Anda di halaman 1dari 57

UNIT KEGIATAN BELAJAR MANDIRI

(U K B M)
(Jw - 3.1 - 4.1 /5 /1 /1 )

1. IDENTITAS
a. Nama Mata Pelajaran : Basa Jawa
b. Kelas / Semester : XII / Ganjil
c. Materi Pokok : Tembang Macapat Kinanthi
d. Alokasi Waktu : 2 x 2 JP
e. Kompetensi Dasar :

zoom
3.1. Memahami,mengidentifikasi, menganalisis, dan mengevaluasi
konsep, struktur, kaidah dan pitutur luhur teks tembang Kinanthi
(Wedhatama) lisan maupun tulisan
4.1 Menginterpretasi, memroduksi, menyunting, dan menyajikan teks
tembang Kinanthi (Wedhatama) lisan maupun tulisan

f. Tujuan Pembelajaran:

Melalui pendekatan saintifik dengan menggunakan model


1. Peserta didik dan pendidik melakukan curah pendapat tentang teks
pembelajaran Discovery Learning, peserta didik dapat memahami,
eksposisi wewaler
mengidentifikasi, menganalisis, dan mengevaluasi konsep, struktur,
a. Masih ingat tentang teks eksposisi?
kaidah dan pitutur
b. Pernahkah luhur
kalian teks tembangwewaler?
mendengarkan Kinanthi (Wedhatama) lisan
maupun tulisan dankalian
c. Dimanakah dapatpernah
menginterpretasi, memroduksi,
mendengarkan menyunting,
cerita wewaler?
dan menyajikan teks tembang Kinanthi (Wedhatama) lisan maupun
d. Berikan salah satu contoh dan makna cerita wewaler di kehidupan
tulisansehari-hari?
dengan mengembangkan sikap religius, penuh tanggung jawab,
2.bekerja
Pesertakeras,
didik serta
menerima informasi kompetensi,
dapat mengembangkan indikator,
kemampuan materi,
berpikir
manfaat,
kritis, dan kolaboratif,
kreatif, langkah pembelajaran yang akan(4C).
dan komunikatif dilaksanakan.

g. Materi Pembelajaran:
1. Widaryatmo, Gandung dkk. 2013. Prigel Basa Jawa Jilid 1. Jakarta: Erlangga
1) Teks Tembang Kinanthi (Serat Wedhatama Pupuh Kinanthi)
2) Pangertene Kinanthi
3) Pathokane Tembang kinanthi
4) Watak Tembang Kinanthi
5) Gawe Tembang Kinanthi

elsa maya s 1
1. Pastikan dan fokuskan apa yang akan Anda pelajari hari ini?
2. Baca dan pahami pendahuluan (apersepsi) untuk membantu Anda
memfokuskan permasalahan yang akan dipelajari
3. Cari referensi/ buku-buku teks yang terkait dengan topic/ permasalahan yang
Anda hadapi
4. Jangan lupa cari informasi terbaru di internet
5. Selalu diskusikan setiap persoalan yang ada dengan teman-teman dan atau
guru
6. Presentasikan hasil pemahaman Anda agar bermanfaat bagi orang lain

Jika tahapan-tahapan telah kalian lewati, kalian boleh meminta tes formatif kepada
Bp/Ibu guru sebagai prasyarat untuk melanjutkan ke UKBM berikutnya. Oke.?!

a. Pendahuluan
Sebelum belajar pada materi ini silahkan kalian membaca dan memahami teks tembang
di bawah ini.

Tuladha tembang Kinanthi Laras Slendro Pathet Sanga

Padha gulangen ing kalbu,


Ing sasmita amrih lantip,
Aja pijer mangan nendra,
Kaprawiran den kaesthi,
Pesunen sariranira,
Cegahen dhahar lan guling.

elsa maya s 2
1. Peta Konsep

- Guru Gatra
Paugerane
- Guru
Tembang
Teks Kinanthi Wilangan
- Guru Lagu
Tembang
Macapat
Pangertene
(serat Tembang,
Wedhatama Watak
) pupuh
Kinanthi Wos/ Isi
tembang
Kinanthi

Wos e teks
Tembang
Macapat
Kinanthi

1) Petunjuk Umum UKBM


 Baca dan pahami materi pada Buku Teks Pelajaran
Widaryatmo, Gandung dkk. 2013. Prigel Basa Jawa Jilid 1. Jakarta: Erlangga
a) Setelah memahami isi materi dalam bacaan berlatihlah untuk berfikir tinggi
melalui tugas-tugas yang terdapat pada UKBM ini baik bekerja sendiri maupun
bersama teman sebangku atau teman lainnya.
b) Kerjakan UKBM ini dibuku kerja atau langsung mengisikan pada bagian yang telah
disediakan.
c) Kalian dapat belajar bertahap dan berlanjut melalui kegiatan ayo berlatih,
apabila kalian yakin sudah paham dan mampu menyelesaikan permasalahan dalam
kegiatan belajar yang ada, kalian boleh sendiri atau mengajak teman lain yang sudah
siap untuk mengikuti tes formatif agar kalian dapat belajar ke UKBM
berikutnya.

elsa maya s 3
2. INTI KEGIATAN

Kegiatan belajar 1

Sadurunge ngancik ing materi, kanggo ngukur sepira pangertenmu babagan tembang, mangga
mangsuli pitakon iki. Pakaryan iki ditindakake amarga ana sesambungane karo ancase
piwulangan :
1. Apa sing kok ngerteni bab macapat?
2. Coba sebutna tembang macapat kang kok ngerteni!
3. Apa wis nate nembang macapat Kinanthi?

Para siswa saged nembang tembang macapat ing ngisor iki?

Tuladha tembang Kinanthi Laras Slendro Pathet Sanga

Padha gulangen ing kalbu,


Ing sasmita amrih lantip,
Aja pijer mangan nendra,
Kaprawiran den kaesthi,
Pesunen sariranira,
Cegahen dhahar lan guling.

Tembang Macapat duwe paugeran kang gumathok


a. Pathokan tembang Pangkur ana 4,
. Guru Gatra, Guru Wilangan, Guru Lagu, Pedhotan utawa unjal nafas
KINANTHI
Guru wilangan Guru lagu Guru gatra
8 u
8 i
8 a
6
8 i
8 a
8 i

Guru gatra yaiku cacahing gatra saben sapadha


Guru wilangan yaiku cacahing wanda saben sagatra
Guru lagu yaiku tibaning swara ing pungkasane gatra

elsa maya s 4
Kanggo nambah wawasanmu bab paugerane tembang, coba garap gladhen ing ngisor iki!

Gladhen 1

Coba wacanen pratelan iki, banjur sebutna guru gatra, guru wilangan lan guru lagune!
Dene awas tegesipun
Miwah wisesaning tunggal
kang mukitan ing sakarsa
gumelar ngalam sakali
kang atunggil rina wengi
weruh warananing urip

Ing trap-trapan iki siswa bakal diukur sepira pangertene lan bisa nyebutna paugerane
tembang!

Kegiatan Belajar 2

Para Siswa, ing pasinaon iki bakal nyinauni


pangertene tembang Kinanthi miturut filosofine,
Watak tembang uga perlu kongerteni.
Yen wis rampung maca, bisa diterusake ing pasinaon
sateruse.

Pangertene lan maknane tembang Kinanthi


Miturut maknane, tembang kinanthi iku nggambarake mangsa nalika manungsa iku wus
mangun bale wisma (rabi), urip rukun lan tetrem ayem karo kluwargane. Kinanthi iku saemper karo
tembung kanthi, kekanthen, gandheng. Ana maneh kang wimbuh pangerten yen tembang kinanthi
iku nuntun utawa nganthi. Tegese minangka kuwajibane wong tuwa kudu bisa nuntun/nganthi
putra-putrane supaya sakabeh tumindake ora nalisir saka bebener. Mula kudu mbimbing lan tansah
aweh pepeling marang putra-putrane.
Watak tembang Kinanthi
Watake sarwa seneng, bungah, asih, gumolong, atut runtut renteng-renteng reruntungan.
Mula biyasane kanggo ngandharake pitutur luhur, rasa tresna asih. Mula padatan kang kulina,
digunakake kanggo gandrung lan aweh pitutur.

elsa maya s 5
Kegiatan Belajar 3

Gladhen 3
Tegese tembung:

Mangka kanthining tumuwuh Mangka : dadi


Salami mung awas eling Kanthining : kanthi (kinanthi)
Tumuwuh : thukul
Eling lukitaning alam Salami : sasuwene
Dadi wiryaning dumadi Lukitaning : pituduh
Wiryaning : kakuwatan
Supadi nir ing sangsaya
Supadi : supaya
Yeku pangreksa ning urip Nir : ilang
Sangsaya : kasangsaran
Yeku : yaiku
Pangreksaning : ngopeni

Ayoo Gladhen !

I. Ing ngisor iki ana pitakonan, wangsulana sing bener, pilihen (a), (b), (c), (d), utawa (e) !
Upamane wong lumaku
marga gawat den liwati
lamun kurang ing pangarah
sayekti karendhet ing ri
apese kasandhung padhas
babak bundhas anemahi
1. Tembang ing dhuwur yaiku ….
a. Kinanthi d. Maskumambang
b. Gambuh e. Megatruh
c. Mijil

elsa maya s 6
2. Upamane wong lumaku, marga gawat den liwati ateges ….
a. Bakal entuk kacilakan ing sadlan-dalan
b. Yen kurang pangati-ati
c. Pungkasane bakal gawe lara awake dhewe
d. Lumaku ing dalan kang kebak pacoban
e. Wong kang kurang pangati-ati bakal cilaka ing tembene
3. lamun kurang ing pangarah ateges ….
a. Bakal entuk kacilakan ing sadlan-dalan
b. Yen kurang pangati-ati
c. Pungkasane bakal gawe lara awake dhewe
d. Lumaku ing dalan kang kebak pacoban
e. Wong kang kurang pangati-ati bakal cilaka ing tembene

4. sayekti karendhet ing ri, apese kasandhung padhas ateges ….


a. Bakal entuk kacilakan ing sadlan-dalan
b. Yen kurang pangati-ati
c. Pungkasane bakal gawe lara awake dhewe
d. Lumaku ing dalan kang kebak pacoban
e. Wong kang kurang pangati-ati bakal cilaka ing tembene
5. babak bundhas anemahi ateges ….
a. Bakal entuk kacilakan ing sadlan-dalan
b. Yen kurang pangati-ati
c. Pungkasane bakal gawe lara awake dhewe
d. Lumaku ing dalan kang kebak pacoban
e. Wong kang kurang pangati-ati bakal cilaka ing tembene
6. Wos surasane tembang ing dhuwur yaiku ….
a. Bakal entuk kacilakan ing sadlan-dalan
b. Yen kurang pangati-ati
c. Pungkasane bakal gawe lara awake dhewe
d. Lumaku ing dalan kang kebak pacoban

elsa maya s 7
e. Wong kang kurang pangati-ati bakal cilaka ing tembene

Marma den taberi kulup


angulah lantiping ati
rina wengi den anedya
pandak panduking pambudi
bengkas kahardaning driya
supaya dadya utami
7. Wos surasane tembang ing dhuwur yaiku ….
a. Nglakoni prihatin lan ngudi ngelmu supaya dadi utama panguripane.
b. Ngilangke rasa samar lan tansah waspada iku bisa ngendhaleni hawa nepsu
c. Aja tumindak kang sakepenake dhewe amarga urip akeh pacobane, mula ngati-ati.
d. Ngelmu kang sejati iku yen ora meri, ora jail, ora ngangsa, lan mung anteng ing ati.
e. Angkara kang ora dikendhaleni tundhane bakal nuwuhake perkara.

Sirnakna semanging kalbu


den waspada ing pangeksi
yeku dalaning kasidan
sinuda saka sethithik
pamothahing nafsu hawa
linalantih mamrih titih
8. Wos surasane tembang ing dhuwur yaiku ….
a. Nglakoni prihatin lan ngudi ngelmu supaya dadi utama panguripane.
b. Ngilangke rasa samar lan tansah waspada iku bisa ngendhaleni hawa nepsu
c. Aja tumindak kang sakepenake dhewe amarga urip iku akeh pacobane, mula sing
ngati-ati.
d. Ngelmu kang sejati iku yen ora meri, ora jail, ora ngangsa, lan mung anteng ing ati.
e. Angkara kang ora dikendhaleni tundhane bakal nuwuhake perkara.

Aywa mamatuh nalutuh


tanpa tuwas tanpa kasil
kasalibuk ing srabeda
marma dipun ngati-ati

elsa maya s 8
urip keh rencananira
sambekala den kaliling
9. Wos surasane tembang ing dhuwur yaiku ….
a. Nglakoni prihatin lan ngudi ngelmu supaya dadi utama panguripane.
b. Ngilangke rasa samar lan tansah waspada iku bisa ngendhaleni hawa nepsu
c. Aja tumindak kang sakepenake dhewe amarga urip akeh pacobane, mula ngati-ati.
d. Ngelmu kang sejati iku yen ora meri, ora jail, ora ngangsa, lan mung anteng ing ati.
e. Angkara kang ora dikendhaleni tundhane bakal nuwuhake perkara.

Mangka ta  kang aran laku,


lakune ngelmu sajati,
tan dahwen pati openan,
tan panasten nora jail,
tan njurungi ing kaardan, 
amung eneng mamrih ening
10. Wos surasane tembang ing dhuwur yaiku ….
a. Nglakoni prihatin lan ngudi ngelmu supaya dadi utama panguripane.
b. Ngilangke rasa samar lan tansah waspada iku bisa ngendhaleni hawa nepsu
c. Aja tumindak kang sakepenake dhewe amarga urip akeh pacobane, mula ngati-ati.
d. Ngelmu kang sejati iku yen ora meri, ora jail, ora ngangsa, lan mung anteng ing ati.
e. Angkara kang ora dikendhaleni tundhane bakal nuwuhake perkara.

II. Wangsulana kang premati!


1. Apa werdine tembang Kinanthi miturut pangerten tembunge lan maknane?
2. Jlentrehna pathokane tembang Kinanthi!
3. Wenehana katrangan babagan tembang Kinanthi miturut watake!
4. Gaweya tuladha tembang Kinanthi kang surasane “mulat sarira hangrasa wani”
nganggo basamu dhewe!
5. Andharna wos surasane tembang iki nganggo basamu dhewe!
Pantes tinulad tinurut,
laladane mrih utami,
utama kembanging mulya,
kamulyaning jiwa dhiri,

elsa maya s 9
ora ta yen ngeplekana,
lir leluhur nguni-uni

Panutup

Piye wis mudheng?

Setelah kalian belajar bertahap dan berlanjut melalui kegiatan belajar 1, 2 dan 3,
berikut diberikan Tabel untuk mengukur diri kalian terhadap materi yang sudah kalian
pelajari. Jawablah sejujurnya terkait dengan penguasaan materi pada UKBM ini di Tabel
berikut.

Tabel Refleksi Diri Pemahaman Materi


No Pertanyaan Ya Tidak

1. Apakah kalian telah memahami pengertian tembang


Macapat Kinanthi ?

2. Apakah kalian telah memahami paugerane tembang?

3. Apakah kalian telah memahmi pengertian dan


menyebutkan guru gatra, guru wilangan, guru lagu?

4. Dapatkah kalian menyebutkan watak tembang macapat


Kinanthi?

5. Dapatkah kalian menyebutkan makna tembang


macapat Kinanthi?

6. Apakah setelah kalian memahami paugerane tembang,


kalian dapat membuat tembang Kinanthi dengan
bahasa kalian sendiri?

elsa maya s 10
Jika menjawab “TIDAK” pada salah satu pertanyaan di atas, maka pelajarilah kembali
materi tersebut dalam Buku Teks Pelajaran (BTP) dan pelajari ulang kegiatan belajar 1, 2
dan 3 yang sekiranya perlu kalian ulang dengan bimbingan Guru atau teman sejawat.
Jangan putus asa untuk mengulang lagi!. Dan apabila kalian menjawab “YA” pada
U N I maka
semua pertanyaan, T K Emintalah
G I A TtesA formatif
N BEL A J AGuru
kepada R Mkalian
A N sebelum
D I R I belajar ke UKBM
(U K B M)
berikutnya. Sukses untuk kalian !!!
(Jw - 3.2 - 4.2 /5 /2/2 )

1. IDENTITAS

a. Nama Mata Pelajaran : BAHASA JAWA


b. Kelas / Semester : XII / Ganjil
c. Kompetensi Dasar :

1. KD 3.2 Menelaah teks Geguritan


2. KD 4.2 Menulis geguritan dan membacanya

d. Materi Pokok : Geguritan


e. Alokasi Waktu : 4 x 45 Menit
f. Tujuan Pembelajaran :

Melalui kegiatan membaca, diskusi, tanya jawab, penugasan, presentasi dan


analisis, peserta didik dapat Menelaah teks geguritan dan dapat Menulis geguritan dan
membacanya, sehingga peserta didik dapat menghayati dan mengamalkan ajaran agama
yang dianutnya, mengembangakan sikap jujur, peduli, dan bertanggungjawab, serta dapat
mengembangkan kemampuan berpikir kritis, komunikasi, kolaborasi, kreativitas (4C).

g. Materi Pembelajaran :

- Karakteristik geguritan tradisional ,modern


- unsur-unsur pembangun
- cara memarafrase
- teknik membaca indah
- teknik menulis
- Berbagai contoh teks geguritan tradisional dan modern.
- Struktur dan kaedah geguritan

2. Peta Konsep

elsa maya s 11
3. Kegiatan Pembelajaran

a. Pendahuluan

Geguritan utawi guritan aslinipun saking tembung lingga gurit, tegesipun :


1.    Tulisan ingkang awujud tatahan
2.    Kidung utawi tembang
Nggurit tegesipun :
1.    Ngarang tembang utawi kidung, utawi rerepan
2.   Nglakokaken tembang utawi kidung

Miturut kamus utawi bausatra, geguritan menika uran-uran utawi karangan kang
pinathok kados tembang, nanging guru gatra, guru wilangan, lan guru lagunipun boten ajeg.
Menawi miturut Sadlidinata (1994:45), geguritan inggih menika iketaning basa ingkang memper
syair (syair jawi gagrag enggal). Wonten malih ingkang mastani tembung gegurit asalipun saking
tembung gerita. Tembung gerita lingganipun gita, tegesipun tembung utawi syair geguritan jawi
sakawit dipun panggihaken wonten ing tembang-tembang dolanan.

Samenika wujud wohing kasusatran piisi warni-warni wujud dhapukanipun. Adhedasar


dhapukanipun ukara lan pangrakiting tembung, warni-warni araning geguritan kados wonten
ngandap menika:
1.     Syair kalih gatra sapadan aran gita dwigatra
2.     Syair tigang gatra sapadan aran gita trigatra
3.     Syair sekawan gatra sapadan aran gita caturgatra
4.     Syair gangsal gatra sapadan aran gita pancagatra
5.     Syair enem gatra sapadan aran gita sadgatra
6.     Syair pitu gatra sapadan aran gita saptogatra
7.     Syair wolu gatra sapadan aran gita hastagatra
8.     Syair sanga gatra sapadan aran gita nawagatra
9.     Syair-syair dhapur sonata
10.  Syair bebas

B.    JINISIPUN GEGURITAN


Geguritan jinisipun wonten kalih :
1. Geguritan gagrak lawas

elsa maya s 12
Geguritan menika ngginakaken basa jawa kina lan kapérang wonten ing pupuh–pupuh
tembang, kawengku guru gatra, guru lagu, lan guru wilangan. Geguritan menika ugi kalebet
golonganipun tembang utawi lelagon kang ngangge Purwakanti guru-swara.
Paugeranipun geguritan gagrak lawas ingkang sampurno inggih punika:
    Cacahipun gatra mboten ajeg, nanging lumrahipun sakedhikipun wonten sekawan gatra.
Cacah wandanipun gatra satunggal lan satunggalipun tetep sami
Dong-ding utawi guru lagunipun sedaya manggen wonten wekasipun gatra runtut inggih
punika ngangge purwakanti guru swara.
Sangajengipun ukara (gatra) ingkang kawiwitan ngangge bebuka “sun gegurit”
nanging mboten ateges saben pada/bait wonten tembungipun “sun gegurit”. Tembungipun
“sun gegurit” naming wonten nginggil piyambak.
Tuladha:
Sun gegurit,
Para mudha jaman saiki
Suba sitar ara dha ngerti
Wong tuwa ora diajeni
Unggah ungguh ra dingerteni
Landhep banget ana ing lathi
Sing digugu karepe dhiri
Mung manut pepengine ati
Wong liya ora dingerteni

Apa sing arep mbok goleki


Apa sing arep mbok temoni
Sarwa saw etara ing donya iki
Aja gantin gela ing mburi
Diubah laku sing ra peni
Ja nganti disik teka pati
Elinga ajaran agami
Padha mratabata mring Gusti

2. Geguritan gagrak anyar


Geguritan gagrag anyar ngginakakén basa Jawa jaman samenika lan dipunserat
ngangge aksara latin, lan sampun ngginakakén kertas/ dluwang. Geguritan gagrag anyar
mboten kapérang wonten ing pupuh–pupuh tembang lan mboten ngangge tembung “sun
gegurit”, sampun mboten kawengku guru gatra, guru lagu, lan guru wilangan, pramila
jinising geguritan gagrag anyar menika saged dipunwastani puisi Jawa bebas.

ELING

Para mudha…
Elinga marang agama
Agama kang dadi ageming aji
Agama kang bisa dadi gegamaning ati

Para mudha…
Elinga marang wong tua

elsa maya s 13
Aja nganti tumindak durhaka
Mengko mundak mlebu neraka

Para mudha…
Elinga marang bangsa lan nagara
Aja mung padha suka-suka
Gawe maksiat sarta dosa
Nganti lali nerak marang angger-anggering agama

Elinga…
Urip iku mung sepisan
Aja nganti congkrah marang liyan
Kareben tentrem urip bebrayan

         2. Geguritan gagrak anyar


Geguritan gagrag anyar ngginakakén basa Jawa jaman samenika lan dipunserat ngangge
aksara latin, lan sampun ngginakakén kertas/ dluwang. Geguritan gagrag anyar mboten
kapérang wonten ing pupuh–pupuh tembang lan mboten ngangge tembung “sun gegurit”,
sampun mboten kawengku guru gatra, guru lagu, lan guru wilangan, pramila jinising
geguritan gagrag anyar menika saged dipunwastani puisi Jawa bebas.
Kanggo pepeling, ana 2 jinis geguritan, yaiku geguritan gagrag lawas lan geguritan gagrag
anyar. Geguritan gagrag lawas ana kang wujude tembang lan dudu tembang. Kang kalebu
geguritan lawas kang ora awujud tembang kayata parikan, dene kang wujude tembang yaiku
macapat.
Kang mbedakake geguritan gagrag lawas lan gagrag anyar yaiku kaiket orane karo
paugeran kang nyakup cacahe larik saben pada, cacahe wanda saben larik, lan tibane swara
saben pungkasane larik. Geguritan gagrag lawas iku cacahe larik iku tartamtu, cacahe wanda
lan tibane swara saben larike uga tartamtu/ ana aturane. Menawa geguritan gagrag anyar
cacahe larik, cacahe wanda saben larik, lan tibane swara ing pungkasane larik iku bebas.
Kanggo nyethakna maneh panggolongane geguritan, gatekna bagan ing ngisor iki .

Coba ana ing ngisor iki ana geguritan cacahe 2 , bedakna

geguritan anyar lan geguritan lawas

Teks geguritan kuno/lawas


Tuladha :
Sun nggegurit
Anak putu den estokna
Warah wuruke si bapa
Aja ana kang sembrana

Marang wuruke wong tuwa


Ing lair batin den bisa
Anganggo wuruking bapa

elsa maya s 14
Iosang tyas den padha sant

Teks geguritan anyar


MANGSA UDAN
Unine kodhok ngungkung sesautan
Nalika mbeneri mangsa udan
Katone seneng tenanan
Awan bengi tansah tetembangan
Beda temen kang tak rasakke
Mangsa udan banget susahe
Omah trocoh kana kene
Sandhangan keproh bingung gantine
Golek pangan kaya ngene angele
Weteng perih amarga luwe
Jalaran rakuwat tuku ganjele
Atiku bingung kudu kepiye
Opah anggonku buruh macul
Amung cukup kanggo tuku thiwul
Merga beras regane mumbul
Piye utege le ora kethul?

2) Kegiatan Belajar
Sadurunge ,gatekna dan wacanen tuladha geguritan iki !
JAMAN KALABENDU
Dening : Supono SPd

Duking uni Ki Ronggowarsito wus paring jangka laku


Ing mbesuk bakal nemoni jaman kalabendu
Wong-wong padha ngedan mbeburu nepsu
Jagad bakal dadi sungsang bawane balik
Wong-wong padha lena hanggendhong melik
Pranatan dhatan karuan bisa den wolak-walik

Jaman kalabendu wus lumaku,

Para pangarsa pangembating praja pamonge kawula


Tan bisa tinuladha amung mentingake butuhe priyangga
Mbujung cukup golek kurup wekasan banjur korup.
Para wakiling kawula sing jarene kinurmat

elsa maya s 15
Malah padha kianat lali menawa ngemban amanat
Minangka srana merjuangake aspirasine rakyat.

Wong kang dipercaya njejegake adil lan bebener


Keblate wus minger nalare padha keblinger
Dol tinuku prekara malah kinarya boga sumber.

Tingkah polahe para kawula uga wus ora lumrah


Guyub rukun datan usum musyawarah datan kaprah
Bab kang sepele bisa congkrah bebrayan dadi bubrah.

Jaman kalabendu terus lumaku,

Mbesuk kapan sirepe tan kasabda


Sang Pujangga
Amung paring pepeling sing padha eling lan waspada
Amrih tebih ing godha rencana kalis ing sambekala
Sakbeja-bejane wong lali mana
Isih beja wong kang eling lan waspada
Sapa salah bakale seleh sapa temen
bakal ketrima.
(kapethik saka SOLOPOS: 24 Februari 2011)

Sun nggegurit
Kahanan jaman saiki
Sipat pemuda pemudhi
Srawunge sansaya ndadi
Raket wewekane sepi
Tan kadi duk jaman nguni
Srawung sarwa ngati – ati

Yen manut wasiteng kuna


Priya srawung lan wanita
Gampang ketaman panggoda
Nerak ing laku susila
Temah darbe jeneng ala
Wasanane tibeng papa

Sakwise nggatekake geguritan ing dhuwur, gawea (dhapuk ) kelompok / (pepathan) saben
kelompok cacahe 5 bocah sakwise namatke geguritan. Rembugen karo kancane/ sak
klompokmu :

Sakwise bocah bocah maca lan nggatekna ana kegiatan belajar 1 kanthi maca literasi,
sakwise pada rembugan, coba pada gladhen soal-soal ing ngisor iki ini ya...

elsa maya s 16
Ayoo gladhen!

1. Golek tembung kang angel


2. Bareng sak klompok di tegesi,kayata : tembung
Kalabendu = …….. Keblinger = …….
Sungsang = …… datan = ……..
Pranatan = ….……. congrah = …….
Pangarsa = ……… boga = …….
Priyangga = ……. Sambekala = ……
Kalis = ………. Pujangga = …….

3. Sakwise bocah bocah gatekane geguritan mau , coba saiki gladhen soal ing ngisor ya!

1. Kalebu geguritan apa wacan ing dhuwur,wenehana alesanmu kanthi bukti !


2. Gawenen tuladha geguritan anyar !
3. Andharana unsure unsure geguritan!
4. Apa wae unsure instrinsik saka geguritan
5 Sebutna tuladha pujangga kang kawentar
6. Tulisna asil saka pujangga kang katulis ing no5
7.Tulisna jinis geguritan
8. Coba kepriye trap trapane lan cara kanggo mahami lan ngudhari surasa geguritan

elsa maya s 17
UNIT KEGIATAN BELAJAR M A N D I R I ( U K B M )
(JW 3.3-3.4/V/I/I )

1`. IDENTITAS

a. Jeneng Mata Pelajaran : Basa Jawa


b. Kelas / Semester : XII / 5
c. Kompetensi Dasar :

3.3 Memahami isi teks deskriptif tentang pakaian adat Jawa.


3.4 Menanggapi isi dan menceritakan kembali teks deskripsi tentang pakaian adat
Jawa

d. Materi Pokok : Teks Deskripsi Busana Adat Jawa


e. Alokasi Wektu : 4 pertemuan x 2 Jam Pelajaran
f. Ancas Piwulangan :

Melalui kegiatan pembelajaran dengan menggunakan pendekatan


saintifik dengan cara memperoleh informasi dari berbagai sumber
belajar, serta menggunakan model discovery learning,Problem Based
Learning,Project Based Learning, demontrasi dan metode diskusi
kelompok dengan mengedepankan integritas, gotong royong, dan
menumbuhkan kemandirian, peserta didik dapat menemukenali
pokok-pokok isi teksdeskriptif tentang pakaian adat Jawa,
menganalisis serta menemukan kawruh kagunan basa: paribasan,
isbat, sanepa, atau lelewa basa menganalisis nilai-nilai yang
terkandung dalam teksdeskriptif tentang pakaian adat Jawa,
mengevaluasi relevansi dengan masa kini nilai-nilai yang
terkandung dalam teks deskriptif tentang pakaian adat Jawa,
memberi argumentasi isi teks deskriptif tentang pakaian adat Jawa,
serta menceritakan kembali isi teks deskriptif tentang pakaian adat
Jawa.

g. Materi Piwulangan :
Busana tradhisional Jawa biyasane diarani busana kejawen kang ngemu
pralambang tartamtu kanggo wong Jawa. Busana tradhisional Jawa kebak
karo piwulangan singandhi (ajaran tersamar) kaya ajaran Jawa. Ing busana
tradhisional Jawa iki ana ajaran kanggo nglakoni kedadean sing ana ing donya
kanthi harmoni sing ana hubungane karo aktivitas sabendinane, hubungan
elsa maya s 18
manungsa karo manungsa, manungsa marang Gusti.
2. Peta Konsep

Busana adat Jawa

Priyayi Kakung Priyayi Putri

 Blangkon  Ungkel utawa sanggul


 Klambi/ rasukan  Kebayak
 Sabuk utawa stagen  Kemben utawa
 Epek lan timang semekan
 Wangkingan utawa  Jarik utawa nyamping
dhuwung  Stagen
 Nyamping utawa  Cundhuk Mentul
Jarik  Canelo utawa selop
 Selop

c. Kegiatan Pembelajaran

a. Pendahuluan
Sebelum belajar pada materi ini silahkan kalian membaca dan memahami narasi di
bawah

Wacana dheskripsi kuwi wacana kang nggambarake kanthi cetha salah sawijining kahanan (objek)
kang kaya-kaya ana ing ngarepe wong kang maca.
Wacana dheskripsi ing bab iki yaiku busana adat Jawa. Busana tradhisional Jawa biyasane diarani
busana kejawen kang ngemu pralambang tartamtu kanggo wong Jawa. Busana tradhisional Jawa
kebak karo piwulangan singandhi (ajaran tersamar) kaya ajaran Jawa. Ing busana tradhisional Jawa
iki ana ajaran kanggo nglakoni kedadean sing ana ing donya kanthi harmoni sing ana hubungane
karo aktivitas sabendinane, hubungan manungsa karo manungsa, manungsa marang Gusti.
A. Busana Adat Kakung
1. Blangkon
Inggih menika tutup mustaka ingkang kadamel saking bathik saha dipuninakaken tiyang
kakung minangka perangan saking busana tradisional Jawa. Saben dhaerah jinis blangkon
boten sami. Menawi blangkon Jogja wonten mondholanipun ing wingking, bilih Solo
wingkingipun trepes.
2. Klambi/ rasukan
Rasukan tiyang kakung dipunwastani beskap, ingkang wujudipun jas, gulonipun
elsa maya s tutup
19 kanthi
kancing ing sisih tengah.  Dene kapernah jaja (dhadha) sak pangandhap katutup mawi
3. Sabuk utawa stagen
Setagen punika arupi pirantos kangge nyingseti utawi ngencengaken tumempelipun
sinjang wonten badan, supados sampun ngantos mlorod temahan udhar. 
4. Epek lan timang
Timang (Gesper) sarta lerep, limrahipun kadamel saking “kuningan” kanthi rinengga
ukiran.  Malah kepara ukiranipun wonten ingkang dipun tretes inten, barliyan, menapa
dene selamaya.
5. Wangkingan utawa dhuwung
Dhuwung, basanipun ngoko keris, krama inggilipun wangkingan arupi wujud sanjata
tumrap tiyang Jawi ingkang sanget adi luhung.  Kawastanan adiluhung amarji sak donya
mboten wonten tandhingipun
6. Nyamping utawa Jarik
Sinjang basanipun ngoko Jarik utawi Jarit lan Sewek (jawi wetan), kramanipun inggil
“Nyamping’.  Inggih punika arupi kain bathik ingkang dipun agem kanthi ka-ubedaken
ing badan nutupi jaja sak pangandhap, dene watesipun suku ing nginggil polok.
7. Selop
Mujudake perangan busana kanggo suku. Canelo bisa digawe saka bahan kulit kewan
utawa karet. Canelo diupakara kanggo nutupi driji, dene bageyan tungkak kabukak.

Busana Adat Jawa


Piyayi Putri

B. Busana Adat Jawa Piyayi Putri


1. Ungkel utawa sanggul
Ungkel/ Sanggul
Yaiku rambut asli/palsu kang kapasang ana ing mburi sirah rada dhuwur., minangka
rambut tambahan. Sanggul umume digunakake dening wanita dewasa.
2. Kebayak
Kebaya minangka pralambang wanita Jawa kang alus tumindake uga manut marang
dhawuh tiyang sepuh lan garwane. Kebaya saking tembung abaya kang tegese ageman.
3. Kemben utawa semekan
Kemben yaiku perangan busana wanita kanggo nutupi wetheng tekan dhadha. Anane
kemben agawe weteng rada singset lan nyetel manut sekengan saka kebaya. Prayogane
elsa maya s 20
menawa migunakake kemben wernane kudu dilarasake karo busana kebaya
4. Jarik utawa nyamping
Sinjang basanipun ngoko Jarik utawi Jarit lan Sewek (jawi wetan), kramanipun inggil
“Nyamping’.  Inggih punika arupi kain bathik ingkang dipun agem
5. Stagen
Stagen punika arupi pirantos kangge nyingseti utawi ngencengaken tumempelipun sinjang
wonten badan, supados sampun ngantos mlorod temahan udhar.  Setagen bakalanipun
kadamel saking kain tenun kandel, benangipun tenun agal, mila radi kaken
6. Cundhuk Mentul
Sawijining aksesoris kang ana ing sandhuwure sanggul, utawa ngadheg ing dhuwur sirah
wanita. Cacahe cundhuk mentul wontel ingkang setunggal, tiga, lima, utawa 9
7. Canelo utawa selop
Mujudake perangan busana kanggo suku. Canelo bisa digawe saka bahan kulit kewan utawa
karet. Canelo diupakara kanggo nutupi driji, dene bageyan tungkak kabukak.

Kanggo bisa ngrampungake perkara kasebut, kanca-kanca bisa nerusake ana ing kagiyatan
sinau ing ngisor iki kanthi melu petunjuk kang ana ing UKB iki.

b. Inti
3) Petunjuk Umum UKBM
Waca lan sinauni materi kang ana ing Buku Teks Piwulangan Basa Jawa
d) Sawise nyermati isi materi kang ana ing wacan gladhen kanggo cara mikir
tingkat dhuwur lewat tugas-tugas kang ana ing UKBM iki kanthi sinau
dhewe utawa bareng-bareng kanca sabangku utawa kanca liyane.
e) Garapana UKBM iki ing buku kerja utawa langsung diisi ana ing bagean
kang wis dicepakake.
f) Kanca-kanca bisa sinau kanthi alon-alon lan runtut kanthi lewat kagiyatan
ayo gladhen, nalika kanca-kanca manteb lan mudheng sarta ngrampungake
perkara kang ana ing sajroning kagiyatan sinau kang wis ana, kanca-kanca
kanthi cara dhewe utawa ngajak kancane bisa siyaga kanggo melu tes
formatifagar kalian isa sinau ke UKBM sateruse.

4) Kagiyatan Sinau
Kanca-kanca wis siyaga ???
Ayo…… sinauni kagiyatan ing ngisror iki kanthi rasa sadhar lan konsentrasi ya!!!

elsa maya s 21
Kagiyatan Sinau 1

Sadurunge nglampahi kagiyatan sinau 1, coba amati gambar kang ana ing ngisor iki...

b
c

e
f

Sawise ngamati ilustrasi gambar ing dhuwur, coba bentuk saben-saben bergada
cacahe 5 bocah rembugana karo anggotamu :

1. Cobi dipuntingali gambar ing nginggil, lajeng dipunsebatake punapa mawon perangan busana
adat jawa piyayi kakung!
2. Jlentrehake pangertosan perangan busana adat jawi piyayi kakung ing inggil punika!

Ayoo Sinau!

Sawise nyinauni materi kang ana ing kagiyatan sinau 1 saka literasi, ngamati, lan dhiskusi
karo kanca- kanca, coba gladhen soal- soal ana ing ngisor iki ya...

1. Apa bedane blangkon khas Yogyakarta lan Surakarta?


2. Sebutna apa wae bagean-bagean saka blangkon!
3. Sebutna apa wae bagean- bagean saka keris!
4. Piro cacahe wiron jarik piyayi kakung lan putri sarta apa filosofine?
5. Jlentrehna apa bedane paes putri Yogyakarta lan Surakarta!
6. Jlentrehna filosofi ungkel, sanggul, lan kemben!

elsa maya s 22
Kagiyatan Sinau 1

Sadurunge ngayahi kagiyatan sianu 2, coba sinauni gambar kang ana ing ngisor iki

dhisik...

Sawise ngamati ilustrasi gambar di ndhuwur kuwi, coba bentuk kelompok lan
dirembug kanthi bebarengan :

1. Coba sebutna kanthi runtut jenenge bathik kang ana ing ndhuwur!
2. Sebutna filosofi motif batik parang rusak, sidomukti, truntum lan
sidoluhur!
3. Jlentrehna filosofi batik miturut wernane (cokelat, biru tuwa, putih, lan
ireng)!

Ayoo Sinau !

elsa maya s 23
Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi tandha ping (X) ing aksara a, b, c, d, utawa e, sing
kok anggep bener!

1. Wujude mori dawa kanggo nutupi awak sadawane sikil. Duweni corak macem-macem, nanging
akeh kang corak batik. Busana iki duwe surasa aja gampang serik, ateges aja gampang meri
marang wong liya. Busana iki diarani….
a. Beskap d. Jarik
b. Stagen e. Kebayak
c. semekan
2. Busana kang fungsine minangka sabuk antarane semekan lan jarik, yaiku….
a. Epek d. selop
b. Cundhuk mentul e. konde
c. Stagen
3. Gambar ing ngandhap kalebu perangan busana adat putri kang
diarani….
a. Cundhuk mentul
b. Cundhuk gunung
c. Kalung sungsun
d. Epek
e. Kelat bahu

4. Sing kalebu deskripsi saking gambar ing ngisor iki yaiku….

a. Wong wadon Jawa iku gegambarane nilai estetis mula saka


rikma kudu tumata digawe ungkel. Wujud rikma uga bisa tambahan saka kumpulane rikma
kang wis diupakara. Perangan iki utamane kanggo upacara adat, keagamaan, ambal warsa,
lan wisudha
b. Wong wafon kudu bisa nata raga. Ngupakara dhiri, ngupakara kulawargane. Wujud bekti
mring wong tuwa lan garwane
c. Perangan suweng minangka aksesoris tambahan ing busana Jawa. Perangan iki mapan ing
talingan kiwa lan tengen. Ngandharake wanita kudu ati-ati
d. Perangan bandhul kalung paling trep lan kudu ana. Bisa saka bahan inten, emas, perak,
utawa monel. Nitik manungsa Jawa kayadene inten kang kudu dijaga supaya regane tetep
dhuwur
e. Kelat bahu perangan kang mapan ana ing lengen kiwa lan tengen. Perangan iki Anambah
nilai wanita Jawa.

elsa maya s 24
5. Busana penganten miturut gagrage busana ana loro, yaiku….
a. Surakarta b. Semarang c. Mediun d. Surabaya e. Banyumas

6. Timang sawijining perangan busana adat priya Jawa ngemu pralambang….


a. Yen pengin duweni pagaweyan sing apik kudu epek, elmu kang migunani. Nalika luru elmu
kudu tekun, tliti, supaya bisa kanggo sangu golek gaweyan sing kepenak
b. Dadi tiyang Jawa kudu ngrasuk agama manembah dhateng Gusti kanthi tansah nindakake
prentahe
c. Aja gampang serik, meri lan drengki marang liyan
d. Ilmu kang disinau mau dipahami nganti cetha, ora bakal duweni rasa samar
e. Wujud nyembah saka lair tekan batin marang Gusti

7. Rong tembung utawa luwih kang digandheng dadi siji, ngliwati sawijining proses ewah-ewahan
tembung diarani….
a. Ukara lamba d. ukara tanduk
b. Camboran e. ukara ganjil
c. Baku

8. ibu-ibu sing nggawa tas abang iku dodolan payung. Ukara kasebut kalebu….
a. Ukara camboran sungsun d. ukara tanduk
b. Ukara camboran raketan e. ukara genep
c. Ukara camboran sadrajad

9. Wigatekna pranyatan ing ngisor!


A. Nemtokake bates objek kajian
B. Gawe gambaran kanthi cetha
C. Netepake objek kang bakal katulis
D. Observasi kanthi cermat
E. Naliti panulisan
F. Milih ukara kang pener
G. Gawe reng-rengan
Urut-urutane gawe deskripsi yaiku….
a. CBDAGFE d. CABDGFE
b. CDBGFAE e. CADBGFE
c. CADBGEF

10. Pranyatan kang bener bab busana putrid saka dhuwur tekan ngisor, urutane yaiku….
a. Cundhuk menthol, sanggul, kebayak, kemben, stagen, jarik
b. Sanggul, kebayak, kemben, stagen, jarik, canelo
c. Genthung, sanggul, kebayak, jarik, canelo, kelat bahu
d. Sanggul, kebayak, jarik, suweng, canelo
e. Sanggul, kebayak, kemben, stagen, jarik, kelat bahu

elsa maya s 25
Kepiye kanca-
kanca saiki?

c. Panutup
Sawise awakmu kanca-kanca gladhen kanthi runtut lan diterusake nganti tumuju ing
kagiyatan sinau 1,2,3. Ing ngisor iki dicepakake tabel kanggo ngukur para siswa tumrap
materi kang wis padha disinauni. Wangsulana kanthi jujur babagan materi kang wis
dingerteni ana ing UKB kanthi tabel ing ing ngisor iki

Tabel Refleksi Dhiri Pemahaman Materi


No Pitakonan Ya Ora

1. Apa awakmu kabeh wis padha mangerteni bab teks


dheskripsi?

2. Apa awakmu kabeh wis padha mangerteni perangan


busana adat jawa priyayi kakung?

3. Apa awakmu kabeh wis padha mangerteni perangan


busana adat jawa priyayi putri?

4. Apa awakmu kabeh wis ngerti jeneng jenis bathik?

5. Apa awakmu kabeh wis ngerti perangane blangkon?

6. Apa awakmu kabeh wis ngerti bedane paes yogyakarta lan


Surakarta?

7. Apa awakmu kabeh wis ngerti filosofi sanggul, kemben,

8. Apa awakmu kabeh wis ngerti filosofine werna bathik?

Menawa kanca-kanca mangsuli “ORA” ana ing salah siji pitakonan kang ana ing sisih
ndhuwur, mula sinau maneh bab kasebut ana ing Buku Teks Piwulangan (BTP), mula
sinauni maneh kagiyatan sinau 1,2 lan 3 kang kirane awakmu kudu mbaleni kanthi
bimbingan saka guru utawat kanca-kanca sekelasmu. Aja nglokro kanggo mbaleni

elsa maya s 26
maneh! Lan kanca-kanca kudu njawab “YA” ana ing saben pitakonan kaya ing ngisor iki.
, mula diterusake

UNIT KEGIATAN BELAJAR MANDIRI (UKBM)


(JW-3.4/4.4/1/4/4)

1. IDENTITAS
a. Nama Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
B. Kelas / Semester : XII / Ganjil
C. Kompetensi Dasar :

KD 3.4 Mengidentifikasi struktur dan kaidah, pilihan kata, pokok-pokok isi dan
nilai-nilai luhur yang ada teks eksposisi tentang gamelan.
KD 4.4 Menulis dan menyunting teks eksposisi tentang gamelan

D. Materi Pokok : Gamelan


E. Alokasi Waktu : 6x45 menit
F. Tujuan Pembelajaran :

Melalui kegiatan membaca, diskusi, tanya jawab, penugasan,


presentasi dan analisis, kalian dapat Mengidentifikasi struktur
dan kaidah, pilihan kata, pokok-pokok isi dan nilai-nilai luhur
yang ada teks eksposisi tentang gamelan dan dapat menulis dan
menyunting teks eksposisi tentang gamelan, sehingga peserta
didik dapat menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang
dianutnya, mengembangakan sikap jujur, peduli, dan
bertanggung jawab, serta dapat mengembangkan kemampuan
berpikir kritis, komunikasi, kolaborasi, kreativitas (4C).

G. Materi Pembelajaran :

1. Struktur lan kaidah


2. Pilihan tembung
3. Pokok-pokok isi
4. Nilai nilai luhur gamelan
5. Cara nulis teks eksposisi elsa maya s 27
6. Cara nyunting teks eksposisi
4. Peta Konsep

Nulis teks eksposisi


gamelan

Nulis teks eksposisi


Nyunting teks eksposisi
gamelan
sesuai struktur lan
kaidah teks eksposisi

Teks Eksposisi Gawe lan mangsuli


Gamelan pitakonan sing jumbuh
karo teks eksposisi
gamelan

Menelaah teks
eksposisi gamelan Nemtokake pokok-
pokok isi teks eksposisi
gamelan

Ngidentifikasi nilai-nilai
luhur sing ana ing teks
eksposisi gamelan

5. Kegiyatan Pasinaon

a. Pendahuluan
Sadurunge sinau materi, coba wacanen lan pahami wacana ing ngisor iki!

Gamelan minangka saperangan instrument/piranti kang kamot ing seni karawitan.


Karawitan kawitan saka tembung rawit kang ateges tliti, alus, luwes, endah. Para pujangga
kang ngrakit gamelan ora mung sakepenake anggone gawe nanging duwe karep kang luhur.
Para pujangga kang luhur. Para leluhur ngrakit gamelan supaya kepenak dirasakake mula
kanthi nggatekake laras. Imbanging laras ing gamelan nuduhake bisa ngatur imbanging rasa
lan tumindak kang laras, runtut lan ora nuwuhake botsih. Bisa njaga cipta, rasa, karsa lan
tumindak. Sakabehing karep kasebut bisa ditonton saka tetabuhan gamelan. Tuladhane
nalika tetabuhan sanajan piranti kang ditabuh iku beda-beda nanging anggone nabuh ora
sakepenake dhewe, manut kang ngatur irama, swasana gendhing, elsa s 28lan
mayanulad
sarta
nggatekake piranti gamelan liyane. Iku nuduhake lamun gamelan nalika ditabuh ora suk-
b. Inti
5) Petunjuk Umum UKBM
Waca lan Pahami materi ing Buku Teks Piwulangan ..........................
a) Sawise pahami isi materi ing wacan latihana kanggo mikir kritis lumantar
tugas-tugas sing ana ing UKBM iki, saged garap dhewe utawa garap bareng
karo kanca sebangku utawa kanca liyane.
b) Garapo UKBM iki ing buku tulis utawa langsung isina ing bagian sing wis
disediake.
c) Siswa saged Sinau bertahap lan berlanjut lumantar kegiyatan ayo latihan.
Yen siswa wis paham lan saged ngrampungke permasalahan ing kegiyatan
pasinaon, siswa saged sinau dhewe utawa karo kanca liyane sing wis siap
kanggo melu tes formatif supaya siswa saged sinau ing UKBM sabacute.

6) Kegiyatan pasinaon

Kegiyatan Pasinaon 1

Sadurunge ngancik ing kegiyatan pasinaon 1, coba amati gambar ing ngisor iki!

elsa maya s 29
Sawise ngamati ilustrasi gambar ing dhuwur coba gawenen kelompok masing-masing anggota 5
siswa. Rembugan bareng anggota kelompokmu:

1. Andharna perangane gamelan kang ganep!


2. Tulisen nilai-nilai kang kamot sajroning gamelan!
3. Saka asile pirembugan banjur gawenen dadi wacana eksposisi!

Kegiyatan Pasinaon 2

Sadurunge nyinauni kegiyatan pasinaon 2 coba wacana teks eksposisi ing ngisor iki!

Gamelan Jawa

Gamelan jawa iku salah jinis corak gamelan sing urip nang Jawa Tengah uga
Yogyakarta lan sebageyan Jawa Wetan. Musik gamelan Jawa iki beda karo musik gamelan saka
daerah liya. Musik gamelan Jawa lumrahe nduwe nada luwih lembut lan luwih alon. Beda karo
musik gamelan Bali sing nduwe nada luwih cepet, uga gamelan Sundha sing rasa musike
nglaras banget lan didhominasi swara suling.
Gamelan Jawa iku nduwe gatra-gatra pentatonis lan nduweni 2 laras, yaiku laras
slendro lan laras pelog. Laras slendro nduweni urutan gatra-gatra 1 2 3 5 6 (ji ro lu ma nem).
Ing Jawa, ana telung pathet. Pathet iku kaperang dadi pathet nem, pathet sanga, lan pathet
manyura. Urutan iki umume kanggo pagelaran wayang. Laras pelog nduweni gatra-gatra 1 2 3
4 5 6 7 (ji ro lu pat ma nem pi). Ing Jawa, ana telung pathet. Pathet iku kaperang dadi pahtet
nem, pathet lima, lan pathet barang.
Piranti gamelan Jawa bisa dikelompokake dadi 4 bageyan yaiku gongan, balungan,
panerusan, lan kendhang. Gong, kempyang, kethuk, kempul lan kenong menika kalebu
gongan. Balungan iku rangkeyan melodi ing gamelan. Dadi ing jinis musik gamelan iki inti
melodine ana ing rangkeyan swara balungan iki. Sing kalebu balungan yaiku saron panerus,
saron barung,Setelah
demungmengamati
lan slenthem. Saron gambar
ilustrasi demung utawa
diatas asring
kaliandisebut
bentukdemung
kelompok iku salah
dan
sawijining piranti gamelan
diskusikan : Jawa sing ditabuh lan mlebu kelompok piranti saron. Iki jinis saron
paling gedhe ukurane, sing paling cilik peking sing tengah-tengah saron barung tembe
demung. Ana 2 jinis saron demung yaiku pelog demung lan slendro demung. 2 jinis piranti
panerus iki ndhuwe laras beda-beda. Wilah saron demung iki paling gedhe ing kelompok saron
ukurane kira-kira 35,5 cm dawa lan ambane 9 cm. Saron demung ndhuwe swara paling rendah
ing kelompok saron. Panerusan yaiku bonang, gender, gambang, siter lan rebab. Bonang
barung yaiku salah sawijine bageyan perangkat Gamelan Jawa kang duweni bentuk pencu
banjur diarani bentuk pencon. Laras slendro wilahe ana 12 cacahe, banjur kang Laras Pelog
wilahe ana 14 cacahe. Bonang Barung manggone ing rancakan saka kayu kang bentuke kaya
amben. Pencon kuwi mau ditata ing rancakan ditumpangake ing tali kang diarani pluntur.
Bonang barung ditabuh nganggo kayu kang cacahe 2, kayu kuwi mau sing bageyan dhuwur
diblebet nganggo kain lan pluntur. Cara nabuh bonang kuwi ana akeh pola tabuhane, yaiku
polatabuhan gembyang, mipil, imbal, sekaran, klenangan, lan liya-liyane. Bonang barung kuwi
gunane kanggo mbukani gendhing. Sakliyane kuwi, bonang barung uga bisa kanggo nuntun
alur gendhing. Khusus ing pola mipil, bonang barung kuwi bisa kanggo nuntun s 30
Instrumen
elsa maya
liyane.
Bonang Barung ora bisa dadi lagu penuntun, nanging kolaborasi karo bonang
penerus gawe pola lagu lan ing aksen-aksen penting bonang gawe sekaran kang biasane
ana ing akhir kalimat lagu. Yen kendhang iku salah sijining piranti gamelan Jawa sing
ditabuh nganggo kombinasi antara tlapakan karo driji, dadi ora nganggo tabuh. Ing musik
modhern, piranti iki digolongake piranti perkusi. Kendhang diselehake ing wadhah
panyangga saka kayu sing wujude memper huruf Y. Kendhang ing musik gamelan fungsine
kanggo mimpin lan ngarahake musik. Kendhang nduweni jinis lan ukuran kang werna-
werna. Ukurane kendhang antarane 20 cm nganti 45 cm. Kendhang bentuke kaya drum lan
dimainake kanthi cara ditabuh. Masing-masing 4 kelompok iku nduweni fungsi dhewe-
dhewe kanggo nggawe swara sing harmonis.

Gamelan Jawa nduwe aturan-aturan sing wis pakem antarane katata saka pirang-
pirang rambahan lan pathet utawa jero cetheking swara, uga ana aturan sampak utawa
cepet-rendhete laku sing wis pakem, uga ana batesan-batesan gongan lan melodine wis
diatur ing bageyan-bageyan sing saben-saben ketata 4 gatra. Pandangan urip Jawa kang
digambarake sajrone musik gamelan yaiku kaselarasan kauripan jasmani lan rohani,
kaselarasan sajrone omongan lan tumindak saengga mujudake toleransi ing sasama. Wujud
nyata ing musik gamelan Jawa yaiku tarikan tali rebab kang sedengan, paduanseimbang
swara kenong, srin, kendhang lan gambang lan swara gong kanggo nutup irama. Gamelan
Jawa biasane dianggo ngiringi pagelaran wayang lan tari-tari. Saliyane musik, gamelan Jawa
uga ana swara sindhen kang nembangake lancaran, ladrang, lan gendhing-gendhing Jawa.

Ayoo Latihan!

Sawise maca teks eksposisi ing dhuwur coba garapen pitakonan ing ngisor!

1. Sawise maca teks eksposisi gamelan, coba tulisen isi saka wacan kasebut!
2. Sebutna nilai-nilai apa wae sing bisa kajupuk saka wacan eksposisi kasebut!
3. Gawea limang pitakonan lan wangsulan kang ana sesambungane karo
wacan ing nduwur!

elsa maya s 31
Kegiyatan Pasinaon 3

1. Gawea wacana eksposisi kanthi tema “gamelan”


2. Jlentehna nilai-nilai kang kamot saka wacan eksposisi gaweyanmu!

H. Panutup

Kepriye
kahananmu saiki

Sawise sinau bertahap lan berlanjut lumantar kegiyatan pasinaon 1,2, lan 3 sing wis
disinauni, centang tabel kanggo ngukur sepira siswa mangerteni materi sing wis
disinauni. Wangsulana sajujure babagan penguasaan materi UKBM ing tabel ngisor iki.

Tabel Refleksi Diri Pemahaman Materi


No Pitakonan Ya Tidak

1. Apa wis paham babagan gamelan?

2. Apa wis saged bedakke jenis-jenis gamelan?

3. Apa wis saged gawe pitakonan babagan teks eksposisi?

4. Apa wis paham babagan teks wacana eksposisi?

5. Apa saged nulis teks wacana eksposisi?

elsa maya s 32
Yen mangsuli “ORA” ing salah siji pitakonan ing nduwur, sinau maneh materi kasebut
ing Buku Teks Pelajaran (BTP) lan sinau maneh kegiyatan pasinaon 1,2, lan 3 sing kirane
perlu dibaleni tumprap bimbingan Guru lan kancamu. Aja putus asa kanggo ngulangi
maneh! UlanN Iyen
T K mangsuli
E G I A T A “YA”
N B Eing
L Apitakonan
J A R M A lanjutna
N D I R I bab
( U Ksateruse.
BM) Sukses untuk
kalian !!! (B.Jawa 3.5 - 4.5/1/5/5)

1. Identitas
a. Nama Mata Pelajaran : Basa Jawa
b. Kelas / Semester : XII / Ganjil
c. Kompetensi Dasar :

3.5 Mengidentifikasi kaidah penulisan aksara Jawa dalam 5 (lima )


paragraph yang menggunakan aksara swara.
4.5 Menulis dan menyajikan teks berhuruf jawa lima paragraph yang
menggunakan aksara swara Jawa.

d. Indikator Pencapaian Kompetensi :

3.5.1 Siswa mampu mengidentifikasi kaidah penulisan aksara Jawa dalam 5


(lima) paragraph yang menggunakan aksara Jawa swara.
3.5.2 Siswa mampu menggunakan aksara jawa swara sesuai dengan kaidah.
3.5.3 Siswa mampu mengartikan lima paragraf yang menggunakan aksara swara
Jawa.
4.5.1 Siswa mampu menulis lima paragraph berhuruf aksara swara Jawa yang
menggunakan aksara Jawa.
4.5.2 Siswa mampu menulis jawaban yang berkaitan dengan paragraf berhuruf
Jawa .
e. Materi Pokok : Nulis Aksara Jawa
f. Alokasi Wekdal : 8 x 90 menit
g. Ancas Piwulangan :

Melalui kegiatan tanya jawab peserta didik dapat menandai tata tulis dan
mengelompokkan tata tulis aksara Jawa/ carakan Madura sesuai dengan
fungsinya dengan tepat. Setelah itu, siswa dapat menulis kalimat,paragraf, dan
mengalihfungsikan paragraf dengan menggunakan aksara Jawa/ carakan
Madura sesuai dengan fungsinya secara benar dan tepat. Sehingga peserta didik
dapat menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang dianutnya melalui
belajar menulis aksara Jawa, mengembangakan sikap jujur, peduli, dan
bertanggungjawab, serta dapat mengembangkan kemampuan berpikir kritis,
komunikasi, kolaborasi, kreativitas (4C).

elsa maya s 33
h. Materi Piwulangan :

a. Materi Pembelajaran
Lihat dan baca pada Buku Teks Pelajaran (BTP):
Sudi Yatmana . 2015. Kabeh Bisa Basa Jawa. XII. Jakarta: Yudhistira
Gadung Widaryatmo, dkk. Prigel Basa Jawa. XII. Jakarta: Erlangga

2. Peta Konsep

1. Peta Konsep

Nulis Aksara Jawa

Sandhangan swara
Carakan nglegena
Sandhangan Panyigeg lan
Pasangan Aksara Jawa pangkon

Sandhangan Wyanjana lan


Sandhangan Aksara Jawa Panjingan

Tandha pawacan

Aksara Murda

Aksara Swara

c. Kegiatan Pembelajaran
a. Purwaka
Sakderenge piwulangan dina saiki coba bacah - bocah gatekana wacan ing
ngisor iki coba wacanen alon !

1. Sadhurunge pasinaon ngenani aksara murda lan swara. Coba sebutna cacahe
aksara ngiegena ana pira?

2. Tulisen wujude aksara ngiena Ian pasangane!

Kanggo ngrampungake soal ana ing dhuwur kasebut, coba bocah - bocah
nglanjutake kagiatan sinau ana ing petunjuk UKBM ngisor iki.

elsa maya s 34
Kegiatan Belajar 1
Gatekna tulisan jawa ing ngisor iki lan mangertenana tuladha tulisan jawa kanti
patitis!

Aksara Murda )
Aksara murda cacahe winates. Ora saben aksara legena ana aksara murdane.
Kang lumrah cacahe aksara murda ana 7
No. Aksara Murda lan Aksara Latin
Pasangane
1. !® Na

2. @¯ Ka

3. #° Ta
4. $± Sa
5. %² Pa

6. ^³ Ga

7. *µ Ba

Aksara murda yaiku aksara sesirah utawa aksara sesirah (huruf kapital). Aksara murda
iku mung kanggo pakurmatan. Lumrahe kanggo nulis jenenge utawa jejuluktitah kang tata
caraning urip kaya manungsa lanj enenge padunungan.

Aksara murda ora kena dadi sesigeging wanda. Saben satembung cukup aksara siji bae.
Yen aksara sing ngarep ora ana murdane, ya aksara burine, yen burine ora ana, ya burine maneh.
Panemu I (miturut wewaton Sriwedari)

Asmane ratu utawa raj a katulis nganggo aksara murda kabeh.

Tuladhane : Sri Sultan Hamengkubuwana: $i] $ulTnam_kubuwn.


Asmane panggedhe utawa para ngaluhur cukup katulis nganggo aksara murda mung
salah siji ing saben tembunge, yaiku kapilih aksara perangan ngarep.
Tuladha: Gubernur Ganjar Pranawa: gub/nu/ &n/J%]nw.
Panemu II

elsa maya s 35
Kanthi anane pambudidaya kanggo nyampumakake tititulis basa jawa kang dianakake
rikala taun 1974, cak-cakane aksara murda uga dadi owah, yaiku kaj aba kanggo nulis j enenge
wong kang katemtoake ing wewaton Sriwedari. Aksara murda uga kena kanggo nulisake :
pangkat/gelar/kalungguhan, papan panggonan tinamtu, kantor/bebadan, Lsp. Dene panulise mung
salah siji saben tembung, dipilih aksara kang mapane luwih ngarep tinimbang aksara liyane kang
ana murdane.

Tuladha:
a. Prabu Jaya Baya = %] bu jy*y

b. Presiden Sukarno= %}sifn|±k/[no


Aksara kang mati pangucape utawa antuk pasangan/kapangkon, senajan ana murdane, mula
panulise tetep migunakake aksara denta (biasa) ora migunakake aksara murda. Tuladha:

Raden Ngabehi = rfen\z*eai

Sakwise gatekake piwulangan latihan aksara jawa ing dhuwur gawea kelompok kurang
luwih anggotane 5 bocah. Diskusina karo kanca sakbangku kanca sakelas, lan kanca beda
kelas :

A. Salinana ukara ing ngisor iki dadi aksara Latin !

?8]bu%unT[fwaikuntai=p]jAm/t,kgu=znS[d[rkHi=gihpunik:r[fe/Wkufr, r[fn²e/ mfi,r[fn®kulln±[w.


?%nemBhAa[n±nptintai=mtrmK=sepisnNput]jlukiag_%mnhan\.
B. Salinana ukara ing ngisor iki dadi aksara Jawa!
1. Ken Arok lan Ken Dhedhes kang anuranake para nata ing tanah Jawa, kang isih lestari nganti jaman iki.
2. Sultan Hadiwijaya nalika timur asmane Maskarebet utawa Jaka Tingkir.

Ayoo latihan !

elsa maya s 36
Sakwise paham karo materi kegiatan pasinaon ing dhuwur kanggo ngukur sepira
pengerten babagan aksara Murda, bocah - bocah coba mangsuli pitakon lan diskusi
karo kanca - kancamu, coba tindakana soal-soal ing ngisor iki .…. semangat yaa caah.
Salinana ukara ing ngisor iki dadi aksara Jawa!
1. Layone Presidhen Sukarno iku di petak ing kutha Blitar.

2. Kabupaten Kediri kondhangpecel tumpange.

3. Gunung Kelud kuwi kalebu wewengkon Kediri karo Blitar.

4. Wayang minangka salah sawijining budaya Jawa sing wis kaloka saindhenging bawana.

5. Suparna lan Tanto lungan menyang Tasikmalaya arep lomba Geguritan.

Pethilan teks ing ngisor iki owahana nganggo aksara Jawa kanthi nggatekake panganggone
aksara murda!

Lawang Sèwu punika satunggaling gedhong ing Semarang, Jawa Tengah tilasipun kantor
Pamarentah Walanda. Dipunbangun ing taun 1903 lan rampung ing taun 1907. Dumunung ing
bunderan Tugu Muda, ing jaman rumiyin dipunsebat Wilhelminaplein. Warga Semarang
kathah ingkang nyebat Lawang Sèwu amargi kathah kori lan cendhéla kang ageng lan wiyar.
Nanging wonten ing kasunyatan saleresipun boten wonten satunggal èwu. Gedhong kina lan
éndah punika kawangun tingkat kalih.

Salinana ukara ing ngisor iki dadi aksara Latin!


?mBh$siMnTmnQ|kMnQ|k")Ñzukt]z[nN#sinh.lnSyk[tonKXgnHti[nbx= prp_z] wit|MdaikuwiwitZ[tonN
[kkwsisS[nN aulhkrwitTn\,
?lzi[tD[$me/Bm}m_BkebkeMn|=D.senjnHuf[nN[aortumurun\azenTnSha=g}metiT kulit\ k]savp\,

Kegiatan Belajar 2
Sakderenge pinuju kegiatan pasinaon 2, gatekana ing ngisor iki.

elsa maya s 37
AKSARA SWARA

- Aksara swara cacahe ana 5, digunakake kanggo nulis jeneng, gelar jeneng panggonan
lan jeneng lembaga. Carane nulis saben satembung sa-aksara ing wanda ngarep dhewe yen
ora ana ngarep dhewe isa ing wanda candhake.
A I U E O
A I U E 0

Tuladha

Ibrahim : I b]aim\
Universitas : Uni[p+/sits\
Eropa : E[rop
Oktober : O [kTo[b/

Sakwise gatekake piwulangan latihan aksara jawa ing dhuwur, gawea kelompok kurang
luwih anggotane 5 bocah. Diskusiana karo kanca sakbangku kanca sakelas, lan kanca beda
kelas :

Salinana ukara ing ngisor iki dadi aksara Latin!

?!/ssilulusSnHkunT n Si [zL [nDtHi= punD[kK E/kn\,


?AliUsnNlikaisihaumu/lim=taunSene=[zmenwweruhs}[z[z.
?aufkrssiO[kTobe/aikiIrax[pHn |Òk|Bbuzh.
Salinana nganggo aksara jawa !
1. Indonesia Negara kang makmur loh jinawi.

2. Presidhen Joko Widodo mentas kondur saka Arab


3. Umar nalika dugi Semarang tabuh 5 sore mau krasa pating greges mula ngombe vitamin.

elsa maya s 38
d. Panutup

Setelah kalian belajar bertahap dan berlanjut melalui kegiatan belajar 1, 2 dan 3,
berikut diberikan Tabel untuk mengukur diri kalian terhadap materi yang sudah
kalian pelajari. Jawablah sejujurnya terkait dengan penguasaan materi pada UKB
ini di Tabel berikut.

Tabel Refleksi Diri Pemahaman Materi


No Pertanyaan Ya Tidak
1. Apakah kalian telah memahmi pengertian ............. ?
2. Apakah kalian telah memahmi pengertian ............. ?
3. Apakah kalian telah memahmi pengertian ............. ?
4. Dapatkah kalian menyebutkan factor-faktor ............. ?
5. Dapatkah kalian menyebutkan factor-faktor ............. ?
6. Apakah kalian memahami perilaku ............. ?
7. Apakah kalian memahami perilaku ............. ?
8. Dapatkah menghitung ............. ?

Jika menjawab “TIDAK” pada salah satu pertanyaan di atas, maka pelajarilah
kembali materi tersebut dalam Buku Teks Pelajaran (BTP) dan pelajari ulang
kegiatan belajar 1, 2 dan 3 yang sekiranya perlu kalian ulang dengan bimbingan
Guru atau teman sejawat. Jangan putus asa untuk mengulang lagi!. Dan apabila
kalian

UNIT KEGIATAN BELAJAR MANDIRI (UKB


M ) (Jw-3.1/4.1/VI/2/1)

1. Identitas

elsa maya s 39
a. Jeneng Mata Pelajaran : Bahasa Jawa
b. Semester : Satu
c. Materi Pokok : Serat Wedhatama pupuh Dhandhanggula.
d. Alokasi Waktu : 2 x 2 JP
e. Kompetensi Dasar :
3.1 Menelaah teks Serat Wedhatama pupuh Dhandhanggula.
4.1. Menanggapi isi Serat Wedhatama pupuh Dhandhanggula dan menulis, serta
menyajikan syair tembang Dhandhanggula dengan bahasa sendiri

f. Tujuwan Pasinaon :

Lumantar pendekatan saintific lan model pembelajaran discovery


learning peserta didik bisa mangerteni ragam, bentuk lan ciri-ciri rumah
adat Jawa, nganalisis isi lan amanate, lan terampil menehi tanggapan kanthi
basa kang santun lan ngandharake maneh isine kanthi nggatekake patrap
religius, kebak tanggung jawab, kerja keras, lan bisa mekarake kabisan
mikir kritis, kreatifitas, kolaboratif, lan komunikasi (4C).

g. Materi Pasinaon :

PITUDUH UMUM
elsa maya s 40
1. Pestekna lan fokusna apa kang bakal kok-sinaoni dina iki?
2. Waca lan pahamana pendahuluan (apersepsi) kanggo mbiyantu kowe
3. Fokusna perkara kang bakal kok-sinauni
4. Golekana referensi/ buku-buku teks kang magepokan karo topik/ perkara
kang bakal kok-adhepi
5. Aja lali browsing internet kanggo golek kawruh kang up to date
6. Tansah dhiskusekna saben perkara kang ana karo kanca-kancamu lan
utawa guru, lan
7. Presentasekna asil pemahamanmu supaya duuwe manpaat kanggo wong
liya.

h. Kegiatan Pasinaon :
a) Purwaka
Saderunge sinau materi iki sumangga para siswa migatekake gambar ing
ngisor iki!

elsa maya s 41
b) Peta Konsep

11 macem
jinise tembang macapat
macapat (MasPuKiSiDurGa
mMi)

Guru gatra
Ngidenifikasi,
ngerteni, lan
nganalisis
macapat ciri-ciri tembang
Guru Wilangan
macapat

njlentrehake isi
PITUTUR LUHUR tembang Guru Lagu
ING TEMBANG macapat
MACAPAT
ngrakit tembang
macapat

Maca, ngripta, publikasi


lan publikasi tembang
macapat macapat

nyritakake isi
tembang macapat
karya mandiri

2. Kegiatan Inti

Kegiatan Pasinaon 1

Sugeng enjing? Pripun kabare para putra siswa? Alhamdulillah sumangga tansah syukur
mrang Gusti Kang Murbeng Akasa amarga nganti titi wanci iki awake dhewe kabeh padha
pinarangan bagas waras!
Para siswa aranana, apa tau krungu tembang macapat dandhanggula?

elsa maya s 42
a. Kagiyatan Inti
1. Pituduh Pasinaon iki:
1) Sadurunge miwiti nyinaoni UKB, para siswa amrih kudu ngaturake dunga supaya
diwenehi mupangat kang maksimal.
2) UKB iki disinaoni kanggo mangerteni jinise tembang macapat, ciri-ciri tembang macapat,
njlentrehake isi tembang macapat, ngrakit tembang macapat, publikasi tembang macapat,
lan nyritakake isi tembang macapat karya mandiri.
3) Sajrone nyonaoni saben kagiatan pasinaon, para siswa kudu nggarap gladhen/ tugas sing
wis disediakake kanggo ngerteni sapira siswa wis nguasai isi sing kinandhut ing njerone
kagiatan kasebut.
4) Nalika para siswa maca UKB iki, para siswa bakal dinilai ngenani pamahaman sajrone
ngidenifikasi, ngerteni, lan nganalisis macapat, sing kaperang dadi jinise tembang
macapat, ciri-ciri tembang macapat, njlentrehake isi tembang macapat; uga maca, ngripta,
lan publikasi macapat, sing kaperang dadi ngrakit tembang macapat, publikasi tembang
macapat, lan nyritakake isi tembang macapat karya mandiri.
5) Semaken lan gatekna tembang Pucung ing ngisor iki!
Ngupadi Piwulang

jinis lan tata paugerane


Rasaning basa (sastrane) kawruh basane
surasa, pitutur luhure
titilaras
Rasaning swara pedhotan elsa maya s 43
trapsilane
Kanggo nambah wawasanmu saiki golekana katrangan UMUM
ngenani bab tembang macapat dandhanggula

Ayo Gladhen !

Sawise padha mangerteni materi ing Pasinaon 1 lumantar literrasi, pengamatan, lan diskusi
kelompok, coba saiki wangsulana gladhen ing ngisor iki!
1. Sapa sing dadi tuladha ing serat Tripama?
2. Andharna wose serat tripama
3. Jlentrehna paugerane !
4. Andharna tembang kasebut migunakake basamu dhewe!
5. Kepriye tuntunan saka tembang kasebut!

Wangsulan!

Kegiatan Pasinaon 2

Para siswa, ing pasinaon 2 iki bakal nyinau perangane tripama dandhanggula

elsa maya s 44
Tembang macapat iku nduwei paugeran kaya ing ngisor iki.

Temban
g
macapat

Guru Guru Guru


gatra wilangan lagu

Guru gatra yaiku cacahe gatra tembang (Susantina, 2010:3). Miturut Saputra (2001:57) yen
guru gatra iku gumantung marang jinise pola sajak utawa metrum. Saben-saben tembang
macapat nduweni paugeran-paugeran kang beda salah sijine yaiku guru gatra. Tuladha :

1. Pangertene Serat Tripama pupuh Dhandhanggula


Dhandanggula saka tembung dhandhang sayektine jenising kewan manuk kang saben
menclok nyuwara nggaok gaok, umume diarani manuk gagak. Saka tembung kuwi
ndhandhang ateges cewer utawa seneng omong ing ngendi paran. Gula ateges
samubarang kang legi. Adhedhasar saka pangerten kasebut, dhandhanggula ngemu
surasa pitutur kang becik. Mula tembang dhandhanggula pantese kanggo aweh pitutur
bab kabecikan. Tuladhane serat Tripama kang ngandharake Dhandhanggula
2. Miturut maknane,
Guru gatra : 10
Guru wilangan lan guru lagune: 10i, 10a, 8e, 7u, 9i, 7a, 6u, 8a, 12i, 7a
Dhandhangula

Guru wilangan Guru lagu Guru gatra

10 i

10 a

8 e

7 u

9 i
10
7 a
Kegiatan Belajar 3

elsa maya s 45
3. Penutup
Para siswa, ing pasinaon 4 iki bakal mbimbing kowe kabeh
supaya darbe waktak tanggap (kritis), wasis ing kawruh, lan darbe
Sawuse para siswa sinau kaweanenan
kanthi sijiaweh panemu
mbaka anakegiyatan
siji ing n pasinaon 1, 2, 3, lan
garepe wong akeh, miligne ngrembug bab dandhanggula.
4 kanggo ngukur kabisanmu marang materi kang wus kok-sinauni, Supayawangsulana
asile
pitakon ikiluwih sae
kanthi mula goleka
sajujure referensi
magepokan kanggo
materi UKBM bahan
ingdhiskusi!
tabel iki: Lan
supaya siswa luwih darbe karakter luhur anggonmu mangsuli
Tabelmigunakna
Refleksi Diritembung-tembung
Pemahaman Materi krama (krama alus) lan nggatekna
No unggah-ungguhPitakon
basa! SlYAGA PARA SlSWA! Ya Ora

1. Apa siswa wus mangerteni pupuh Dhandhanggula.?

2. Apa siswa wus paham ciri-ciri pupuh Dhandhanggula.?

3. Apa siswa wis paham filosofi pupuh Dhandhanggula.

4. Apa siswa bisa nyebutake amanat kang bisa kapethik saka


sinau pupuh Dhandhanggula.?

5. Apa siswa wis bisa menehi panemu marang isi lang


piwulang pupuh Dhandhanggula.kanthi basa kang
santun ?

6. Apa siswa wis wasis ngandharake maneh isi teks pupuh


Dhandhanggula.?

Manawa mangsuli “ORA” ing salah sawjining pitakon dhuwur mau, mula
sinaunen maneh materi kang kasebut ing Buku Teks Pelajaran (BTP) lan
sinaunen maneh kegiatan belajar 1, 2, 3, lan 4 kang sekirane kudu kok baleni
kanthi bimbingan Guru utawa kancamu. Aja nganti nglokro kanggo mbaleni
maneh. Lan menawa wis mangsuli “YA” ing kabeh pitakonan, mula siswa kanthi
pribadhi utawa ngajak kanca liya kang wus siyaga ngadhepi tes formatif supaya
kowe bisa sinau ing UKBM sateruse. Sumangga! OK?
AYO, SLIRAMU MESTHI BISA!
JAYA JAYA WIJAYANTI!

elsa maya s 46
WEWALER

1. Identitas
a. Nama Mata Pelajaran : Bahasa Jawa XII
b. Semester : Genap
c. Materi Pokok : Teks Eksposisi Budaya Wewaler
d. Alokasi Waktu : 4 X 45 menit
e. Kompetensi Dasar :
3.2 Mengidentifikasi pokok-pokok isi; menganalisis pilihan kata;
menyimpulkan nilai-nilai yang terkandung di dalam; dan mengevaluasi
relevansi pitutur luhur dengan kondisi masyarakat saat ini teks budaya
wewaler, lisan atau tulisan.
4.2 Memberi tanggapan isi teks eksposisi budaya wewaler

f. Tujuan Pembelajaran:

Melalui kegiatan membaca, diskusi, tanya jawab, penugasan, presentasi dan


analisis, kalian dapat Mengidentifikasi pokok-pokok isi; menganalisis pilihan
kata; menyimpulkan nilai-nilai yang terkandung di dalam; dan mengevaluasi
relevansi pitutur luhur dengan kondisi masyarakat saat ini teks budaya
wewaler, lisan atau tulisan dan dapat Memberi tanggapan isi teks eksposisi
budaya wewaler, sehingga kalian dapat menghayati dan mengamalkan ajaran
agama yang dianutnya, mengembangakan sikap jujur, peduli, dan
bertanggungjawab, serta dapat mengembangkan kemampuan berpikir kritis,
komunikasi, kolaborasi, kreativitas (4C).

g. Materi Pembelajaran
1 Fakta
. Wewaler luhur urip ing madyaning bebrayan

Manungsa urip ing alam ndonya ora bisa uwal saka tepa slira lan samad
sinamadan. Kudu nggatekake marang welinge para leluhur kang kebak ing
kautaman. Para leluhur wis akeh paring pautaldhan becik marang turune kang
awujud wewaler utawa pitutur kabecikan.
Minangka anak sakmestine duwe rasa urmat marang wong tuwa kaya dene
wewalere wong jawa aja sira wani marang wong atuwanira,jalaran sira bakal
kena bendu saka kang murbeng dumadi’. Saka andharan iku bisa dimangerteni

elsa maya s 47
menawa kanggone wong Jawa, wong tuwa iku utama ateges kudu diajeni,
diurmati kanthi gelem ngajeni lan ngurmati ateges diarani anak sing bekti.
Menawa matur ana sangarepe wong tuwa prayogane kudu nganggo basa kang
alus lan kepenak dirungokake, ya mesthine nganggo basa Jawa krama. Aja pisan
pisan wani marang wong tuwa amarga wani marang wong tuwa iku bisa diarani
anak kang duraka lan bisa kuwala. Penganggepe wong Jawa wong tuwa kang
nandhang tatu atine amarga saka tumindak duraka anake, apa kang kewetu saka
pangucape bisa malati tumrap anak.
Sajroning urip bebrayan prayogane aja sira mulang gething marang liyan,
jalaran iku bakal nandur cecongkrahan kang ora ana uwis uwise. Saka wewaler
kasebut bisa dimangerteni menawa urip ing bebrayan kuwi bisa ana ing ngendi
wae. Ana ing sekolahan minangka bocah sekolah sejatine aja nganti ana rasa
gething, anyel lan cubria marang kancane, amarga kanthi kawetuning rasa kang
kaya mengkono kuwi mau bisa njalari cecongkrahan marang kancane dewe. Ora
kacipta urip bebrayan kang rukun, pada urmat lan ngurmati. Ana ing urip
bebarayan prayogane aja lali marang ngelmu kang karya tentreming ati, jalaran
kuwi bisa gawe tentreming bebrayan. Saka andharan kasebut bisa dimangertteni
menawa elmu kuwi wigati kanggo gawe ati dadi ayem lan tentrem aknthi ati kang
tentrem mesthine bakal ndadekake

2 Konsep
. Wewaler
Wewaler yaiku samubarang kang ora kena diterak, sesambungan karo
kahanan ing sakiwa tengen kayata etika sesrawungan karo lingkungan,
sesrawungan karo gusti Allah sing nyipta. Ing wulangan iki wewaler sing
dirembug yaiku wewaler kang ana ana sesambungane karo manungsa
sesrawungan karo lingkungan. Manungsa urip kuwi tansah sesambungan siji lan
sijine. supaya sesambungan kuwi lumaku kanthi becik, saben manungsa kudu
ngugemi marang paugeran paugeran kang bisa kajupuk saka wewaler. Sebab
kanthi ngugemi wewaler kuwi mau manungsa bisa nindakake babagan kang
utama ana ing sakjroning uripe. kayata anane rasa urmat, tepa slira, tulung
tinulung, rasa welas asih lan duwe jiwa kaprawiran kanggo kamulyaning nagara.
Tuladha:
- Aja nglungguhi kijing ing kuburan mengko ndak kuwalat
- Ora etuk nyuwil gedhang ing kondangan sakdurunge diujubke lan didongani
- Yen gawe ingkung kudu pitik jago
- Yen kondangan kudu ana gedhang setangkep
- Bocah sukerta kudu diruwat
- Yen guneman karo wong tuwa aja nyangklak sadhuwure tenggak
- Aja dhahwen ati open

3 Prinsip
.  Eksposisi
Ing kelas sewelas wis nate diandharake kanthi cetha ngenani teks eksposisi.
ananging kanggo pangeling eling ing piwulunag iki diandharake ngenani teks
eksposisi.
4 Prosedur

elsa maya s 48
.
Pathokan panulise eksposisi.
1. Eksposisi mung ngupaya kanggo nyethakake utawa njlentrehake sawijining pokok
prastawa/persoalan.
2. Isi eskposisi ora duwe karep ngundang reaksi, ndayani sikap lan panemune
pamaos.
3. Gaya eksposisi kudu informatif lan ngyakinake.
4. Basa eksposisi minangka basa pawarta tanpa rasa subjektif lan emosional.
5. Ing eskposisi, fakta-fakta mung digunakake dadi piranti konkritisasi, maksude
gawe rumusan lan kaidah kang dijlentrehake supaya tambah cetha (ora dadi bahan
pembuktian).
6. Eksposisi ngupaya kanggo njembarake pamawas lan pangretene pawongan marang
objek kang dirembug.
7. Panulis eksposisi kudu ngreti prastawa kang diandharake.
8. Panulis eksposisi kudu prigel nganalisis prastawa kanthi cetha lan konkret.

Petunjuk Umum

1. Pastikan dan fokuskan apa yang akan anda


pelajari hari ini.
2. Baca dan pahami Pendahuluan (Apersepsi) untuk
membantu anda memfokuskan permasalahan yang
akan dipelajari.
3. Cari referensi/buku-buku teks yang terkait dengan
topik/permasalahan yang anda hadapi.
4. Jangan lupa browsing internet untuk menda-patkan
pengetahuan yang up to date.
5. Selalu diskusikan setiap persoalan yang ada dengan
teman-teman dan atau guru.
6. Presentasikan hasil pemahaman anda agar
bermanfaat bagi orang lain.

Jika tahapan-tahapan telah kalian lewati, kalian boleh meminta tes formatif kepada
Bp/Ibu guru sebagai prasyarat untuk melanjutkan ke UKBM berikutnya. Oke.?!

elsa maya s 49
h. Kegiatan Pembelajaran
a) Pendahuluan
3. Peserta didik dan pendidik melakukan curah pendapat tentang teks
eksposisi wewaler
e. Masih ingat tentang teks eksposisi?
f. Pernahkah kalian mendengarkan wewaler?
g. Dimanakah kalian pernah mendengarkan cerita wewaler?
h. Berikan salah satu contoh dan makna cerita wewaler di kehidupan
sehari-hari?
4. Peserta didik menerima informasi kompetensi, indikator, materi, manfaat,
dan langkah pembelajaran yang akan dilaksanakan.

b) Peta Konsep

Wacan eksposisi budaya wewaler

Maca wacan Mangsuli lan gawe


Nemtokake pokok- Nanggepi isi
eksposisi pitakon babagan
pokok isi wewaler wacan wewaler
wewaler wewaler

2. Kegiatan Inti

Kegiatan Belajar 1

Peserta didik diberikan sebuah teks eksposisi, selanjutnya peserta didik akan
menguraikan pengertian teks eksposisi.

Apabila kalian telah mampu menyelesaikan persoalan di atas, maka kalian bisa melanjutkan
pada kegiatan belajar 2 berikut.

Kegiatan Belajar 2

Peserta didik diberikan sebuah teks eksposisi (utuh) untuk dianalisis struktur dan
ciri kebahasaan dari teks eksposisi.

elsa maya s 50
3. Penutup

Setelah kalian belajar bertahap dan berlanjut melalui kegiatan belajar 1, 2, dan 3, berikut
untuk mengukur diri kalian terhadap materi yang sudah kalian pelajari. Jawablah sejujurnya
terkait dengan penguasaan materi pada UKBM ini di Tabel berikut.

Tabel Refleksi Diri Pemahaman Materi

No Pertanyaan Ya Tidak

1. Apakah Anda dapat menjawab pertanyaan teks


eksposisi budaya wewaler?

2. Apakah Anda dapat menentukan pokok-pokok isi


teks eksposisi budaya wewaler?

3. Apakah Anda dapat menanggapi isi teks eksposisi


budaya wewaler?

Jika menjawab “TIDAK” pada salah satu pertanyaan di atas, maka pelajarilah kembali
materi tersebut dalam Buku Teks Pelajaran (BTP) dan pelajari ulang UKBM ini dengan
bimbingan Guru atau teman sejawat. Jangan putus asa untuk mengulang lagi!. Dan apabila
kalian menjawab “YA” pada semua pertanyaan, maka kalian boleh sendiri atau mengajak
teman lain yang sudah siap untuk mengikuti tes formatif agar kalian dapat belajar ke
UKBM berikutnya... Oke.?

elsa maya s 51
UNIT KEGIATAN BELAJAR MANDIRI (UKBM)
Jw 3.3 – 4.3 / 2/ 3/ 8

1. Identitas

a. Nama Mata Pelajaran : Bahasa Jawa


b. Kelas / Semester : XII / Genap
c. Kompetensi Dasar :

KD 3.3 - Mengidentifikasi kaidah penulisan teks berhuruf Jawa lima paragraf


yang menggunakan tanda baca (pada).
KD 4.3 - Menulis lima paragraf berhuruf Jawa yang menggunakan tanda baca
(pada).

d. Materi Pokok : Aksara Jawa


 Titi sastra, titi wacana, titi ukara, titi tembung, lan
titi swara
e. Alokasi Waktu : 6 x 45 menit
f. Tujuan Pembelajaran :

Melalui kegiatan membaca, diskusi, tanya jawab, penugasan, presentasi dan analisis,
peserta didik dapat mengidentifikasi titi sastra; menganalisis titi wacana, titi ukara, titi
tembung, lan titi swara; menyimpulkan pokok-pokok isi; dan mengevaluasi relevansi isi
dengan realitas masyarakat saat ini teks lima paragraf aksara Jawa yang
mengintegrasikan pada lisan atau tulisan. Memberi tanggapan isi; menulis lima paragraf
lain sesuai aturan penulisan yang berlaku; membetulkan kesalahan tulisan teman; dan
menyajikan tulisan sendiri secara lisan atau tulisan, teks lima paragraf aksara Jawa yang
mengintegrasikan pada. sehingga peserta didik dapat menghayati dan mengamalkan
ajaran agama yang dianutnya,

g. Materi Pembelajaran :

Pada
- Pada lingsa , kanggo koma. Nanging menawa ing satengahe ukara ana aksara
mati, pangkon iku dadi gantine pada lingsa. Yen pangkon ketemu pada lingsa
iku padha karo titik.
- Pada lungsi . kanggo titik.
- Pada pangkat ; kanggo ngapit angka.

elsa maya s 52
2. Peta Konsep

Saintifik (5M)

Mengamati
 Membaca teks aksara
Jawa
Membaca teks lima  Mencermati titi sastra,
paragraph yang ditulis titi wacana, titi ukara, titi
tembung dan titi swara
menggunakan aksara Jawa
dalam paragraph aksara
Jawa

Menentukan pokok-pokok
Menanya
isi yang ada dalam lima  Mempertanyakan titi
paragraph aksara Jawa sastra, titi wacana, titi
ukara, titi tembung, dan
titi swara dengan bahasa
dan sikap yang santun.
Mengidentifikasi kaidah Mengaitkan isi paragraph
penulisan teks berhuruf Jawa yang ditulis menggunakan
lima paragraf yang aksara Jawa dengan Mengumpulkan informasi
menggunakan tanda baca (pada)  Menemukan pokok-
kondisi masyarakat jaman
pokok isi yang
sekarang terkandung di dalam teks
aksara Jawa
 Menulis lima paragraph
Aksara Jawa aksara Jawa yang
Membaca teks lima mengintegrasikan pada,
paragraph yang ditulis lisan atau tulisan
menggunakan aksara
Jawa

Mengasosiasi
Menulis lima paragraph  Membetulkan kesalahan
Menentukan pokok-
berhuruf jawa yang tulisan sendiri/teman
pokok isi yang ada  Menganalisis titi wacana,
menggunakan tanda baca
dalam lima paragraph titi ukara, titi tembung
(pada) aksara Jawa dan titi swara
 Member tanggapan
relevansi isi dengan
realitas masyarakat saat
Mengaitkan isi ini.
paragraph yang ditulis
menggunakan aksara
Jawa dengan kondisi
Mengkomunikasikan
masyarakat jaman
 Menyajikan tulisan aksara
sekarang Jawa lima paragraph yang
mengintegrasikan pada

elsa maya s 53
4. Kegiatan Pembelajaran

a. Purwaka Pasinaon
Sadurunge ngancik ing materi aksara Jawa, coba wacanen narasi ing ngisor iki.

Sapa sing weruh crita Aji Saka? Aji Saka kuwi ana gandheng cenenge karo asal usule
aksara Jawa.

Kanggo mangsuli pitakonan ing ndhuwur, coba setitekna UKB iki kanthi premati.

b. Wosing Pasinaon
7) Petunjuk Umum UKBM
Wacanen kanthi premati materi ing Buku Teks Pelajaran Prigel Basa Jawa kaca
86.
a) Sakwise mahami isi materi ing wacan, pakaryan-pakaryan sing ana ing
UKBM iki digarap kanthi individu utawa kelompok.
b) Garapen UKBM iki ing buku utawa langsung diisi ana ing kolom sing wis
disediakake.
c) Murid bisa sinau lumantar kegiyatan “ayo sinau”, menawa murid wis yakin
lan paham sarta bisa ngrampungake kegiyatan sinau sing wis sumadya,
murid oleh sinau dhewe utawa ngajak kancane sing wis siap kanggo melu
tes formatif supaya bisa lanjut menyang IKBM sakbanjure.

8) Kegiyatan Pasinaon
Wis siap?
Ayo sinau teks ing ngisor iki kanthi premati!

Kegiyatan Pasinaon 1

?kLb=aikuwis[nanai=sirh,klj_ki=aikuwis[nmu=anpucukB|nÒ|t\,[ynHulmu=fumunu=anai=aup[sS.nzi=[ynF|/
jnup[sSfumunu=anai=srnF|ni=awk\,
?pzucpHikubisffijlrnKbecikKn\,pzucpHugffijlrnNi=pti,ks=srn\pmit]n\,pzucpHugffijlrnNi=wir=,mulajzucpSke[pn[kK[d[w.
?multSrir,tnSh[ali=klwnWsPf.sbegJbegJ[nk=lliluwihbegJk=[ali=kLwnWsPf.si=spslh[s[lh.
?[ynSirfibecikKiai=liynÒ|lisSenai=wtu,supy[aorail=lnTnSh[kli=zn.[ynSirg[wkbecikKnMr=liynÒ|
lisSenai=Xmhsupy[a=glHil=l[nHor[kli=zn\,

elsa maya s 54
Sakwise maca teks ing ndhuwur, saiki gaweo kelompok sing anggotane 5 uwong. Rembugen karo
kanca-kancamu:

1. Golekana titi wacana, titi ukara, titi tembung, lan titi swara!

2. Gawea pitakon adhedhasar wacan aksara Jawa ing dhuwur!

3. Gaweya limang pitakon adhedhasar wacan ing dhuwur nganggo basamu dhewe.
Pitakon kasebut ditakokake marang klompok liya. Klompok liyane aweh wangsulan!

Kegiyatan Pasinaon 2

?kLb=aikuwis[nanai=sirh,klj_ki=aikuwis[nmu=anpucukB|nÒ|t\,
[ynHulmu=fumunu=anai=aup[sS.nzi=[ynF|/jnup[sSfumunu=anai=srnF|
ni=awk\,
?pzucpHikubisffijlrnKbecikKn\,pzucpHugffijlrnNi=pti,ks=srn\
pmit]n\,pzucpHugffijlrnNi=wir=,mulajzucpSke[pn[kK[d[w.
?multSrir,tnSh[ali=klwnWsPf.sbegJbegJ[nk=lliluwihbegJk=[ali=kLwnWsPf.si=spslh[s[lh.
?[ynSirfibecikKiai=liynÒ|lisSenai=wtu,supy[aorail=lnTnSh[kli=zn.[ynSirg[wkbecikKnMr=liynÒ|
lisSenai=Xmhsupy[a=glHil=l[nHor[kli=zn\,

elsa maya s 55
Kegiyatan Pasinaon 3

Soal / Pakaryan
Saka asil panulise aksara Jawa ing pakaryan 5, tulisen ing papan tulis utawa ijolna marang
kanca/klompok liyane supaya ditliti mbok menawa ana panulise kang kleru (titi wacana, titi
ukara, titi tembung, lan titi swara).
Rembugen, banjur gawenen cathetan tulisan kang wis koktliti, kalebu tulisan kang kleru
Andharna kanthi lesan apa kang koktemokake ing panulise aksara Jawa kang ditulis dening
kanca/klompok liya!
Dhiskusekna!

Pakaryan sabacute
Goleka wacana aksara Jawa saka media liyane, kayata ariwarti (koran), kalawarti (majalah),
internet, buku,lan sapiturute kanthi tema tinamtu!
Sawise bisa nemokake, banjur oncekana ukara kang ngemot titi wacana, titi ukara, titi tembung,
lan titi swara!
Garapan ditumpuk ing pasatemon candhake!
Pakaryan kasebut wartakna marang kanca-kancamu ing papan liya bisa lumantar sinau klompok,
mading utawa internet

c. Panutup
Kepriye
saiki?

Sakwise sinau lumantar kegiyatan pasinaon 1, 2 lan 3, ing ngisor iki Tabel
kanggo ngukur awake dhewe marang materi sing wis disinau.
Wangsulana sakjujur-jujure kanthi tugas materi ing UKB ing Tabel ngisor iki.

No Pitakonan Ya Ora

1. Apa kowe wis paham pangerten tanda wacan (pada) ing


aksara Jawa ?

2. Apa kowe wis paham kaidah penulisan pada?

3. Apa kowe wis paham pangerten aksara Jawa?

4. Apa kowe isa njlentrehne aksara Jawa kuwi apa?

5. Apa kowe isa nulis isi pokok wacan aksara Jawa?


elsa maya s 56
Tabel Refleksi Diri Pemahaman Materi

elsa maya s 57

Anda mungkin juga menyukai