4 (BASA RINENGGA)
BASA JAWA
KD 3.4 BASA RINENGGA
1. Identitas
a. Nama Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
b. Semester :2
c. Kompetensi Dasar : 3.4 dan 4.4
d. Jam : 10 x 45’
h. Materi Pembelajaran
o Lihat dan baca pada Buku Teks Pelajaran (BTP): 1) Sukendro, D.P. dan Susanti, T.W..
2014. Wiyata Basa Kanggo SMA/ SMK/ MA Kelas X. Surabaya: Penerbit Duta; 2)
Purnomo, Bambang. Dkk. 2015. Sastri Basa Kanggo SMA/ SMK/ MA/ MAK Kelas X.
Surabaya: Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Timur; 3) Hidayah, Nurul dan Umi
Nayirotin. 2015. Sayaga Basa Jawa kanggo SMA/MA Kelas X. Jakarta: Penerbit
Erlangga; lan 4) Riyadi, Imam. 2015. Suluh Basa Jawa Gagrag Anyar. Blitar:
Yudhistira.
PASINAON BASA JAWA 3.4 (BASA RINENGGA)
2. Peta Konsep
Teges
Titikan
Basa
Rinengga
Jinis
Tuladha
Ing kagiyatan iki, para siswa nyinaoni bab basa ing teks sastra utawa non sastra, mligine
babagan basa rinengga. Sadurunge, kanggo nggampangake anggone nyinaoni bab iki, Ayo
bebarengan diwaca uraian materi lan tuladha ing ngisor iki!
Basa Rinengga
Basa Rinengga kerep diwastani basa endah. Basa rinengga gabungan saka tembung
basa lan rinengga. Rinengga tegese dipacaki utawa dipaesi amrih endah saha ngresepake.
Basa rinengga kerep digunakake ing geguritan, sesorah, tanggap wacana, panyandra
manten, saloka, lan saroja.
Basa rinengga luwih kerep digunakake sajrone teks sastra, nanging supaya luwih
gampang ayo dingerteni dhisik titikane teks sastra lan nonsastra. Ing ngisor iki bakal
dicethakake bedane teks sastra lan nonsastra.
TEMBUNG SAROJA
Tembung saroja yaiku tembung loro kang padha utawa meh padha tegese dienggo
bebarengan.
Tuladha:
1. Muga-muga sliramu tansah pinaringan bagas waras.
Tembung bagas padha tegese karo tembung waras, yaiku sehat utawa sehat temenan.
2. Cilik gedhe, enom tuwa, padha jejel riyel ngebaki dalan.
Tembung jejel padha tegese karo tembung riyel, yaiku ngesuk utawa suk-sukan.
TEMBUNG GARBA
Tembung garba yaiku tembung loro kang digabung dadi siji kanthi ngelongi cacahe wanda.
Tuladha:
1. Narpa + endah = narpendah
2. Sugih + arta = sugyarta
3. Malebu + ing =malebweng
TEMBUNG PURWAKANTHI: dhapukane saka tembung purwa lan kanthi, tegese
tetembungan kang runtut swara, wanda utawa tembunge.
TEMBUNG KAWI:
tembung arkais, lawas, saka basa Jawa kuna.
Tuladha:
kingkinsedhih, tyasati, argagunung, lly.
PARIBASAN:
unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar, ora ngemu surasa pepindhan.
Tuladha:
1. Dudu sanak dudu kadang yen mati melu kelangan.
Tegese: Wong liya, nanging yen nganti nandang ora kepenak, mesthi dibelani.
2. Nulung menthung
Tegese: Tetulung, nanging wasanane malah saya agawe rekasane wong kang ditulungi.
3. Kalah cacak menang cacak.
PASINAON BASA JAWA 3.4 (BASA RINENGGA)
Tegese: samubarang apa wae, bisa nindakake orane, kanyata sawise dicoba. Mula aja
kesusu kandha ora bisa sadurunge dicoba.
BEBASAN:
unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar, ngemu surasa pepindhan, kang
dipindhakake kahanan utawa sipate manungsa.
Tuladha:
1. Ngubak-ubak banyu bening.
Tegese: Gawe rerusuh ana ing panggonan kang tata tentrem.
2. Idu didilat maneh.
Tegese: Nyeled kasaguhan, njabel janji kang wis dilairake.
3. Nututi layangan pedhot.
Tegese: Ngupaya baline barang remeh kang wis ilang, upama ketemua ora cundhuk karo
rekasane.
SALOKA:
unen-unen kang ajeg panganggone, mawa teges entar, ngemu surasa pepindhan, nanging
kang dipindhakake wonge.
Tuladha:
1. Bathok bolu isi madu.
Tegese: Wong asor, nanging sugih kaluwihan (pinter).
2. Bebek mungsuh mliwis.
Tegese: Wong pinter memungsuhan karo wong pinter, nanging sing siji kalah ubed,
kalah trampil, kalah kulina.
3. Yuyu rumpung mbarong ronge.
Tegese: Omahe njenggarang gedhe, nanging rekasa uripe (mlarat).
PEPINDHAN:
unen-unen kang ora ngemu surasa kang sejati. Lumrahe pepindhan nganggo tembung kaya,
lir, pindha, kadya, lly. Kang ngemu karep kaya.
Tuladha:
1. Baguse pindha Raden Arjuna.
2. Cukate lir sikatan samber walang.
WANGSALAN:
unen-unen cangkriman nanging dibatang (dibedhek) dhewe. Ukarane ora persis nanging
memper wae. wangsalan ana kang awujud ukara salarik, bisa uga awujud tembang.
Tuladha:
1. Jenang gula, aja lali karo aku.
jenang gulaglalilali
2. Jae wana saupama, wiwit iku atiku poyang-payingan.
jae wanawitwiwit
PASINAON BASA JAWA 3.4 (BASA RINENGGA)
GLADHEN!
Sawise maca lan mangerteni uraian materi kasebut, coba garapenpitakon-pitakon ing
ngisor iki!
Yen wis bisa ngrampungake gladhen kasebut, bisa nerusake kagiyatan pasinaon 2 iki.