(UKBM 3.5/4.5/2/05.05)
1. Identitas
a. Nama Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
b. Semester : 2-05-05
c. Kompetensi Dasar :
g. Materi Pembelajaran
Lihat dan baca pada Buku Teks Pelajaran (BTP) : Wiyata Basa kanggo SMA/SMK/MA
kelas X. 2013. Surabaya: Duta. Halaman 52-63
2. Peta Konsep
Pitakon:
1. Apa irah-irahan tanggap wacana ing dhuwur?
2. Sapa sing nindakake tanggap wacana ing dhuwur?
3. Sapa wae sing rawuh ing adicara kasebut?
4. Apang kang diandharake sajroning tanggap wacana ing dhuwur?
5. Apa pangajab kang diandharake sajroning tanggap wacana ing dhuwur?
Kanggo bisa ngrampungake pitakon kasebut, coba wacanen lan gatekna petunjuk
kagiyatan ing ngisor iki!
b. Kegiatan Inti
1) Petunjuk Umum UKB
a) Baca dan pahami materi pada Buku Teks Pelajaran.Lihat dan baca pada Buku
Teks Pelajaran (BTP): Wiyata Basa kanggo SMA/SMK/MA kelas X. 2013.
Surabaya: Duta. Halaman 52-63
b) Setelah memahami isi materi dalam bacaan berlatihlah untuk berfikir tingkat
tinggi melalui tugas-tugas yang terdapat pada UKB ini baik bekerja sendiri
maupun bersama teman sebangku atau teman lainnya.
Ing kagiyatan iki, para siswa nyinaoni bab basa ing teks sastra utawa non sastra,
mligine babagan basa rinengga. Sadurunge, kanggo nggampangake anggonne nyinaoni
bab iki, Ayo bebarengan diwaca uraian materi lan tuladha ing ngisor iki!
Basa Rinengga
Basa Rinengga yaiku basa kang diowahi supaya luwih endah sajrone karya
sastra. Basa rinengga gabungan saka tembung basa lan rinengga. Rinengga tegese
dipacaki utawa dipaesi amrih endah saha ngresepake. Basa rinengga asring
diprangguling geguritan, sesorah, tanggap wacana, panyandra manten, saloka, lan
saroja.
3. Tembung Garba
Tembung garba yaiku tembung loro kang digabung dadi siji kanthi ngelongi cacahe wanda.
Tuladha:
❖ Narpa + endah = narpendah
❖ Sugih + arta = sugyarta
❖ Malebu + ing =malebweng
4. Wangsalan
Wangsalan yaiku unen-unen kang ngemu teges badhean, kayadene cangkriman utawa tebakan.
Jinis wangsalan ana 4 yaiku :
1) Wangsalan padinan : yaiku wangsalan dianggo nalika guneman saben dina
Tuladha :
❖ Isih enom kok njangan gori (gudheg = mbudheg)
❖ Wah, sajake lagi nglapa muda. (degan = dheg-dhegan)
2) Wangsalan kang rinacik ing ukara
Tuladha :
❖ Balung janur, nyata sira minangka usada. (sada)
❖ Kukus gantung, daksawang atimu bingung. (sawang)
3) Wangsalan kang dumadi rong gatra
Tuladha :
❖ Carang wreksa, wreksa wilis tanpa patra
❖ Uler toya, toya mijil saking netra
4) Wangsalan sinawung ing tembang
5. Paribasan
Paribasan yaiku unen-unen kang wis gumathok racikane lan mawa teges tartamtu.
Dhapukaning paribasan awujud ukara utawa kumpulaning tembung (frase), lan kalebu basa
pinathok. Racikaning tembung ora owah, surasa utawa tegese uga gumathok, lumrahe ateges
entar.
Tuladha :
❖ Yitna yuwana, lena kena = sing ngati-ati slamet, sing sembrana tiwas
❖ Kerot tanpa untu = kakehan pangangkah nanging ora duwe
kekuwatan
6. Bebasan
Bebasan yaiku unen-unen kang ajeg panggonane, ngemu surasa pepindhan, kang
dipindhakake kahanane utawa sesipatane wong. Wong uga katut sajrone pepindhan iku
ananging kang luwih ditengenakake kahanane, tindak tanduke.
Tuladha :
❖ Andhang-andhang tetese bun = jagakake barang mung saolehe
❖ Ngubak-ubak banyu bening = gawe rusuh ing papan tentrem
7. Saloka
Saloka yaiku duwe teges magepokan karo sing disemoni, disanepani utawa dipindhakake
Tuladha :
❖ Kemladheyan ngajak sempal = mitra kang ngajak rusak
❖ Bathok bolu isi madu = wong ala rupane nanging pinter
9. Tembung Kawi
Tembung kawi yaiku tembung lawas kang asale saka basa Jawa kuna. Tembung iki biasane
dianggo tembang, padhalangan, jenenge wong, lan sapanunggale.
Tuladha :
❖ Bagaskara = srengenge
❖ Adi Sucipto = pikiran sing apik lan becik
10. Pepindhan
Pepindhan yaiku unen-unen kang ora ngemu surasa kang sejatine. Lumrahe pepindhan
nganggo tembung: kaya, lir, pindha, kadya, lan liya-liyane kang ngemu karep kaya.
Tuladha :
❖ Ayune kaya Dewi Ratih
❖ Dedege ngringin sungsang
GLADHEN 1!
Sawise maca lan mangerteni uraian materi kasebut, coba garapen pitakon-
pitakon ing ngisor iki!
Ukara-ukara ing ngisor iki ngandung tembung kang nggunakake basa rinengga, coba
golekana tegese tembung kang kacithak miring kang trep!
GLADHEN 3 !
Tindakna diskusi kelompok lan diskusi kelas ngenani karakteristik saka teks
sastra lan nonsastra, karakteristik saka jenis basa rinengga, golekana 10 tuladha
kang kalebu basa rinengga banjur golekana maknane utawa tegese !
Ing kagiyatan iki, para siswa kaajab bisa mangerteni hakikate teks panyandran.
Kanggo nggampangake anggon nyinaoni bab iki, ayo bebarengan diwaca uraian materi
lan tuladha ing ngisor iki!
CATHETAN
Candrane Manungsa
Tuladha:
irunge ngudhup mlati
drijine mucuk eri
lembehane mblarak sempal
idepe tumengeng tawang
untune miji timun
Maca panyandran kudu nggatekake wirasa, wiraga, lan wirama. Apa kang
dimaksud wirasa, wiraga, lan wirama?
Wirasa yaiku tingkatan penghayatan dan penjiwaan, seperti tegas,
lembut, gembira, dan sedih yang mengekspresikan melalui gerakan dan
mimik wajah sehingga melahirkan keindahan.
Wiraga yaiku dasar keterampilan gerak tubuh.
Wirama yaiku suatu pola untuk mencapai gerakan yang harmonis. Di
dalamnya terdapat pengaturan dinamika seperti aksen dan tempo.
GLADHEN 4 !
Gawea paragraph kang migunakake basa rinengga, kanthi rembugan karo kanca
sakelompok. Manawa wis rampung banjur wacanen ing ngarep kelas!
Pedoman Penskoran
Skor maksimal macateks panyandran yaiku 16, dene skor minimal yaiku 4. Sawise
rampung, jumlahna kabeh skor, banjur diitung nilai akhir (NA) nganggo rumus ing ngisor iki!
1. Basa kang dipaesi supaya katon endah, bregas, lan ngresepake diarani…..
A. Basa gancaran C. Basa rinengga
B. Basa lumrah D. Basa caturan
3. Bebasan ing ngisor iki kang duwe teges gawe rusuh ing papan tentrem, yaiku..
A. Nututi layangan pedhot C. Ngubak-ubak banyu bening
B. Nabok nyilih tangan D. Adol lenga kari busike
4. Paribasan ing ngisor iki kang duwe teges kakehan pangangkah nanging ora duwe
kekuwatan, yaiku….
A. Welas tanpa asih C. Jalukan ora wewehan
B. Kerot tanpa untu D. Keplok ora tombok
8. Candrane mangsa kapapat, tuk padha buntet mula yen gawe sumur ing mangsa iki
bisane metu banyune kudu jero banget, yaiku….
A. Pancuran mas sumawur ing jagad C. Waspa kumembeng jroning kalbu
B. Sotya murca saking embanan D. Anjrah jroning kayun
Jika menjawab “TIDAK” pada salah satu pertanyaan di atas, maka pelajarilah
kembali materi tersebut dalam Buku Teks Pelajaran (BTP) dan pelajari ulang
kegiatan belajar 1, 2, 3 atau 4 yang sekiranya perlu kalian ulang dengan bimbingan
Guru atau teman sejawat. Jangan putus asa untuk mengulang lagi! Apabila kalian
menjawab “YA” pada semua pertanyaan, maka lanjutkan UKB berikutnya.
Dimanaposisimu?
Ukurlah diri kalian dalam menguasai materi Basa Rinengga dalam rentang 0 – 100,
tuliskan kedalam kotak yang tersedia!
Sukendro, Dhita Puspitasari dan Susanti, Triana Wahyu. 2014.Wiyata Basa kanggo
SMA/SMK/MA kelas X. Surabaya: Duta.