BAB I GEGURITAN

JINIS TITIKAN/ UNSUR UNGGAH NULIS MACA

PENGERTIAN
GEGURITAN CIRI CIRI KEBAHASAAN UNGGUH BASA GEGURITAN GEGURITAN
GEGURITAN
GEGURITAN GEGURITAN GEGURITAN

GEGURITAN (guritan,puisi cengkok anyar/modern)

Saka tembung lingga gurit, gurita, guritan, kang dijupuk saka tembung gita kang ateges
nyanyian/syair/puisi.
Ana uga kang nyebutake saka tembung gurit kang ateges goresan. Amarga ing jaman biyen
uwong anggone nulis kanthi nggoresake barang kang landhep ing kulit kayu utawa godhong.

A. PENGERTIAN
Geguritan yaiku puisi cengkok ayar awujud tetembungan utawa larik-larik tembung kang ngemu
surasa kaendahan kanggo medharake gagasan isen-isening ati, pengarep-arep utawa
pepinginane manungsa kanthi basa kang endah, laras, runtut karo edining rasa naning ora kaiket
paugeran/aturan.

B. JINIS GEGURITAN
Geguritan kaperang dadi loro, yaiku geguritan gagrag anyar lan gagrag lawas. Ananging ingkang
saiki dinggo yaiku geguritan gagrag anyar.

C. TITIKANE GEGURITAN GAGGRAG ANYAR LAN LAWAS

1. Geguritan gagrag lawas: diwiwiti tembung sun gegurit/sun anggurit
Wiwitane nganggo purwakanthi guru swara, saben sapada dumadi saka 4,6,8, lan 10 baris.
2. Geguritan gagrag anyar
Ora kaiket paugeran/aturan (ora kaiket guru gatra/larik lan pada utawa bait),guru lagu, guru
wilangan). Guru lagune wes pinathok/ditentokake.

STRUKTUR TEKS GEGURITAN

1. Tanpa kaiket guru gatra, guru lagu, guru wilangan
2. Cakrike bebas utawa bisa wujud pada (bait) bisa wujud carita

D. Unsur kebahasaan
1.Ciri basa: pilihan tembung endah, mentes, lan mentesi.
Migunakake tembung kawi
Rinakit kanthi tipografi kang trep karo isi, amanat, lan gagasan kang diwedharake.
Migunakake wirama lan basa rinengga.
2.basa rinengga yaiku tegese basa kang dironce saka tembung tembung kang beda saengga
dados basa kang endah.
Tuladha:
A) Tembung saroja: tembung loro kang padha utawa meh padha tegese lan dinggo
bebarengan: tuladha edi peni, lila legawa, akal budi, bagas waras, lsp.
B) Pepindhan: unen -unen kang mindhakake barang, kahanan siji karo barang utawa kahanan
loyane. Lumrahe nganggo tembung panggandheng (kaya, lir, pindha, lsp)
Tuladha: ayune kaya Srikandi

1
 C) Wangsalan: unen unen kaya cangkriman nanging batangane/bedhekane wis dikandhakake
kanthi disamar ana ing ukara mburine. Batangan dikandhakake kanthi ora cetha namung
sawanda utawa rong wanda ana ing ukara mburine.

E. Unggah-ungguh Basa
Biasane nganggo basa ngoko

F. Nulis Geguritan:
Nemtokake tema
Nggolek ide
Nemtokake obyek
Nggolek ide saka obyek (identifikasi tembung)
Nyusun, ngolah, milah, milih tetembungan supaya dadi geguritan kang mentes.

G. Maca geguritan
Sangune maca geguritan iku penting supaya anggone maca bisa trep, pas, matep saha kepenak
dirungokake utawa disebut 4W, yaiku:
1. Wicara :pocapan kudu cetha, pener, ora blero, ora bindheng. Pangucape swara kudu
bener lan trep.
2. Wirama :utawa irama yaiku munggah mudhune swara, alon lan bantere swara.
3. Wirasa :ngrasakke sajroning ati isine geguritan supaya anggone maca bisa trep lan bener
karo kahanan. (susah, nelangsa, semangat, seneng, pitutur).
4. Wiraga :patrap/sikap, obahing awak, pasemon kang pas, esem lan guyu kang gambarake
isine geguritan.

H. Tuladha Geguritan
Becik Andhap Asor
Dening Nini Klenyem

Aja kepengin dadi lintang lan rembulan

Yen ta ora bisa aweh pepadhang
Becik dadia lilin nadyan urub sapelik
Urupmu bisa dadi kurban
Madhangi wong kang lagi kepetengan

Aja kepengin dadi samodra

Yen nyatane ora duwe ombak
Luwih becik dadia uyah
Nadyan mung săjimpit aweh rasa
Piguna tumraping ngaurir lan sesama
(Naskah pilihan lomba Geguritan Tingkat SMP Dinas Kebudayaan Kabupaten BantulTahun 2018)

Kawruh basa:
Kepengin: karep kanggo nindakake apa-ta Urub: uripe geni
apa Sapelik: sethithik, cilik
Rembulan: jinising planet kang ngubengi Samodra: segara
bumi Ombak: obahing banyu gegulungan
Aweh: menehi Sajimpit: sethithik, sapucuking driji
Pepadhang: samubarang kang gawe Piguna: ana gunane
padhang Tumrap: kanggo
Becik: apik Ngaurip: wong urip
Nadyan: senajan Sesama: sapadha-padha
Lintang: wewujudan ing langit katon ing wayah wengi pating krelip
Lilin: samubarang kanggo gawe padhang
Kepetengan: kena peteng, ora ana cahya kang madhangi
uyah: barang kang rasane asin saka kenthelane banyu segara

2
 Paribasan lan Bebasan
Paribasan lan Bebasan
A. Paribasan yaiku unen-unen kang ajeg panganggone duwe teges wantah, cra ngemu
surasa pepindhan tuladhane:
1). Adigang adigung adiguna (wong kang ngendel-endelake kekuwatane,kaluhurane lan
kapinterane)
2) Katula tula katali (tansah nemu kacilakan).
3) Yitna yuwana lena kena (Wis mantep banget kekarepane)
4) Ana catur mungkur (Ora gelem ngrungokake omongan/guneman kang ala)
5) Becik ketitik ala ketar (Tumindak ala lan apik iku bakal ketara tembe mburine)
6) Busuk ketekuk pinter keblinger (Sing bodho lan sing pinter padha nemu cilaka)
7) Ana catur mungkur (ora gelam ngrungokake rekasaning liyan kang ora prayoga)
8) Anak polah bapa kapradhah (tegese wong tuwa nemu pakewuh amarga tumindake anake
kang ora becik)
9) Jer basuki mawa beya (samubarang gegayuhan utawa kabeh gegayuhan mbutuhake
ragat)
10) Sepi ing pamrih rame ing gawe (nyambut gawe kanthi ikhlas)
11) Desa mawa cara negara mawa tata (Saben panggonan duwe cara utawa adat
dhewe-dhewe).
12) Jalukan ora wewehan (gelem njaluk nanging ora gelem merne).

2. Bebasan: Unen-unen kang ajeg panganggone, duwe leges entar (kias) mawa gegambar
kewan, barang, kahanan, sing digambarake sipate wong.
1) Abang-abang lambe, tegese guneme mung kanggo lamis-lamis
2) Bapak kesulah anak molah, tegese yen wong-tuwa oleh prekara, anak uga melu
ngrasakake lan tanggung jawab
3) Dudu berase ditempurake, tegese nyambungi gunem, nanging ora cundhuk karo sing
dirembug
4) Emban cindhe emban siladan (pilih kasih utawa ora adil marang siji lan sijine).
5) Esuk dhele sore tempe, (gampang molah-malih atine, ora teteg).
6) Ancik-ancik pucuking eri tegese ana ing kahanan kang nguwatirake
7) Nututi layangan pedhot tegese ngoyak barang kang sepele ora ana ajine.
8) Kegedhen empyak kurang cagak tegese kegedhen panjangka nanging ora sembada.
9) Mikul dhuwur mendhem jero tegese gawe kuncaraning wong tuwa.
10) Nandur pari jero tegese wong gawe kabecikan marang liyan mesthi bakal ana piwalese.
11) Mbidhung api rowang tegese arep gawe cilaka nanging ethok-ethok ngejak kekancan.
12) Sapu ilang suhe tegese kelangan wong kang dadi panutan.
13) Tumbu oleh tutup tegese ketemu jodhone kang cocok.
14) Kriwikan dadi grojogan tegese prekara sepele malah dadi ngambra-ambra.
15) Tumbak cucukan tegese seneng wadul marang liyan.

3
 BAB II
TEMBANG
A. Tembang yaiku reriptan utawa dhapukaning basa mawa paugeran tartamtu,kang pamacane
kudu dilagokake nganggo swara. Wujude ana tembang gedhe, tengahan, macapat, lan tembang
dolanan.
B. Tembang dolanan ya iku jinis tembang reripta gagrak anyar kang ora nganggo
paugeran gatra, guru lagu, guru wilangan, lan dhong dhing. Nanging, biyasa ditembangaké
déning bocah-bocah cilik, mligi ing padésan, sinambi dolanan bebarengan karo kanca-kancané lan
bisa dibarengi wiramaning gendhing. Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah kawanuhaké bab sato
kéwan, sato iwèn, thethukulan, tetuwuhan, bebrayan, lingkungan alam, lan sapanunggalané.
Kadhangkala tembang dolanan uga ditembangaké déning waranggana sajeroning swasana
tinamtu ing pagelaran wayang kulit.Tuladhane tembang dolanan yaiku: Cublak-cublak suweng,
gajah gajah, gambang suling, gundhul pacul, jamuran, jaranan Kidang Talun, Kupu Kuwi, Lir Ilir,
Menthok Menthok, Padhang Bulan, Pitik Tukung, Suwe Ora Jamu, Te Kate Dipanah, jothang
alang-alang
1. Negesi tembung tembung pilihan ana ing Tembang Dolanan Gundhul Pacul
Gundhul gundhul pacul-cul, gembelengan
Nyunggi nyunggi wakul-kul, gembelengan
Wakul ngglimpang segane dadi sak ratan

2. Saka Tembang Dolanan Gundul Pacul ana tembung-tembung pilihan antarane :

Gundhul tegese sirah ingkang ora ana rambute
Pacul iku piranti kanggo ngadhuk lemah awujud wesi landhep kang ana gagange.
Gemblelengan tegese nggleleng kanggo bocah lanang utawa kemayu kanggo bocah wadon.
Gemblelengan isa ditegesi uwong sing nyelelek utawa gaweane nyepelekake.
Nyunggi tegese nggawa piranti/barang ing dhuwur sirah
Wakul tegese cething kanggo wadah sega
Ngglimpang tegese piranti/barang sing digawa tiba
Ratan tegese dalan/latar

Piwulang Budi Pekerti luhur

Saka tuladha tembang gundhul pacul kasebut bisa kapethik piwulang budi pekerti luhur yaiku:
Pacul kuwi tuladha sipat saderma lan wicaksana kang kudu diduweni pemimpin. Pacul saka
tembung papat kang ucul tegese uwong bakal diajeni tumrap papat perangan awak yaiku mata,
kuping, irung, lan lathi. Pacul uga ditegesi ngipatake barang sing muncul. Tegese nguncalake
utawa guwang adoh adoh pikiran lan tumindak sing ala/elek.
Gembelengan tegese nyepelekake prentah, sembrono, umuk, lan lan ora bisa diprecaya. Nyunggi
wakul tegese nggawa wakul utawa amanah lan kapracayane wong akeh. Nanging wakule ingkang
digawa kanthi gembleleng kuwi ngglimpang lan segane dadi sak latar. Tegese kapercayan kuwi
uwis ilang. Segane dadi sak latar tegese uwong uwis ilang kapercayaane.
Budi pekerti ing tembang gundul gundul pacul iki yaiku menawi diparingi kapercayan marang wong
liya kudu amanah, ora sak karepe dhewe lan ora gemblelengan utawa nyelelek. Amarga menawa
ora bisa diparingi kaprecayan, uwong liya uwis ora bakal percaya marang awakdhewe.

C. Tembang Macapat
Tembang macapat iku ora amung tembang utawa kidung ananging uga nggambarake
cakramanggilinganing manungsa (daur hidup) wiwit lair tumeka seda. Kawiwitan saka tembang
maskumambang tekan tembang pocung.
1.Maskumbang (janin)
Maskumambang iku diwiwiti anane panguripan ana janin ing njero kandungan. Maskumambang
iku emas kang kemambang.
2.Mijil (lair)

4
 Mijil utawa metu, iku nggambarake bayi kang wis lair saka gua garbarie sang ibu. Mjli bisa
ditegesi wijil, wiyos, raras, medal, sulastri.
3.Sinom (taruna/enom)
Sinom iku bisa digunakake kanggo nyebut godhong asem kang isih enom. Mula sinom iku kang
nggambarake wong kang isih enom.
4.Kinanthi (dikanthi/digandheng)
Kinanthi tegese dikanthi, dikancani, digandheng, diarahake utawa dibimbing utawa dipitutun.
Bocah kang isih enom diwenehi pitutur amarga anggone srawung wis saya jembar lan adoh.
5.Asmarandana (kasmaran)
Asmarandana iku saka tembung asmara lan dahana (api asmara)nggambarake asmara kang
dialami dening manungsa.
6.Gambuh (cocok/gathuk)
Gambuh duwe teges cocok utawa gathuk, nggambarake yen wis padha cocok banjur padha
palakrama utawa rabi.
7.Dhandhanggula ( lagi seneng-senenge)
Dhandhanggula tegese angen-angen, gegayuhan kang endah. Wong Kang nemokake seneng
ing ati kaya dene tembang dhandhanggula utawa gula kang manis.
8.Durma ( mundure tatakrama)
Ana kang menehi teges durma iku mundure tatakrama. Wong kang nemu kasenengan lan
kamulyaning urip iku ana kalane lali lan duwe rasa umuk utawa gumedhe.
9.Pangkur ( wis ngungkuri)
Pangkur tegese mungkur saka urusan kadoyan. Manungsa wis ora ngumbar pepinginan lan
nafsune, nanging wis sumeleh lan cedhak karo Gusti Allah
10. Megatruh ( wis pisahing ruh)
Megatruh ditegesi pegat utawa pisahe karo ruh/nyawa. Manungsa wis pisah antarane jiwa lan
ragane. Kahanan kaya mangkono iku manungsa ngadhepi sakaratul maut
11. Pocung ( wis dipocong)
Tembang pucung bisa ditegesi pocong utawa dikafani jenasahe. Ragakang wis ditinggal dening
ruh dirawat lan disucekake sadurunge dibalekake saka asalo yaiku lemah.

D. Tembang Macapat Kinanthi

KINANTHI
Kang aran bebuden luhur,
Dudu pangkat dudu ngelmi,
Uga dudu kapinteran,
Lan dudu para winasis,
Apa maneh kasugihan,
Ananging mung sucining ati.

1. Pathokan Tembang Kinanthi

Saka tuladha tembang Kinanthi ing dhuwur, bisa dingerteni pathokane temabang yaiku:
A) Guru gatra utawa cacahing larik ana 6 larik (gatra)
B) Guru wilangan utawa cacahing wanda (pedhotan tembung)
C) Guru lagu utawa tibaning swara saben pungkasaning larik (a,i,u,e,o)
Yaiku…
Guru gatra= ana 6 gatra
Gatra (larik) 1=guru wilangan 8wanda, guru lagu u
Gatra (larik) 1=guru wilangan 8wanda, guru lagu i
Gatra (larik) 1=guru wilangan 8wanda, guru lagu a
Gatra (larik) 1=guru wilangan 8wanda, guru lagu i
Gatra (larik) 1=guru wilangan 8wanda, guru lagu a
Gatra (larik) 1=guru wilangan 8wanda, guru lagu I

5
2. Negesi tenbung ing Tembang Kinanthi
"Kang aran bebuden luhur, dudu pangkat dudu ngelmi, uga dudu kapinteran, lan dudu para
winasis, apa maneh kasugihan, nanging mung sucining ati".
Bebuden tegese watak
Luhur tegese apek/sae.
Ngelmi tegese ilmu
Winasis tegese wong kag wasis utawa wong kang pinter
Sucining ati tegese ati kang resik yaiku tansah nindakake prentah agama.

3. Budi pakerti ing Tembang Kinanthi

A) Ora oleh gumedhe utawa umuk marang ngelmu, kapinteran, lan kasugihan
B) tansah andhap ashor ora oleh umuk
C) Tansah duwe watak ingkang luhur utawa sae
D) Tansah nindakake prentah agama
E) Ora oleh nyepelekakenuwong liya, kudu tansah ngajeni.

BAB III
AKSARA JAWA
A. Aksara Jawa lan Pasangane

B. Sandhangan Swara (ana 5)

6
C. Sandhangan Wyanjana ana 3

B. Angka Jawa

GLADHEN 1
Wacanan ing ngisor iki tulisen latin!

Pengayaan

7
GLADHEN II
Wacanan ing ngisor iki tulisen latin!

PENGAYAAN
Wacanan ing ngisor iki tulisen latin!

8
 BAB IV
WAYANG
A. Crita Wayang Ramayana
Babone crita wayang ing tanah Jawa iku seiatine saka crita Ramayana lan Mahabarata.
Ramayana iku asale saka bahasa Sanskerta: kang tegese "Lakone Rama". Ramayana minangka
sawijining crita kaprawiran /kepahlawanan saking India kang ditulis Walmiki (Valmiki) utawa
Balmiki

B. Paraga Ing Crita Wayang Ramayana

Prabu Rama wijaya kratone ing Ayodya
Dewi Sinta garwane Prabu Rama
Lesmana rayine Prabu Rama
Anoman putrane Dewi Anjani wujude kethek
Subali (Guwarsi) kangmase Dewi Anjani
Sugriwa (Guwarsa) kangmase Dewi Anjani
Dasamuka ratu ing Ngalengka jenenge liya
Rahwana wujude buta
Kumbakarna adhine Rahwana
Wibisana adhine Rahwana
Jathayu awujud manuk kancane prabu Rama.
Sarpakenaka adhine Prabu Rahwana, Isp.

C. Tuladha crita Wayang Ramayana

Anoman
Anoman banjur mesat ing gegana, mrepegi dununge gunung Koromandel. Tekan sikiling
gunung, sigra tiwikrama lan matak aji Mundri. Sanalika wujude Anoman dadi gedhe banget lan
karosane ngedab-edabi. Gunung Koromandel kajebol, banjur dicemplungake ing samodra,
murwakani pambanguning tambak. Sigra kasusul para wanara liyane, nyemplungake watu-watu
gedhe lan wit-witan gedhe. Kabeh tumandang bareng, bantu- binantu, sepi ing pamrih rame ing
gawe. Kapi Saraba, Kapi Kingkin, Kapi Jaya Warjita, lan Kapi Darimuka mrenahake lan nata watu-
watu apadene kekayon, kang dicemplungake ing samodra, dibantu para mina kawulane Sang
Hyang Baruna.
9
 Watu-watu lan kekayon-kekayon kang gedhene telung prangkul dipapanake ing ngisor
dhewe. Sawise iku banjur watu-watu lan kekayon sing gedhene sapeluk, rong peluk, ditata ana ing
sadhuwure. Nuli watu-watu setengah peluk ditata lelarikan lan sap sapan. Sawise iku banjur
diurugi lemah nganti rata, nuli diurug wedhi. Sawise kabeh iku kraket-kraket, tambak iku kena
diarani wis dadi.
Ora nganti setengah taun, tambal wis meh rampung. Nanging sawijining dina, tambak kang sisih
tengah dhadhal ambrol. Nggawa kurban kethek pirang-pirang. Malah ana kethek sing awake
pedhot pas bangkekan kaya kena barang landhep.
(Mekarsari, 23 April 2017: Mulyantara)
Kawruh Basa
Negesi Tembung saka wacan
Gegana tegese awing-awang, angkasa Murwakani tegese miwiti
Mrepegi tegese nyedhaki Wanara tegese kethek
Dununge tegese papane Mina tegese iwak
Sigra tegese banjur

Tembung Dasanama
Tembung dasanama yaiku tembung-tembung kang duwe teges padha.
Tuladha :
Bapak: rama, yayah, bapa, sudarma
Biyung: ibu, simbok, wibi, rena, umi
Anak: atmaja, sunu, siwi, tanaya, suta, putra
Sedulur: kadang, warga, sentana, sudara
Jeneng: peparap, jejuluk, wewangi, kekasih
Bocah: lare, wals, rare
Enom: wredha, sepuh
Ratu: narendra, katong, aji, nata, nareswara, sri
Kraton: kedhaton, kadhatwan, pura, dhatulaya
Uwong: jana, janma, jalma, nara, manungsa
Banyu: tirta, ranu, warih, we, her, sindu, jahnawi
Srengenge: baskara, bagaskara, surya, diwangkara, pratanggapati
Rembulan: candra, badrta, sasadhara, sasangka, sitaresmi, tengsu, basanta
Lintang: kartika, sudama, sasa, taranggana

GLADHEN
A. Crita wayang ngisor iki semaken!

Nalika dumadi paprangan antarane Prabu Rama mungsuh Prabu Dasamuka, narpati
Sugriwa mbiyantu Prabu Rama, ngerigake kabeh wadyabalane lumawan raseksa Ngalengka.
Kacarita Dewi Sarpakenaka kang ngigit-igit banget marang Raden Laksmana, matur marang
Prabu Dasamuka, keparenga ngetoni perang. Gandheng adreng panyuwun Sang Dewi, mula
Prabu Dasamuka nglilani.
Sawise samapta, para wadya Ngalengka banjur mbukak lawang saketheng, metu saka
bebetenging kutha. Dadi campuh perang rame mungsuh bala wanara. Bawane lagi dina kapisan
perange wadya bala wanara lan wadya denawa rame banget. Dina iku akehing pepati tanpa
wilangan. Señadyan cilik, nanging tandange bala wanara ora kena disuwawa. Tekade pilih maju
dadi bangke katimbang mundur nandhang wirang. Yen ana kang mati, kancane banjur padha
waringuten, meree mbeker nggegirisi, terus nyokot, ngancap, nggruwak, mbrakot. Sapa kang kena
kagruwak mesthi bilahi. Suwe-suwe para raseksa padha cilik atine, akeh kang padha lumayu.
Dewi Sarpakenaka kang minangka Mahasenapati, sigra asung sasmita supaya nglepasake
gajah-gajah. 'Kocapa para wadya wanara padha bubar mawut kena pangamuking dwipangga.
Anoman uninga rusaking bala, enggal-enggal ambyur ing pabaratan, ditutake Patih Anila làn Kapi
Menda. Gegedhug kethek telu iku tetulung pepulih rusaking bala. Para wanara bareng ngerti entuk
pambiyantu banjur timbul kekuwatane. Sedhela wae gajah-gajah kang atusan kehe iku mati.
(Kapethik saking Djaka Lodhang, No 26, 25/11/2017: Mulyantara)

10