipun = awak bocok tuara ngasen
4. Bangbang dadua ken ceburin, suksmanipun = bajang dadua ken anggurin
5. Be lele mawadah kau, suksmanipun = suba jele mara tau
6. Bedeg majemuh bangsing di banjar, suksmanipun = jegeg buin lemuh langsing lanjar
7. Baju gadang potongan gantut, suksmanipun = tuyuh magadang tuara maan entut
8. Buangit kali gangsa, suksmanipun = magae lengit ngamah gasa (kereng)
9. Buah sabo mawadah klukuh, suksmanipun = awak bodo buin angkuh
10. Cekcek poleng temisi bengil, suksmanipun = desek ngereng gisi nengil
11. Clebingkah beten biu, suksmanipun = gumi linggah ajak liu
12. Dagdag candung selem samah, suksmanipun = berag landung kereng ngamah
13. Delemk sangut merdah tualen, suksmanipun = medem bangun ngamah dogen
14. Dija kacang ditu komak, suksmanipun = dija pejang ditu jemak
15. Eber-eber ilih, suksmanipun = bebeger baan nyilih
16. Gamongan kladi jae, suksmanipun = omongan dadi gae
17. Gedenan padange teken gondane, suksmanipun = gedenan tandange teken gobane
18. Gonda godeg bakat kukur, suksmanipun = goba jegeg baan pupur
19. Idup kedele mati kacang, suksmanipun = idup jele mati sayang
20. Jempiit batan biu, suksmanipun = ngajengit ajaka liu

9.  Cacimpedan
Cacimpedan ring Bahasa Indonesia nika pateh sekadi "Teka-Teki". Cacimpedan
puniki anggen pangulir budi, rikala magagonjakan utawi macanda. Linggaipun: "cimped",
artinipun: bade (takeh), polih pangiring "an", dados: cimpedan, raris kaduipurwayang, dados:
"cacimpedan", artinipun: bade-badean. Cacimpedan puniki sampun ketah utawi lumrah,
kariinin antuk lengkara pitaken: Apake......? Ring sor puniki wantah imba utawi conto-conto
cacimpedan. Minab wenten sameton sane tau utawi uning ring jawabanne?

Apake.....
1. Apake anak cerik matapel?
2. Anak satak maka satak matlusuk?
3. Anak satak makasatak maudeng putih?
4. Apa anak cerik maid cacing?
5. Apa anak cerik maid enceh?
6. Apa anak bongkok kereng nyuun?
7. Anak cerik pantigang ngurek gumi?
8. Ane kajeps idup, ane nyepes mati?
9. Ane negen nongos, Ane kategen majalan?
10. Ane tegeh dugdugin, ane endep juangin?
11. Apa cekuk kajengitin?
12. Apa cekuk baong godot basangne pesu gending?
13. Apa bale gede matampul abesik?
14. Base alukun ulung seka bidang?
15. Apa don ne amun pedang, buahne amun guungan?
16. Apa don ne srining-srining buahne amun gong?
17. Apa don ne amun tutup, buahne amun sirah?
18. Apa don ne utusan, buahne aturan?
19. Apa don ne amun tlapak lima, buahne amun sigi?
20. Apa di cerikne mapusung, di kelihne magambahan?

Pasaur / arti:
1. Blauk
2. Iga-iga
3. Bungan ambengan
4. Jaum misi benang
5. Caratn
6. Sendi
7. Gangsing
8. Pagehan
9. Pancoran
10. Neraca
11. Caratan
12. Rebab
13. Pajeng
14. Pusuh biu
15. Punyan ental
16. Punyan jempinis
17. Waluh
18. Punyan ental
19. Base
20. Padi
10. Cecangkriman
Cecangkriman inggih punika cacimpedan sane mabentuk lagu utawi tembang.
Biasane ngangge tembang madya utawi pupuh. Umumne ngangge Pupuh Pucung. Minab
wenten sametin sane durung polih ngwacen indik cacimpedan, dados driki malih wacen ring
artikel tiang indik Cacimpedan. Kenten taler yang durung polih ngwacen indik Pupuh, niki
link ne artikel indik Geguritan Utawi Tembang Pupuh. Inggih ring sor niki wantah conto-
conto utawi imba Cecangkriman :

Cecangkriman :
1. Bapa Pucung,
Indeng-indeng di alas gunung,
Panake koryak-koryak,
Di kayune ya padingkrik,
Basang pelung,
Tendase majajambulan.
2. Berag landung,
Ngelah panak cenik liu,
Memene slelegang,
Panak ne jekjek enjekin,
Menek tuun,
Mememne gelut gisiang.
3. Jalan buntu,
Tan masepak nolor terus,
Nyen makeneh mentas,
Apang elahang agigis,
Musti blenggu,
Majalan ditu magaang.
4. Ia majujuk,
Katumbak enu majujuk,
Ane numbak ebah,
Laut ngandang ngulintik,
Bes kadurus,
Pangencele mametelang.
5. Kaki Pucung,
Awak bunter maretungtung,
Basange anginan,
Sing paek ye ninjakin,
Uber kepung,
I kaki incang-incangang.
11. Sloka (Bidal)
Sloka yening ring Bahasa Indonesia pateh sekadi "Bidal". Sloka puniki masaih ring
sesonggan, kantun ilid artinipun. Kewanten binanipun, sloka puniki ngengge lengkara; Buka
slokane,......., Buka slokane gumine,.......,Kadi slokan jagate,........, upami :
1. "Buka slokane, adeng buin sepita, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kalintang
plapan (tangar) ngraos lan melaksana.
2. "Buka slokan gumine, nundunin macan turu, suksmanipun : sakadi anake sane nantangin
musuh sane sampun nengil.
3. "Skadi slokan jagate, sukeh anake ngebatang banjar, suksmanipun : wiakti sukeh pisan
anake dados klian jaga ngladenin anak akeh (rakyat).
Puniki malih sloka rin sor :
1. Buka slokane, aji keteng mudah, aji dadua mael, suksmanipun : kaucapang ring anake sane
neten uning ngajinin pitresnan kalih paweweh anak lianan (timpal).
2. Buka sloka, ajum-ajuman puuh, sangkure masih ia, suksmanipune : sakadi anake sane
beog ajum, pamuput ipun pacang pocol wiadin sengkala.
3. Buka slokane, apa ane pamula, keto ane kapupu, sulsmanipun : napi sane kakaryanin,
sapunika taelr pikolehipun; yening melaksana kaon, sinah sengkala sane jagi kapanggih.
4. Buka sloka, bani mabak jepun, eda takut kena getahne, suksmanipun : yening purun
ngambil pakaryan sane ageng tur abot, sampunang ajerih pacang manggihin pakeweh utawi
kabean ageng.
5. Buka slokane, bantang busuk badingang, apa tuara misi, suksmanipun : kiwangane san
elintang, yening mangkin malih medalang wiadin raosang, janten ngakehang kanten
kaiwangan ipun

12. Cecangkitan (Olok-Olok)
Cecangkitan puniki lengkara sane nginter artinipun. Katahipun cecangkitanpuniki,
kaucapang rikala magegonjakan. Ring asapunapine wenten taler anggena melog-melog
timpal. Puniki cecangkitan luiripun:
1. Tain cicing dengdeng goreng jaen, tegesipun: 1. Yening dengdenge gorreng sinah jaen, 2.
Yening tain cicinge sinah nenten dados goreng.
2. Padange tusing dadi arit, tegesipun: 1. Padange sinah nenten sida dados arit, 2. Yening
padange abas antuk arit janten dados.
3. Anake negen tumbak tusing dadi, tegesipun: 1. Yening anake rikala negen napi-napi raris
tumbak, janten nenten dados, 2. Kewanten yening anak makta tumbak tegena punika dados.
4. Rumus hitungane makejang sukeh, nanging jalanne makejang tawang,tegesipun: 1. Yening
rumus hitungane wiakti sulit (tan kauningin), kewanten jalanne (rurunge) sami kauningin,
yening jalan hitungane nenten kauningin.
5. Kapal melabuh madelod, ngenah badajanne, tegesipun: 1. Yening cingakin kapale saking
kaler, sinah sisin kapale balerne sane kanten.
6. Ia gelem antudne tusing dadai jalananga, tegesipun: 1. Yening entude sinah nenten dados
jalanang, sane kajalanang batis, boya ja entud.
7. Tiang suba lepas uli sekolah, tegesipun: 1. Ipun nglepasin sekolah artine nenten
masekolah.
8. Kompek matali gandek, tegesipun: 1. Yening kompeke sane matali nika mawasta gandek.
9. Beh, kakolongane tusing dadi gelekang, tegesipun: 1. Kakolongane sinah nenten dados
gelekang, kewanten yening ajeng-ajengan janten dados gelekang.
10.Awak suba bajang enu masih manyonyo, tegesipun: 1. Makasami anake madue nyonyo,
boya ja nyesep nyonyo sakadi anak rare.

13. Raos Ngempelin
Raos ngempelin, punika kruna sane dempet, tegesipun: kruna sane asiki maarti
kakalih, sane asiki maarti sejati, sane asiki artinipun ngintar. Raos ngempelin puniki pateh
sekadi cecangkitan, binanipun wantah akidik, kewanten suksmanipun pateh, wantah mangge
rikala magagonjakan kewanten. Puniki wenten makudang-kudang raos ngempelin:
1. Benang kamene, jaka di pangkunge, tegesipun: 1. Kamen antuk benang, jaka mentik di
pangkunge, 2. Benang kamenen, ajaka di pangkunge.
2. Lamun payu motonan, beli nyelingin, tegesipun: 1. Nyelengin = lakar maan celeng, 2.
Nyelengin = ningalin sambilang nyeleng.
3.Yang nguangun arja, tiang ngaluhin, tegesipun: 1. Dadi galuh, 2. Ngaluhin + juru aluh
(nongos).
4. Damar bedauh, mati kanginan, tegesipun: 1. Kanginan = genah ipun medangin, 2.
kanginan = tempuh angin.
5. Mamula kacang badaja, mentikne nglodlodang, tegesipun: 1. Nglodlodang = entikipun
madlodlod, 2. Nglodlodang = sayan ngelodang.
6. Ring dija palungane mangkin?, tegesipun: 1. Palungane = jaga lunga, 2. Palungane =
pangamahan bawi.
7. Napi kalih ditu?, tegesipun: 1. Kalih = dadua, 2. Kalih = ka alih.
8. Ia madagang kamulanne suba telah, tegesipun: 1. Kamulane telah = sanggah kamulane
kedas, 2. Kamulane telah = pokok dagangene sampun telas (rugi).
9. Ida dimatuke simpang di pura, tegesipun: 1. Dimantuke = dawegne mantuk (budal), 2.
Dimantuke = diman tuke.
10. Madaarsanan malu dini, tegesipun: 1. Daar sanan = pesan madaar dini, 2. daar sanan =
naar sanan.
14. Papindan (Pengumpamaan)
Papindan punika pateh sakadi Sesawangan, kewanten binanipun papindankruna
punika polih "anu suara", yening sesawangan karahini antuk kruna: buka, kadi, luir, waluya
kadi, upami:
1. Papindan: Alise medon intara.
2. Sesawangan: Alise buka (kadi, luir) don intaran.
Papindan tegesipun: gegambaran buka, wiadin yan bandingan pateh mirib teken....,
upami: papindan kedis, tegesipun: wangun gambaran mirib kedis. Mapinda sedih, tegesipun:
mirib buka anake sedih. Sane dados pepindan, punika kruna aran sane polih anusuara, luir
ipun:
1. Boke membotan blayag, tegesipun: rambutne maombak-ombakan.
2. Betekan batise meling padi, tegesipun: sekadi beling padi.
3. Cokore mudak sinungsang, tegesipun: sakadi bungan pudake sungsang.
4. Cecapingane nyaling kdang, tegesipun: mirib caling kidang.
5. Cecingakane natit, tegesipun: sledat-sledet manis.
6. Gigine matun sumangka, tegesipun: mirib batun sumangka.
7. Jrijine musuh bakung, tegesipun: rurus ngancan mirib pusuh bakung.
8. Kupinge nyanggar sekar, tegasipun: karnane becik sumpangin sekar.
9. Kukune memapah biu, tegesipun: kukune mirip papah biu, sada lengkung.
10. Lambene barak ngatirah, tegesipun: lambene mirip buah katirah barak

15. Pupulan Sasenggakan Bagian 1


Ring postingan tiange sane dumun, ring artikel Sasenggakan (Ibarat) tiang sampun ngicenin
akidik "penjelasan" indik sasenggakan. Minab yen wenten sameton sane durung tatas uning
indik sasenggakan puniki, dados malih ngawacen ring link punika. Inggih ne mangkin tiang
wantah ngicenin malih akidik makudang-kudang conto sasenggakan sane tiosan. Inggih
langsung manten ring daftarne.

Ring sor puniki wantah makudang-kudang conto sasenggakan.


1. Buka besine teken sangihane, pada apesne; suksemanipun : sakadi anake sane mapakarya,
sang nalih miwah sang sane kadalih, janten sami katahipun nelasang prabeya.
2. Buka bikule, ngutgut sambilang ngupinin; suksemanipun : sakadi anake sane madaya kaon
wiadin corah, seka kidik ngambil barang-barang timpalipune, kewanten ipun mapi-mapi
nulungin.
3. Buka becicane ujanan, nguci; suksemanipun : sakadi anake sane ngucekcak ngomong
nenten karwan tuktuk bongkolipun.
4. Buka bikule pisuhin, sumingkin bejit; suksemanipune : sakadi anake alit-alit kual, yening
ajahin wiadin glemekin ipun sumangkin kual.
5. Buka bukite ejohin, katon ngrawit; suksemanipun : sakadi anake pakantenan ipun saking
doh jegeg utawi bagus, kewanten wawu tampek tlektekang ipun bodo, muanipune burik.
6. Buka cicinge ngongkong, tuara pingenan nyegut; suksemanipun : sakadi jadmane sane
degag ngaku wanen, kewanten jatinpune getap.
7. Buka dedalune, kampid baan nyilih; suksemanipun : sakadi anake sane ngango bungah
becik-becik, kewanten jatinipun pangangge punika makasami antuka nyelang.
8. Buka dangap-dangape, gede-gede kayune ogara; suksemanipun : sakadi anake sane gemba
katunan bayu miwah gelar (arta), nagih ngambil pakaryan sane ageng kalih akeh pacang
nelasang prabeya.
9. Buka entikan oonge, ngulah pesu; suksemanipun : sakadi anake sane ngomong ngawag-
ngawag, sane nenten madasar antuk papineh.
10. Buka goake, ngadanin ibane; suksemanipun: sakadi anake sane corah raris nuturang
maling (maling teriak maling).
11. Buka jagunge, gedenan ati; suksemanipun : kaucapang ring anake sane sombong tur
degag, ngaku wanen utawi sugih.
12. Buka jangkrike, galak di bungut; suksemanipun : sakadi anake sane galak (gati) di
omong, kewanten nenten purun ngalaksanayang.
13. Buka kamben madare, liunan bikas; suksemanipun : sakadi anake sane belog ajum
parisolahipun tan anut ring tata krama.
14. Buka kamene uwek jaitin, munjuk benang tuna aji; suksemanipun : sakadi anake sane
maduwe umah tuduh, raris engsubina antuk upih tuduhipune ical kewanten pakantenan ipun
kaon.
15. Buka kambinge ngamah gendola, macueh-cueh; suksemanipun : sakadi anake sane
ngajengan sedah wiadin maanci, jantos marues-rues bibih ipune barak.

16. Sesonggan
Sesonggan wit ipun saking kruna 'ungguh', sane mateges linggih, genah, wiadin
nongos. Kruna ungguh polih paweweh merupa pangiring (akhiran) "an", dados ungguhan
sane mateges janji utawi pati. Kruna ungguhan kasandiang (mengalami perubhan sandi suara)
dados unggwan. Sajeroning pangucapan kruna unggwan puniki dados unggan. Selantuir ipun
kruna unggan puniki polih pangater (awalan) "sa" dados saunggan, taler kasandiang malih
dados songgan. Kruna songgan puniki kadwipurwayang dadossesonggan.
Sesonggan puniki sakadi pelambang kahanan kalih polah jadma, sane kaimbangang
ring kahanan kalih polah barang wiadin buron. Umpami : "bedug pengorengan".
Pengorengan punika wantah wangun utawi kawentenan ipun sakadi punika bedug, meweh
antuk ngelegang mangda asah (lurus / datar). Dados ipun suksmannyane : kaucapang ring
anak sane kalintang bengkung tur sigug, nenten dados ajahin.
Yening jagi ngartiang sesonggan, sapuniki :
1. Arti sujati, teges ipun : arti krunanipun sane sujatine.
2. Arti Paribasa, teges ipun : arti lambang wiadin kahanan.
3. Arti Pangupama, teges ipun : ngawi satua sane bawak-bawak, sane anut ring polah kalih
kahanan sesonggan punika.
Ring sor puniki wenten conto sesonggan, luir ipun :
1. Taluh apit batu. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane magenah ring genahe sane
sukil/keweh, singsal agulikan pacang nemu baya.
2. Abias pasih. Suksmannyane : nenten keni utawi nenten sida antuk ngawilangin katahipun
biase ring pasih.
3. Blakas mangan di pisaga. Suksmannyane : sakadi anake maduwe painak muani siteng tur
anteng, sakewanten ipun magenah ring pisaga.
4. Ngentungan uyah ke pasih. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi
ngicenin barang utawi artha ring anak sane sampun sugih.
5. Kuluk ngongkong tuara ngutgut. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sida
mawicara manten (ngomong saja), nanging nenten wenten pakaryanne utawi tindakanne.
6. Ngajahin bebek ngelangi. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane mapi-mapi ngajahin
anak sane sampun wikan utawi duweg.
7. Ngrebutin balung tan paisi. Suksmannyane : ngrebutin brang nenten wenten isine utawi
barang sane nenten malih maguna.
8. Buka gowake ngadanin ibane. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane sombong,
nyapa kadi aku.
9. Liep-liep lipi gadang. Suksmannyane : kaucapang ring anake sane ring pangarepne jemet
pisan, sakewanten sujatinne ipun anak sane nenten becik/jahat.
10.  Kutal-kutil ikut celeng. Suksmannyane : kaucapang ring pakaryan sane rasane aluh,
sakewanten sujatine nak meweh yen kalaksanayang.
11.  Ada gula ada semut, suksmanipun : anake sane sugih tur dana, irika janten akeyh anake
sane rauh nunas pakaryan.
12.  Ada andus ada apine, suksmanipun : yening wenten orti ala wiadin ayu, sinah wenten
sane jati (pasaja), diastun ipun akidik.
13.  Aduk sera aji keteng, suksmanipun : umpami ring desa wenten krama diastunipun adiri
sane melaksana kaon utawi jele (inggih nika memaling, demen miyegan, miwah sane lianan),
sinah maka desa kaucap kaon utawi jele rauh ring adan desane teler kaon/jele.
14.  Buta tumben kedat, suksmanipun : sakadi anake sane pecak tiwas, kasuen raris ipun
sugih, pramangkin ipun sombong, ngagu tur jerbu ring timpal miwah nyama braya.
15.  Calep calung, suksmanipun : kaucapang ring anake sane seneng ngidih ajengan utawi
ajeng-ajengan ring pisaga.
16.  Dawa papahne liu slepanne, suksmanipun : yening anake sue maurip, sinah sampun akeh
sane polih rasanin indik suka lan dukane.
17.  Degag delem, suksmanipun : kaucapang ring anake sane degag, ring genahe suung ipun
ngapak-ngapak ngaku wanen, sakewanten yening sampun wenten musuh ipun ajerih, makiles
mlaib.
18.  Duk masanding api, suksmanipun : sakadi anake sane mamusuh-musuhan raris
ganahipun matampekan, iwang akidik janten dados rebat/uyut/iyeg.
19.  Galak-galak di guwungan, suksmanipun : sakadi anake sane wanen sajeroning
pekarangan kemanten, nanging yening sampun lintang ring pakarangan ipun getapne pasti.
20.  Gangsaran tindak kuangan daya, suksmanipun : kaucapang ring anake sane kakenken
ngarereh barang, durung tatas antuk ipun miragi, gelis-gelis sampun mamargi, pamuput
nenten kauningin napi-napi sane karereh.
21.  Gede ombake gede angine, suksmanipun : ageng pikolih utawi asil anake, janten ageng
taler penelasipun.
22.  Jadma es tabia, wiadin nyem lalah, suksmanipun : kaucapang ring anke sane gendeng-
gendengan.
23.  Juragan seprahu, suksmanipun : kaucapang ring anake sane ngerob ngangge pengangge
ngajak timpal ipun saling saluk.
24.  Kamus majalan, suksmanipun : kaucapang ring anake sane pradnyan tur sampun weruh
ring makudang-kudang basa.
25.  Katanjung di mata, suksmanipun : sakadi ring anake sane marasa ring dewek iwang ring
timpal, raris matemu ring timpalipune punika, mawinan ipun kimud tur kabilbil.
26.  Pancoran matatakan batu, suksmanipun : sakadi anake sane tiwas nampekin anake sane
sugih sane dana tur goroh, ring akidik-kidike taler polih mismisan wiadin leledanipun.
27.  Pitik mlali di ketungane, suksmanipun : sakadi anake sane dados buruh, raris polih genah
ring gemuhe, sinah ipun bagia.
28.  Togtog titihang, suksmanipun : nundung anak pramangkin nenten dados sangkenang.
29.  Yeh ngrocok sinah tukade daken, suksmanipun : kaucapang ring anake sane sombong
akehan raos, nanging akidik tindakne, maciri anak belog.
30.  Paid bangkung, suksmanipun : sakadi anake sane makurenan, raris sane lanang nyerodin,
nongos ring umah sane luh (luhipune).

17. Sesawen
1)    Ngenahang patakut marupa jatma ring carik, kaanggen sarana ngulah kedis.
2)    Ngantung pongpongan mabolong tiga ring duwur jelanan kandang ayam, sane matetujun
nulakin grubug ayam.
3)    Kulit endog ayam katusuk antuk lidi raris muncuk nyane kadagingin tabia.
4)    Puniki ciri mederbe pitik, saha matetujon mangda pitike nenten kesander kilat.
5)    Wenten anak nandur kelapa saha ngandong anak alit tetiga.
6)    Puniki matetuek mangda entik kelapane kuat saha pacang mawoh nged.
7)    Anak istri kepura mapusung gonjer.
8)    Puniki sesawen anake istri punika kari bajang

Anda mungkin juga menyukai