A. INFORMASI UMUM
1. Identitas Sekolah
a. Nama Sekolah : SMK BINAWIYATA KARANGMALANG SRAGEN
b. Nama Guru : RITA INDAHWATI, S.Pd
c. Tahun disusun : 2023
d. Mata Pelajaran : BAHASA JAWA
e. Jenjang Sekolah : SMK
f. Kelas : XI
g. Materi Pokok : Paramasastra lan Drama
h. Deskripsi aspek : Berbicara dan Menulis Ragam Basa
i. Alokasi Waktu : 2 x 5 JP
2. Kompetensi Awal
● Peserta didik mampu mengidentifikasi dan berbicara menggunakan Bahasa Jawa sesuai
dengan kaidah kebahasaan (paramasastra) dan undha-usuk basa untuk berbagai tujuan
secara logis, kritis dan kreaatif dengan baik dan sopan di lingkungan masyarakat.
.
3. Profil Pelajar Pancasila
- Beriman dan bertaqwa kepada Tuhan Yang Maha Esa
- Gotong royong
- Mandiri
- Bernalar kritis
- Kreatif
6. Model Pembelajaran
- Model pembelajaran : Project Based Learning
B. KOMPONEN INTI
1. Tujuan Pembelajaran
1. Peserta didik mampu menyebutkan kaidah kebahasaan dan berbagai ragam undha usuk
basa secara mandiri
2. Peserta didik mampu mengidentifikasi batasan penggunaan dari setiap ragam undha
usuk basa secara mandiri
3. Peserta didik mampu mengaplikasikan pengetahuan kaidah kebahasaan dan undha usuk
basa secara kelompok dengan cara membuat dialog/percakapan dilingkungan kerja
4. Peserta didik mampu mempraktikan dialog/percakapan yang telah dibuat secara
berkelompok dengan bermain peran
2. Pemahaman Bermakna
1. Mampu mengidentifikasi Informasi berupa materi tentang Kaidah Kebahasaan
(paramasastra) dan undha-usuk basa
2. Mampu mempraktikan dialog berbahasa Jawa sesuai Kaidah Kebahasaan
(paramasastra) dan undha-usuk basa
3. Pertanyaan Pemantik
a. Apakah anda menggunakan Basa Krama ketika berkomunikasi dengan orang yang lebih
tua?
b. Menunjuk salah satu anak untuk mengartikan kalimat ngoko menjadi karma
4. Persiapan Pembelajaran
a. Guru melakukan asesmen diagnostik
b. Guru menyusun Langkah-langkah pembelajaran
5. Kegiatan Pembelajaran
A. Kegiatan Pembuka :
1. Peserta didik memberikan salam pembuka kepada guru dan memimpin berdoa
2. Melakukan pengkondisian peserta didik
3. Peserta didik menerima informasi tentang keterkaitan pembelajaran sebelumnya
dengan pembelajaran yang akan dilaksanakan.
4. Peserta didik menerima informasi kompetensi, materi, tujuan, manfaat, dan langkah
pembelajaran yang akan dilaksanakan.
B. Kegiatan Inti
1. Peserta didik mendapatkan pemaparan secara umum tentang pengetahuan
paramasastra dan undha usuk basa (Bahasa ngoko, Basa Krama, Basa Krama Inggil)
2. Peserta didik secara berkelompok membuat teks dialog dengan rekan kerja ketika
mereka berada dilingkungan kerja yaitu di Kapal Ikan.
3. Peserta didik mempraktikan dialog tersebut
4. Peserta didik diminta untuk mengerjakan soal Latihan
C. Kegiatan Penutup
1. Peserta didik dapat menanyakan hal yang tidak dipahami kepada Guru
2. Peserta didik mengkomunikasikan kendala yang terjadi selama proses pembuatan
teks dialog
3. Peserta didik menerima apresiasi dan motivasi dari guru
6. Asesmen
- Asesmen diagnostik
a. Miturutmu apa pambedane basa ngoko lan basa krama?
b. Basa Ngoko dipunginakaken kangge sinten mawon?
c. Basa krama alus dipunginakaken kangge sinten mawon?
- Asesmen formatif
a. Coba ndamel pacelathon cekak kemawon migunakaken basa krama Alus lan
Ngoko!
- Asesmen sumatif
a. Tes Tertulis
Refleksi Guru
- Apakah tujuan pembelajaran tercapai?
- Apakah nampak siswa belajar secara aktif?
- Apakah seluruh siswa mengikuti pelajaran dengan baik?
- Apakah pembelajaran yang saya lakukan sudah sesuai dengan apa yang saya
rencanakan?
- Hal-hal apa yang berjalan dengan baik?
- Langkah Kegiatan pembelajaran apa yang dilakaukan agar bisa lebih baik lagi ?
Dialog/Pacelathon yaiku wawan rembug kang katindakake dening sawenehe wong kang ngrembug
babagan tinamtu. Wonten ing pacelathon, kedah gatekake unggah-ungguhing basa.
Werna-wernane Basa
● BASA NGOKO
Pacelathon uwong tuwa marang anak ing dhuwur kuwi, ibu nganggo
ragam ngoko lan anak nganggo krama inggil. minangka ibu nganggo ragam
ngoko amarga umur sing luwih tuwa. Manawa anak kudu nganggo ragam krama
inggil amarga umur sing luwih enom lan kudu ngurmati mitra wicarane yaiku
wong tuwane.
Tuladha sing pungkasan rada beda, amarga pamicara ngomong dhewe utawa bisa kasebut mbatin. Ing
sasuwene mbatin pamicara nganggo ragam ngoko, amarga ngomong
Ngoko alus minangka ragam basa kang tembunge campuran antarane ngoko lugu
lan basa krama. Basa krama kang dienggo ing ragam basa iki manggon ing tumindake.
Tuladha Panganggone basa ngoko alus yaiku kanggo guneman ing kahanan mangkene :
a. Micara Marang Uwong sing Statuse Padha
Pak Narya lan Bu Dian minangka kanca kantor sing srawunge rumaket
ananging kanggo atur pakurmatan siji lan sijine nggunakake basa ngoko alus.
Pak Narya :“Bu, njenengan ngasta payung?”
Bu Dian :“Ana neng cedhak meja.”
Pak Narya :“Manawa ngono, dakampil sedhela wae ya.”
Bu Dian : “Iya,njenengan asta wae ora apa-apa.”
Pak Narya :“Lha njenengan mengko kejawahan?”
Bu Dian : “Ora, aku ana serepe.
Pak Narya: “Matur nuwun bu”
Basa krama lugu uga disebut basa krama (tanpa tembung lugu). panganggone basa krama
iku tumrap wong loro utawa luwih sing jejer kalenggahan kurang luwih padha, kalorone
ajen-ingajenan, ora patia urmat banget. Pacelathon ing ngisor iki tuladhane basa
kramantara kang diowahi dadi basa krama (kapethik saka Karti Basa dening
Harjawijana lan Supriya, 2009: 78-79).
Tuladha:
Roni lan Ratna :“Assalamualaikum.”
Pak Lurah :“Waalaikumsalam. Mangga-mangga mlebet.”
Roni :“Tepangaken nama kula Roni, menika kanca kula.”
Ratna :“Nama kula Ratna.”
Pak Lurah :“Njih Mas Mbak, kepripun? Apa sing bisa dak bantu?”
Ratna :“Mekaten Pak, kula saking RW 2. Kula kekalih badhe
ngampil sinjang kangge lomba Kartini. Kados pundi Pak?”
Pak Lurah : “Oh iya. Nanging saiki jarike ora nang ngomah.”
Roni :“Inggih Pak, boten menapa. Lha saged kula pendhet
kapan?”
Pak Lurah :“Dina Jumat ya.”
Ratna :“Inggih Pak, maturnuwun.”
KRAMA ALUS
Kaya sing disebutake ing pokok-pokok materi ing dhuwur iku, menawa basa Jawa
krama alus iku digunakake dening (a) anak marang wong tuwa, (b) murid marang
gurune, (c)kenalan anyar, (d) wong liya kang luwih tuwa utawa dihurmati, lan (e)
kanggo micara (pidhato) ing pahargyan utawa ing pasamuwan-pasamuwan, (f)
pangarsa (pimpinan) marang andhahan, lan (g) donga. Dene andharane kanthi
ringkes sarta tuladhane mangkene.
a. Anak marang wong tuwane
Wis samesthine anak/putra iku nalika matur marang wong tuwane becike nggunakake basa
Jawa krama alus kanggo ngurmati bapak utawa ibune. Satemene mono panganggone basa
Jawa krama alus ora mung kanggo anak marang wong tuwane, nanging bisa uga kanggo
putu marang eyange, ponakan marang pakdhe/budhene utawa paklik/bulike. Tuladha
panganggone basa Jawa krama alus sing digunakake dening anak marang wong tuwane.
Dana : “Bapak, kalawau dalu sare tabuh pinten, ta? Kok kadingaren ngantos
tabuh gangsal nembe wungu.”
Bapak : “Jam 02.00. Lha wong ngrungokake wayang neng RRI, lakone kok apik
temen. Lha kowe turu jam pira?”
Dana : “Menawi kula tilem tabuh 11.00 dalu, bakda ningali bal-balan ana RCTI.
Ngendikanipun Ibu, Bapak badhe tindak dhateng Surabaya, menapa
saestu?”
Bapak : “Ya, bener. Apa arep ndherek?”
Dana : “Boten. Kula badhe kesah piyambak dhateng Rawa Pening kaliyan kanca-
kanca.”
Bapak : “Lha wis nyuwun sangu ibumu durung?”
Dana : “Sampun, malah diparingi sangu Eyang iki.”
A. Bahan Bacaan Guru Dan Peserta Didik
● Buku Bahasa Jawa SMK kelas XI, materi Paramasastra, dan Undha-usuk Basa.
B. Glosarium
⮚ Paramasastra : Tata bahasa
⮚ Undha usuk basa : cara menggunakan bahasa jawa untuk menghormati lawan bicara
C. Daftar Pustaka
● https://www.intanpari.com/2020/06/undha-usuk-basa-jawa.html
D. ASESMEN
Penilaian diri
Isilah pertanyaan pada tabel di bawah ini sesuai dengan yang kalian ketahui, berilah
penilaian secar ajujur, obyektif, dan penuh tanggung jawab dengan memberi tanda pada
kolom pilihan.
No Pertanyaan Ya Tidak
1 Apakah kalian telah memahami penggunaan ragam basa?
2 Apakah kalian telah memahami kapan harus mengunakan
ragam bahasa ngoko dan ragam basa krama?
3 Apakah kalian bisa berbicara menggunakan bahasa krama
inggil?
Catatan :
Bila ada jawaban “Tidak” maka segera lakukan review pembelajaran
Bila semua jawaban “Ya” maka kalian dapat melanjutkan ke pembelajaran berikutnya.