Anda di halaman 1dari 7

Materi bahasa Jawa mid gasal 2019/2020  Latar wektu.

 Latar wektu. Umpamane; esuk, awan, sore, dina Minggu, tanggal utawa
CRITA RAKYAT wulan/taun tartamtu.
Crita rakyat kuwi crita jaman biyen sing asale saka masyarakat lan ngrembaka uga ana 6. Sudut pandang : posisi pangripta wonten ing cariyos.
ing masyarakat. Crita rakyat kuwi nyejarahake utawa nyritakake ngenani salah Pangripta saged dados:
sawijining kedadeyan ing papan panggonan utawa asal-usule papan panggonan.  Purusa kapisan paraga utama (orang pertama pelaku utama )
Ciri crita rakyat yaiku:  Purusa katiga (orang ketiga )
a. Asal utawa tumekane turun-temurun  Sarwi mangertos (serba tahu )
b. Ora dingerteni sapa sing sepisanan nggawe crita lan sapa sing dicritani 7. Amanat : Weling saka pangripta menyang pamaose.
(anonim) Kawruh basa Jawa
c. Akeh pitutur lan piwulang luhure Tembung Lingga/ kata dasar
d. Asipat tradisional Tembung kang durung owah saka asale diarani tembung lingga.
e. Critane akeh versi lan variasine Tuladhane: basa, dolan, dunung, gambar, jupuk, lunga, omah, pangan, pinter
f. Critane ngrembaka kanthi lisan saka wong siji menyang liyane sinau, tulis, waca lan sapanunggalane.
Wujud crita Rakyat: Tembung Andhahan
Fabel yaiku crita sing paragane sato kewan kang bisa tata jalma kaya manungsa. Tembung andhahan, yaiku tembung lingga kang wis owah saka asale. Owahe
Legendha yaiku crita ngenani asal-usule papan panggonan utawa salah sawijining tembung lingga jalaran diwenehi imbuhan, dirangkep, dicambor, lan diwancah.
barang 1. Imbuhan (Wuwuhan)
Mite yaiku crita ngenani alam sing ora kasat mata utawa ghaib a. Ater-ater
Sage yaiku crita sing isine babagan kaprawiran (kepahlawanan) Ater-ater, yaiku imbuhan kan manggone ana ngarep. Wujude ater-ater: m-, n-, ng-,
Sing kalebu unsur instrinsik carita rakyat: ny-, (ater-ater hanuswara), dak,- ko-, di-, (ater-ater tripurusa), kuma-, kami-, kapi-, ka-,
1. Tema : Underaning carita utawa bakuning carita. Gagasan pokok. sa-, pa-, pi-, pra-, pri-, tan-, pan-, a-,.
2. Paraga : Pawongan kang nindakake carita. Rumus= ater-ater + tembung lingga
 paraga utama : paraga sing nduweni sesambungan karo kadadean crita Tuladha:
sing paling akeh. m- + balang = mbalang
 Paraga tambahan : paraga sing kanggo geganep crita. dak- + tuku = daktuku
 paraga protagonis : paraga sing nduwe pakarti utawa watak becik/ utama. kapi- + lare = kapilare
 Paraga antagonis : Paraga sing pakartine/watak ala. b. Seselan
3. Penokohan,inggih menika gambaran watak paraga. Seselan, yaiku imbuhan kang manggone ana tengah. Wujude: -el, -er, -em, -um, -in,
4. Alur : Urut-urutaning kadadean ana ing crita wiwit lekas nganti Rumus: = seselan + tembung lingga
pungkasan. Tuladha:
Ana alur maju/lurus/ progresif lan ana alur mundur/sorot balik/ flashback/regresif. -in- + t uku = tinuku
5. Latar : Keterangan wektu, panggonan, lan swasana ana sajroning crita. -um- + g andhul = gumandhul
 Latar panggonan. Umpamane, desa, kutha, sekolahan, kamar, lsp.
c. Panambang 3) Dwilingga semu
Panambang, yaiku imbuhan kang manggone ana mburi. Wujude panambang: -a, -e, -i, Senajan tembunge dirangkpe, nanging duwe teges ora luwih saka siji.
-an, -en, -ake, -na, -ana, -ne, -aken, -ku, -mu, ipun, -ira Tuladha : ondhe-ondhe (arane panganan), epek-epek (arane tangan).
Rumus = tembung lingga + panambang c. Dwiwasana
Tuladha: Sing dirangkep wanda sing mburi.
Gawa + -ake = gawakake Tuladha:
Buku + -mu = bukumu Cekik = ce + kik = cekikik
Silih + -na = silihna Cenges = ce + nges = cengenges
4. TEMBUNG CAMBORAN
2. Wancahan (Singkatan) Tembung camboran yaiku tembung loro kang digandeng dadi siji.
Tembung wancah, yaiku tembung cekakan utawa tembung sing dielongi. Dene Tembung camboran diperang ana loro, yaiku:
pangeloge tembung ana 4 warna. • Tembung camboran wutuh/tunggal
a. Ambuwang perangan ngarep Yaiku tembung loro digawe dadi siji nduwe teges anyar.
Tuladha: Embakyu → em + bak + yu = bakyu Tuladha:
b. Ambuwang perangan mburi anjani putra : anoman
Tuladha: Embakyu → em + bak + yu = embak bala pecah : barang gamapang pecah
c. Ambuwang perangan ngarep mburi bapa biyung : wong sing ngukir jiwa raga
Tuladha: Sutarja → su + tar + ja = tar buntut urang : rambut ing githok
d. Tanpa wewaton gantung kepuh : ora tau ganti sandhangan
Tuladha: Sidoharjo = Ndarjo gantung siwur : katurunan kang kaping pitu
3. Rangkep • Tumbang camboran tugel/wudhar
a. Dwipurwa Yaiku tembung loro digandeng dadi siji kang tegese cedhak karo tembunge.
Sing dirangkep wanda sing ngarep Tuladha:
Tuladha: bangjo : abang ijo
Gaman = ga + man = gagaman → gegaman bulik : ibu cilik
Tuku = tu + ku = tutuku → tetuku dhelik : gedhe cilik
b. Dwilingga dhengus : gedhe bagus
Sing dirangkep tembung linggane. Kang nuduhake tges luwih seko siji JINISE UKARA
1) Dwilingga padha swara 1. UKARA CRITA (KALIMAT BERITA)
Tembung rangkep sing antarane swara ngarep karo swara mburi padha. Ukara crita yaiku ukara kang isine nyritakake utawa ngandharake sawijining bab utawa
Tuladha: bapak = bapak-bapak, ibu = ibu-ibu kedadean marang wong liya. Tuladhane kaya ing ngisor iki:
2) Dwilingga salin swara Saben wulan Mulud ing Ngayogyakarta lan Surakarta mesthi ana Sekaten.
Tembung rangkep sing antarane swara ngarepvlan mburi beda. Rikala aku ngepit mau, ing protelon Tugu ana uwong kesrempet truk.
Tuladha: turu = tura-turu, mlaku=mloka-mlaku Ahad sesuk simbah arep kondur ing Purwokerto.
2. UKARA PAKON (KALIMAT PERINTAH) a. Ukara Pitakon Lumrah
Ukara pakon utawa imperative yaiku ukara kang surasane awujud pakon utawa Tuladha:
perintah marang wong liya supaya nindakake sawijining bab utawa pakaryan kaya Omahmu ing ngendi?
kang dikarepake sing ngongkon. Wujude ukara pakon iku warna-warna, yaiku kaya ing Saiki wis jam pira?
ngisor iki: Paramasastra kuwi apa ta tegese?
a. Ukara Pakon Lumrah b. Ukara Pitakon Kang Ora Perlu Wangsulan (Ukara Retoris)
Tuladha: Tuladha:
Ndang ombenen! Kesandhung kuwi apa lara ta, Kang?
Awas sing ati-ati! Sapa sing ora kepingin lulus sekolah?
Wis enggal garapen! Iki ta daleme Pak Teguh?
b. Ukara Pakon Pamenging c. Ukara pitakon Paminta
Tuladha: Tuladha:
Kowe ora kena dolan yen durung sinau! Piye yen leren dhisik?
Aja rame-rame simbah nembe sare! Kowe mathuk apa ora yen saiki awake dhewe besanan?
Aja mangan ana ing ngarep kelas! 4. UKARA SAMBAWA
c. Ukara Pakon Pangajak Ukara sambawa yaiku ukara kang isine awujud pangarep-arep, saumpama, utawa
Tuladha: sanadyan. Ukara iki rancake migunakake tembung-tembung kang kawuwuhan
Awake dhewe saiki leren dhisik! panambang -a utawa -ana.
Ayo padha mampir nggonku dhisik! Tuladha:
Sadurunge kawiwitan ayo padha ngeningake cipta! Panasa, ya klambiku ben garing.
d. Ukara Pakon Panantang. Udana sing deres ben tandhuranku subur.
Tuladha: Mrenea wiwit biyen kowe ora katon kapiran.
Antemen yen pancen kowe wani! Sugiha dhuwit aku rak wis gawe omah.
Maraa rene yen nyata-nyata dhugdheng! Tinangisana nganthi semaput, dheweke ora bakal urip.
Gage balangen yen njaluk benjut sirahmu! Diwenehana klambi apik, ya ra tahu dienggo.
e. Ukara Pakon Paminta. 5. UKARA SANANTA
Tuladha: Ukara sananta yaiku ukara kang isine niyat, karep, utawa sedya. Ananging, kang duwe
Dhik, tulung cendhelane ditutup bae! niyat utawa sedya mau awake dhewe. Mesthi wae ukara iki durung kalakon utawa
Aku dakdolan nang omahmu, nanging disuguhi ya! durung katindakake jalaran isih awujud niyat.
3. UKARA PITAKON (KALIMAT TANYA) Tuladha:
Ukara pitakon yaiku ukara kang isine awujud pitakonan. Ukara iki racake migunakake Kareben munggah sekolah, aku kudu sinau mempeng.
tembung pitakon apa, piye, pripun, kadospundi, sinten, sapa, pira, pinten, ing ngendi, Aku arep umbah-umbah, kowe aja ngajak crita wae.
wonten pundi, caba, cobi, kapan, lan kala punapa. Ukara pitakon kapilah-pilah dadi E, dak dolan menyang daleme simbah.
kaya ing ngisor iki: Tinimbang ndomblong, dak resik-resik latar mburi, ah!
3. Pangkur : Bersifat keras, bergairah “sereng, nepsu, nggambarake kekarepan
Serat Wulang Reh kang ora gampang nglokro”, cocok untuk memberikan nasehat yang keras,
Serat Wulangreh cinta berapi-api, cerita hal-hal yang bersifat keras.
yaiku karya sastra awujud tembang macapat. Anggitanipun/ karangane Raja 4. Durma : Berwatak “galak, jengkel, utawa muring” keras, marah, bergairah.
Surakarta, Sri Susuhunan Pakubuwana IV nalika taun 1788 nganti 1820 (32 Cocok untuk mengungkapkan kemarahan, cerita perang, perasaan jengkel
taun). Naskah Wulang Reh disimpen ing Museum RadyaPustaka ing 5. Maskumambang : “Sedhih, susah, nalangsa, kelara-lara, ngeres-eresi”, sedih,
Surakarta.Tembung Wulang Reh saka tembung Wulang lan Reh.Wulang tegese memilukan. Cocok untuk melukiskan perasaan sedih, memilukan hati.
pitutur/nasehat Reh tegese laku utama/tumindak becik Wulang Reh yaiku ajaran 6. Megatruh : Bersifat sedih, prihatin, “Sedhih, susah, ora duwe pangarep-arep”
kanggo nggayuh sawijining bab, yaiku laku utama/sampurna. menyesal. Cocok untuk cerita yang mengandung rasa penyesalan, prihatin dan
Struktur Serat Wulang Reh sebagainya
Struktur Serat Wulang Reh dumadi saka 13 tembang (pupuh), kanthi jumlah pada/bait 7. Wirangrong : Bersifat berwibawa, sesuai untuk mengungkapkan keadaan yang
sing benten yaiku: mengandung keagungan, keindahan alam, pendidikan/pengajaran.
1. Dhandhanggula = 8 pada/bait 8. Mijil : Berwatak cinta “Wedharing rasa utawa ati”, prihatin. Cocok untuk
2. Kinanthi = 16 pada/bait memberikan pendidikan/pengajaran
3. Gambuh = 17 pada/bait 9. Kinanthi : Bersifat senang, cinta kasih “Seneng, asih, lan trisna”. Cocok untuk
4. Pangkur = 17 pada/bait menggambarkan hal-hal yang agak lucu serba sesuka hati.
5. Maskumambang = 34 pada/bait 10. Asmarandana : Berwatak sedih, cinta asmara ”tersna, sengsem, sedhih,
6. Megatruh = 17 pada/bait prihatin”, cocok untuk penggambaran hal-hal yang mengandung kesedihan
7. Durma = 12 pada/bait cinta asmara.
8. Wirangrong = 27 pada/bait (DUDU TEMBANG MACAPAT) 11. Dhandhanggula : Berwatak luwes, menyenangkan “Luwes, lan ngresepake”.
9. Pocung = 23 pada/bait Sesuai untuk mengungkapkan segala hal/keadaan.
10. Mijil = 26 pada/bait 12. Sinom : Bersifat lincah, “Grapyak, semanak, nanging sok-sok wekasane dadi
11. Asmaradana = 28 pada/bait sereng marga ora keturutan karepe”. Cocok untuk melukiskan suasana
12. Sinom = 33 pada/bait kelincahan, berpidato, nasihat dan sebagainya.
13. Girisa = 25 pada/bait (DUDU TEMBANG MACAPAT) 13. Girisa : Berwatak gagah, berwibawa, wanti-wanti, sesuai untuk cerita yang
Sifat /Watak Tembang mengandung pendidikan atau pengajaran dan nasihat.
tiap nama tembang macapat mempunyai sifat/watak masing-masing. Sifat tembang Kasusastran kang tinemu ing tembang macapat :
macapat itu dapat dikatakan sebagai berikut : a. Pada : araning cacahing tembang macapat saben salagu, saka
1. Pucung : Berwatak “kendho tanpa greget”, lucu agak menggelikan, sesuka wiwitan tekan pungkasan.( ing basa Indonesia = bait).
hati. Cocok untuk menggambarkan hal-hal yang kurang bersungguh-sungguh, b. Guru gatra : cacahing larikan tembang macapat.
seenaknya dan cocok untuk memberikan ajaran yang baik “piwulang becik”. c. Guru wilangan : cacahing wanda (suku) ing saben larikan tembang macapat.
2. Gambuh : “Rumaket, kulina, wanuh wani”. Cocok untuk mengungkapkan hal- d. Guru lagu : tibaning swara saben pungkasan larikan tembang.
hal yang bersifat kekeluargaan (sudah akrab), nasihat kependidikan yang
mengandung kesungguhan hati.
Pathokan Tembang Macapat Sisah, getun pungun-
10 Megatruh Megat, truh, anduduk, lsp.
pungun
Pocung,cung, wohing
11 Pocung Sembrana parikena
kaluwak, lsp.

Pupuh gambuh wonten serat wulangreh kababar dados 17 tembang. Piwulang


ingkang saged dipunpundhut babagan tiyang kang kedah nebihi watak adigang
adigung adiguna. Adigang ateges ngendelaken kuwasa, adigung ateges ngendelaken
kakuwatan, lan adiguna ateges ngendelaken kapinteran. Watak tetiga punika kedah
dipuntebihi amarga saged ndamel setunggaling tiyang keblinger. Sapunika isinipun
piwulang wonten ing serat wulangreh pupuh gambuh.
01
Sekar gambuh ping catur, kang cinatur polah kang kalantur, tanpa tutur katula-tula
katali, kadaluwarsa kapatuh, katuruh pan dadi awon.
 Watak lan Sasmitane Tembang Macapat Sekar gambuh pola yang keempat, yang menjadi bahan perbincangan adalah perlaku
Nama tembang/ yang tidak teratur, tidak mau mendengar nasihat, semakin lama semakin tak
No Wataking sekar Sasmitaning sekar terkendali, hal ini akan berakibat buruk.
Sekar
1 Mijil Grandrung utawi prihatos Wijil, miyos, rarasati, lsp. 02
Kumambang, mas kentir Aja nganti kabanjur, barang polah ingkang nora jujur, yen kebanjur sayekti kojur tan
2 Maskumambang Sisah, nelangsa, prihatos becik, becik ngupayaa iku, pitutur ingkang sayektos.
ing warih, lsp.
Jangan sampai kau terlanjur dengan tingkah polah yang tidak jujur, jika sudah telanjur
Prasaja, kalem, isah Sinom,anom,ron
3 Sinom akan mencelakakan, dan hal itu tidak baik. Oleh karena itu, berusahalah ajaran yang
ingkang limprah. kamal,anjani putra, lsp.
sejati.
4 Durma Nepsu, sereng, muntab Undur, mundur, dur, lsp.
03
Asmara, kasmaran,
5 Asmaradana Sengsem, prihatos asmara pitutur bener puniku, sayektine apantes tiniru, nadyan metu saking wong sudra
brangta, sengsem, lsp.
papeki, lamun becik nggone muruk, iku pantes sira anggo.
Nggadhahi suraos Kanthi, gandheng,
6 Kinanthi Ajaran yang benar itu patut kau ikuti, meskipun berasal dari orang yang rendah
pangajeng-ajeng kinanthi,lsp.
derajatnya, namun jika baik dalam mengajarkan, maka ia pantas kau terima.
Sarkara, madu, manis,
7 Dhandhanggula Luwes, sarwi mathuk 04
hartati, lsp. Ana pocapanipun, adiguna adigang adigung, pan adigang kidang adigung pan esthi,
Gambuh, jumbuh, adiguna ula iku, telu pisan mati sampyoh.
8 Gambuh Nggenah-ngenahake
mbuh,lsp Ada kiasan yang berbunyi adiguna, adigang, adigung, adigang kiasan kijang, adigung
Kur, kapungkur, wuri, kiasan gajah, dan adiguna kiasan ular. Ketiganya mati bersamaan.
9 Pangkur Gandrung, sereng,
yudakenaka, lsp.
05 11
Si kidang ambegipun, angandelaken kebat lumpatipun, pan si gajah angandelken gung Tetelu nora patut, yen tiniru mapan dadi luput, titikane wong anom kurang wewadi,
ainggil, ula ngandelaken iku, mandine kalamun nyakot. bungah akeh wong kang nggunggung, wekasane kajalomprong.
Tabiat si kijang adalah menyombongkan kecepatannya berlari, si gajah Ketiganya tidak patut kau tiru, kalau kau tiru akibatnya akan buruk. Ciri-ciri pemuda
menyombongkan tubuhnya yang tinggi besar, sedangkan si ular menyombongkan adalah tidak dapat menyimpan rahasia , senang bia banyak yang menyanjung yang
bisaya yang ganas bila menggigit. akhirnya menjerumuskan.
06 12
Iku upamanipun, aja ngandelaken sira iku, suteng nata iya sapa kumawani, iku Yen wong anom iku, kakehan panggunggung, dadi kumprung, pengung bingung
ambeke wong digang, ing wasana dadi asor. wekasane pan angoling, yen ginunggung muncu-muncu, kaya wudun meh mencothot.
Itu semua hanya perumpamaan, janganlah kau menyombongkan diri karena putra Jika pemuda terlalu banyak sanjungan, maka ia menjadi tolol, tuli, dan bingung,
raja sehingga merasa tidak mungkin ada yang berani, itu tabiat yang adiganng, ujung- akhirnya mudah diombang-ambingkan, jika sedang dimuji, maka monyong seperti
ujungnya merendahkanmu. bisul yang hampir meletus
07 13
Adiguna puniku, ngandelaken kapinteranipun, samubarang kabisan dipundheweki, Dene kang padha nggunggung, pan sepele iku pamrihipun, mung warege wadhuk
sapa bisa kaya ingsun, togging prana nora enjoh. kalimising lathi, lan telese gondhangipun, reruba alaning uwong.
Watak adiguna adalah menyombongakan kepandaiannya, seluruh kepandaian adalah Adapun yang senang menyanjung sangat sederhana keinginannya, yaitu kenyang
miliknya. Siapa yang bisa seperti aku, padahal akhirnya tidak sanggup. perut, basah lidah dan tenggorokan dengan menjual keburukan orang lain.
08 14
Ambek adigung iku, angungasaken ing kasuranipun, para tantang candhala Amrih pareke iku, yen wus kanggep nuli gawe umuk, pan wong akeh sayektine padha
anyenyampahi, tinemenan nora pecus, satemah dadi geguyon. wedi, tan wurung tanpa pisungsung, adol sanggup sakehing wong.
Tabiat orang adigung adalah menyombongkan keperkasaan dan keberaniannya, Supaya dekat (dengan atasan). Jika sudah terpakai kemudian membuat ulah dengan
semuanya ditantang berkelahi, bengis, dan suka mencela. Tetapi jika benar-benar membuat orag menjadi takut sehingga ia menerima upeti dari hasil menjual
dihadapi, ia tak akan melawan, bahkan jadi bahan tertawaan. kemampuan orang lain.
09 15
Ing wong urip puniku, aja nganggo ambek kang tetelu, anganggowa rereh ririh ngati- Yen wong mangkono iku, nora pantes cedhak lan wong agung, nora wurung anuntun
ati, den kawangwang barang laku, kang waskitha solahing wong. panggawe juti, nanging ana pantesipun, wong mangkono didhedheplok.
Dalam kehidupan, jangan kau kedepankan tiga tabiat tersebut, berlakulah sabar, Orang seperti itu tidak pantas untuk berdekata dengan pembesar karena dapat
cermat, dan hati-hati. Perhatikan segala tingkah laku, waspadai segala perilaku orang mendorong untuk berbuat jahat. Meskipun begitu tetap ada kepantasannya, yaitu
lain. ditumbuk.
10 16
Dene tetelu iku, si kidang suka ing panitipun, pan si gajah alena patinireki, si ula ing Aja kakehan sanggup, durung weruh tuture agupruk, tutur nempil panganggepe wruh
patinipun, ngandelaken upase mandos. pribadi, pangrasane keh kang nggunggung, kang wus weruh amalengos.
Dari ketiganya itu, si kijang mati karena kegembiraannya, gajah mati karena Jangan terlalu merasa tahu banyak. Belum melihat dengan mata kepala sendiri tetapi
keteledorannya, sedangkan ular mati karena keganasan bisanya. banyak berbicara, bahkan hanya dengan mendengar seolah-olah mengetahui sendiri.
Dikiranya banyak yang menyanjung, padahal yang mengetahuinya akan memalingkan
muka.
17
Aja nganggo sireku, kalakuwan kang mangkono iku, nora wurung cinirenen den titeni,
mring pawong sanak sadulur, nora nana kang pitados.
Oleh karena itu, Nak. Jangan kau bersikap seperti itu karena pasti akan mencadi
catatan dalam hati sanak saudara. Mereka tidak akan percaya lagi kepadamu.

Anda mungkin juga menyukai