1/1/1
IDENTITAS
a. Nama Mata Pelajaran : BAHASA JAWA
b. Semester :1
c. Kompetensi Dasar :
4.1.1 Menginterpretasi pitutur luhur Serat Wedhatama Pupuh Pangkur lisan maupun
tulisan.
4.1.2 Memproduksi syair Serat Wedhatama Pupuh Pangkur lisan maupun tulisan.
4.1.3 Menyunting syair Serat Wedhatama Pupuh Pangkur karya teman.
4.1.4 Menyajikan Serat Wedhatama Pupuh Pangkur lisan maupun tulisan.
Melalui diskusi, tanya jawab, penugasan dan presentasi, peserta didik dapat
menelaah teks Serat Wedhatama pupuh Pangkur dan dapat Menanggapi isi Serat
Wedhatama pupuh Pangkur dan menulis syair tembang Pangkur dengan bahasa
sendiri, serta menyajikannya secara lisan/tulis., sehingga peserta didik dapat
menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang dianutnya,mengembangakan
sikap jujur, disiplin, dan bertanggungjawab, serta dapat mengembangkan
kemampuan berpikir kritis, komunikasi, kolaborasi, kreativitas (4C).
h. Materi Pembelajaran:
Lihat dan baca Buku Teks Pelajaran (BTP):
1. Bausastra Jawa
2. Widaryatmo, Gandung dkk. 2014. Prigel Basa Jawa kanggo SMA/SMK/MA Kelas X.
Jakarta: Penerbit Erlangga.
Kang diarani tembang macapat yaiku tembang kang kaiket paugeran guru gatra, guru
wilangan lan guru lagu. Kang diarani
Guru Gatra : Cacahing gatra (baris) saben sapada (sabait)
Guru Wilangan : Cacahing wanda (suku kata) saben sagatra (sabaris)
Guru lagu : Tibaning swara ing pungkasane gatra (dhong dhinge lagu)
Pathokan tembang pangkur yaiku
Guru gatra : 7 gatra
Guru wilangan : 8, 11, 8, 7, 12, 8, 8,
Guru lagu : a, i, u, a, u, a, i
Tembang macapat iku cacahe ana 11 yaiku maskumambang, mijil, sinom, kinanthi,
asmaradhana, gambuh, dhandhanggula, durma, pangkur, megatruh, pocung.
Watak tembang macapat bisa digambarake ing uripe manungsa kaya mangkene :
1. Maskumambang
Saka tembung mas lan kemambang iku nggambarake manungsa utawa janin kang
kemambang ana ing njero wetenge ibu nalika ibu isih ngandhut.
2. Mijil
Mijil tegese wijil, metu. Yaiku nggambarake bayi kang lair ing alam donya kang wis
kenal panguripan.
3. Sinom
Saka tembung enom yaiku mangsa nalika isih enom. Nggambarake manungsa kang isih
enom kang lagi ngenal barang-barang anyar.
4. Kinanthi
Saka tembung dikanthi-kanthi yaiku mangsa nggoleki sapa sejatite awake dhewe iku.
5. Asmaradhana
Saka tembung asmara lan dahana. Asmara yaiku rasa tresna lan dahana tegese geni.
Asmaradhana nggambarake pawongan kang lagi nggoleki katresnan ing panguripan.
Katresnan marang kanca, pasangan mengkone. Kajaba iku uga katresnan marang Gusti
lan alam donya.
6. Gambuh
Saka tembuh jumbuh. Yaiku nggambarake panguripan keluwarga kang diwiwiti saka
nikahan kang njumbuhake loro pawongan.
7. Dhandanggula
Saka tembung gegadhangan lan gula. Gegadhangan tegese pangarep-arep, pepinginan lan
gula tegese manis. Ing mangsa iki minangka puncake kasuksesane manungsa. Apa kang
diarep-arepke bisa kawujud ing mangsa iki.
8. Durma
Ing mangsa iki panguripane maungsa kudu didermake kanggo panguripan kang luwih
apik kayata ing kegiatan sosial. Ora meneh mung nggoleki gemerlape donya maneh.
9. Pangkur
Saka tembung mungkur. Yaiku nggambarake panguripane maungsa ing mangsa kang wis
umur kudu nyingkiri tumindak kang ora apik lan kudu nyedhakake marang Kang Maha
Kuwasa.
10. Megatruh
Saka tembung megat lan ruh. Megat tegese pisah ruh tegese ruh utawa nyawa. Pisahe
nyawa saka jasade manungsa.
11. Pocung
Yen wis pisah saka ruhe bajnur di pocong. Yaiku mangsa manungsa bali marang kang
Maha Kuwasa.
Serat Wedhatama kuwi salah siji anggitan saka KGPAA Mangkunegara IV. Ing Serat
Wedhatama iku ana 5 pupuh yaiku pupuh pangkur, pupuh sinom, pupuh pocung, pupuh gambuh,
lan pupuh kinanthi. Ing pupuh pangkur ana 14 pada. Kang nggambarake manungsa urip ing
ngalam donya iki ora bisa uwal saka Gusti Kang Maha Kuwasa, kang uwis maringake
kanugrahan awujud rasa pangrasa minangka sawijining bab kang mbedakake ala lan becik kang
ditindakake ing bebrayan agung. Tumindak kasebut yaiku tansah eling lan waspada ing
samubarang gawe, lan kudu bisa ngendhaleni hawa nepsu kang gawe kapitunan marang awake
dhewe lan wong liya.
Tembang pangkur iku nggambarake mangsa nalika wis kliwat umur kang wus
ngungkurake babagan kadonyan. Pangkur saka tembung mungkur kang ateges nyingkiri hawa
nepsu angkara murka.
Isine tembang pangkur ing serat wedhatama yaiku kudu bisa ngedohake hawa nepsu, aja
tumindak kaya dene tumindake wong bodho kang seneng ongas (sombong), ing kene diajarake
yen agama iku minangka cagaking urip kang luhur.
i. Peta Konsep
SERAT
WEDHATAMA
Pupuh
Pupuh Pangkur Pupuh Sinom Pupuh Pocung Pupuh Kinanthi
Gambuh
Isi/Pitutur
Watak/makna Pathokan
Luhur
j. Kegiatan Pembelajaran
a. Pendahuluan
Sebelum belajar pada materi ini silahkan kalian membaca dan memahami tembang
pangkur di bawah ini.
Untuk dapat memahami persoalan tersebut, silahkan kalian lanjutkan ke kegiatan belajar
berikut dan ikuti petunjuk yang ada dalam UKBM ini.
Kegiatan Inti
Pertemuan ke-1
Petunjuk Umum
a) Baca dan pahami materi pada buku Widaryatmo, Gandung dkk. 2014. Prigel
Basa Jawa kanggo SMA/SMK/MA Kelas X. Jakarta: Penerbit Erlangga.
Manfaatkan Perpustakaan, lingkungan sekitar, laboratorium bahkan jika
memungkinkan browsing di internet.
b) Setelah memahami isi materi dalam bacaan berlatihlah untuk berfikir tinggi
melalui tugas-tugas yang terdapat pada UKBM ini baik bekerja sendiri maupun
bersama teman sebangku atau teman lainnya.
c) Kerjakan UKBM ini di buku kerja atau langsung mengisikan pada bagian yang
telah disediakan.
d) Kalian dapat belajar bertahap dan berlanjut melalui kegiatan ayo berlatih,
apabila kalian yakin sudah paham dan mampu menyelesaikan permasalahan-
permasalahan dalam kegiatan belajar 1, 2, dan 3 kalian boleh sendiri atau
mengajak teman lain yang sudah siap untuk mengikuti tes formatif agar
kalian dapat belajar ke UKBM berikutnya.
Kegiatan Belajar 1
Lakukanlah prosedur penemuan terbimbing tentang struktur dan kaidah serat wedhatama pupuh
pangkur.
Tujuan:
- Menjelaskan pengertian tembang macapat
- Memahami watak serat wedhatama pupuh gambuh
- Mengidentifikasi struktur dan kaidah serat wedhatama pupuh pangkur
Pertemuan Ke-2
Kegiatan Belajar 2
Bacalah uraian materi berikut ini serta lihat dan baca pada Buku Teks Pelajaran (BTP):
- Widaryatmo, Gandung dkk. 2014. Prigel Basa Jawa kanggo SMA/SMK/MA Kelas X.
Jakarta: Penerbit Erlangga.
- Manfaatkan Perpustakaan dan browsing di internet.
Lakukanlah prosedur penemuan terbimbing tentang struktur dan kaidah serat wedhatama pupuh
pangkur.
Tujuan:
- Menganalisis pitutur luhur Serat Wedhatama Pupuh Pangkur lisan maupun tulisan.
- Mengevaluasi relevansi dengan masa kini pitutur luhur Serat Wedhatama Pupuh
Pangkur lisan maupun tulisan.
Apabila kalian telah mampu menyelesaikan bahan diskusi di atas, maka kalian bisa
melanjutkan pada kegiatan belajar 3 berikut.
Pertemuan Ke-3
Kegiatan Belajar 3
Bacalah uraian materi berikut ini serta lihat dan baca pada Buku Teks Pelajaran (BTP):
- Widaryatmo, Gandung dkk. 2014. Prigel Basa Jawa kanggo SMA/SMK/MA Kelas X.
Jakarta: Penerbit Erlangga.
- Manfaatkan Perpustakaan dan browsing di internet.
Tujuan
Memproduksi syair Serat Wedhatama Pupuh Pangkur lisan maupun tulisan.
Menyunting syair Serat Wedhatama Pupuh Pangkur karya teman.
Menyajikan Serat Wedhatama Pupuh Pangkur lisan maupun tulisan.
Apabila kalian telah mampu menyelesaikan bahan diskusi di atas, maka kalian bisa
melanjutkan pada kegiatan ayo berlatih.
Ayo Berlatih
A. Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi milih aksara a, b, c, d, utawa e minangka
wangsulan kang paling bener!