Latar wektu. Umpamane; esuk, awan, sore, dina Minggu, tanggal utawa
CRITA RAKYAT wulan/taun tartamtu.
Crita rakyat kuwi crita jaman biyen sing asale saka masyarakat lan ngrembaka uga ana 6. Sudut pandang : posisi pangripta wonten ing cariyos.
ing masyarakat. Crita rakyat kuwi nyejarahake utawa nyritakake ngenani salah Pangripta saged dados:
sawijining kedadeyan ing papan panggonan utawa asal-usule papan panggonan. Purusa kapisan paraga utama (orang pertama pelaku utama )
Ciri crita rakyat yaiku: Purusa katiga (orang ketiga )
a. Asal utawa tumekane turun-temurun Sarwi mangertos (serba tahu )
b. Ora dingerteni sapa sing sepisanan nggawe crita lan sapa sing dicritani 7. Amanat : Weling saka pangripta menyang pamaose.
(anonim) Kawruh basa Jawa
c. Akeh pitutur lan piwulang luhure Tembung Lingga/ kata dasar
d. Asipat tradisional Tembung kang durung owah saka asale diarani tembung lingga.
e. Critane akeh versi lan variasine Tuladhane: basa, dolan, dunung, gambar, jupuk, lunga, omah, pangan, pinter
f. Critane ngrembaka kanthi lisan saka wong siji menyang liyane sinau, tulis, waca lan sapanunggalane.
Wujud crita Rakyat: Tembung Andhahan
Fabel yaiku crita sing paragane sato kewan kang bisa tata jalma kaya manungsa. Tembung andhahan, yaiku tembung lingga kang wis owah saka asale. Owahe
Legendha yaiku crita ngenani asal-usule papan panggonan utawa salah sawijining tembung lingga jalaran diwenehi imbuhan, dirangkep, dicambor, lan diwancah.
barang 1. Imbuhan (Wuwuhan)
Mite yaiku crita ngenani alam sing ora kasat mata utawa ghaib a. Ater-ater
Sage yaiku crita sing isine babagan kaprawiran (kepahlawanan) Ater-ater, yaiku imbuhan kan manggone ana ngarep. Wujude ater-ater: m-, n-, ng-,
Sing kalebu unsur instrinsik carita rakyat: ny-, (ater-ater hanuswara), dak,- ko-, di-, (ater-ater tripurusa), kuma-, kami-, kapi-, ka-,
1. Tema : Underaning carita utawa bakuning carita. Gagasan pokok. sa-, pa-, pi-, pra-, pri-, tan-, pan-, a-,.
2. Paraga : Pawongan kang nindakake carita. Rumus= ater-ater + tembung lingga
paraga utama : paraga sing nduweni sesambungan karo kadadean crita Tuladha:
sing paling akeh. m- + balang = mbalang
Paraga tambahan : paraga sing kanggo geganep crita. dak- + tuku = daktuku
paraga protagonis : paraga sing nduwe pakarti utawa watak becik/ utama. kapi- + lare = kapilare
Paraga antagonis : Paraga sing pakartine/watak ala. b. Seselan
3. Penokohan,inggih menika gambaran watak paraga. Seselan, yaiku imbuhan kang manggone ana tengah. Wujude: -el, -er, -em, -um, -in,
4. Alur : Urut-urutaning kadadean ana ing crita wiwit lekas nganti Rumus: = seselan + tembung lingga
pungkasan. Tuladha:
Ana alur maju/lurus/ progresif lan ana alur mundur/sorot balik/ flashback/regresif. -in- + t uku = tinuku
5. Latar : Keterangan wektu, panggonan, lan swasana ana sajroning crita. -um- + g andhul = gumandhul
Latar panggonan. Umpamane, desa, kutha, sekolahan, kamar, lsp.
c. Panambang 3) Dwilingga semu
Panambang, yaiku imbuhan kang manggone ana mburi. Wujude panambang: -a, -e, -i, Senajan tembunge dirangkpe, nanging duwe teges ora luwih saka siji.
-an, -en, -ake, -na, -ana, -ne, -aken, -ku, -mu, ipun, -ira Tuladha : ondhe-ondhe (arane panganan), epek-epek (arane tangan).
Rumus = tembung lingga + panambang c. Dwiwasana
Tuladha: Sing dirangkep wanda sing mburi.
Gawa + -ake = gawakake Tuladha:
Buku + -mu = bukumu Cekik = ce + kik = cekikik
Silih + -na = silihna Cenges = ce + nges = cengenges
4. TEMBUNG CAMBORAN
2. Wancahan (Singkatan) Tembung camboran yaiku tembung loro kang digandeng dadi siji.
Tembung wancah, yaiku tembung cekakan utawa tembung sing dielongi. Dene Tembung camboran diperang ana loro, yaiku:
pangeloge tembung ana 4 warna. • Tembung camboran wutuh/tunggal
a. Ambuwang perangan ngarep Yaiku tembung loro digawe dadi siji nduwe teges anyar.
Tuladha: Embakyu → em + bak + yu = bakyu Tuladha:
b. Ambuwang perangan mburi anjani putra : anoman
Tuladha: Embakyu → em + bak + yu = embak bala pecah : barang gamapang pecah
c. Ambuwang perangan ngarep mburi bapa biyung : wong sing ngukir jiwa raga
Tuladha: Sutarja → su + tar + ja = tar buntut urang : rambut ing githok
d. Tanpa wewaton gantung kepuh : ora tau ganti sandhangan
Tuladha: Sidoharjo = Ndarjo gantung siwur : katurunan kang kaping pitu
3. Rangkep • Tumbang camboran tugel/wudhar
a. Dwipurwa Yaiku tembung loro digandeng dadi siji kang tegese cedhak karo tembunge.
Sing dirangkep wanda sing ngarep Tuladha:
Tuladha: bangjo : abang ijo
Gaman = ga + man = gagaman → gegaman bulik : ibu cilik
Tuku = tu + ku = tutuku → tetuku dhelik : gedhe cilik
b. Dwilingga dhengus : gedhe bagus
Sing dirangkep tembung linggane. Kang nuduhake tges luwih seko siji JINISE UKARA
1) Dwilingga padha swara 1. UKARA CRITA (KALIMAT BERITA)
Tembung rangkep sing antarane swara ngarep karo swara mburi padha. Ukara crita yaiku ukara kang isine nyritakake utawa ngandharake sawijining bab utawa
Tuladha: bapak = bapak-bapak, ibu = ibu-ibu kedadean marang wong liya. Tuladhane kaya ing ngisor iki:
2) Dwilingga salin swara Saben wulan Mulud ing Ngayogyakarta lan Surakarta mesthi ana Sekaten.
Tembung rangkep sing antarane swara ngarepvlan mburi beda. Rikala aku ngepit mau, ing protelon Tugu ana uwong kesrempet truk.
Tuladha: turu = tura-turu, mlaku=mloka-mlaku Ahad sesuk simbah arep kondur ing Purwokerto.
2. UKARA PAKON (KALIMAT PERINTAH) a. Ukara Pitakon Lumrah
Ukara pakon utawa imperative yaiku ukara kang surasane awujud pakon utawa Tuladha:
perintah marang wong liya supaya nindakake sawijining bab utawa pakaryan kaya Omahmu ing ngendi?
kang dikarepake sing ngongkon. Wujude ukara pakon iku warna-warna, yaiku kaya ing Saiki wis jam pira?
ngisor iki: Paramasastra kuwi apa ta tegese?
a. Ukara Pakon Lumrah b. Ukara Pitakon Kang Ora Perlu Wangsulan (Ukara Retoris)
Tuladha: Tuladha:
Ndang ombenen! Kesandhung kuwi apa lara ta, Kang?
Awas sing ati-ati! Sapa sing ora kepingin lulus sekolah?
Wis enggal garapen! Iki ta daleme Pak Teguh?
b. Ukara Pakon Pamenging c. Ukara pitakon Paminta
Tuladha: Tuladha:
Kowe ora kena dolan yen durung sinau! Piye yen leren dhisik?
Aja rame-rame simbah nembe sare! Kowe mathuk apa ora yen saiki awake dhewe besanan?
Aja mangan ana ing ngarep kelas! 4. UKARA SAMBAWA
c. Ukara Pakon Pangajak Ukara sambawa yaiku ukara kang isine awujud pangarep-arep, saumpama, utawa
Tuladha: sanadyan. Ukara iki rancake migunakake tembung-tembung kang kawuwuhan
Awake dhewe saiki leren dhisik! panambang -a utawa -ana.
Ayo padha mampir nggonku dhisik! Tuladha:
Sadurunge kawiwitan ayo padha ngeningake cipta! Panasa, ya klambiku ben garing.
d. Ukara Pakon Panantang. Udana sing deres ben tandhuranku subur.
Tuladha: Mrenea wiwit biyen kowe ora katon kapiran.
Antemen yen pancen kowe wani! Sugiha dhuwit aku rak wis gawe omah.
Maraa rene yen nyata-nyata dhugdheng! Tinangisana nganthi semaput, dheweke ora bakal urip.
Gage balangen yen njaluk benjut sirahmu! Diwenehana klambi apik, ya ra tahu dienggo.
e. Ukara Pakon Paminta. 5. UKARA SANANTA
Tuladha: Ukara sananta yaiku ukara kang isine niyat, karep, utawa sedya. Ananging, kang duwe
Dhik, tulung cendhelane ditutup bae! niyat utawa sedya mau awake dhewe. Mesthi wae ukara iki durung kalakon utawa
Aku dakdolan nang omahmu, nanging disuguhi ya! durung katindakake jalaran isih awujud niyat.
3. UKARA PITAKON (KALIMAT TANYA) Tuladha:
Ukara pitakon yaiku ukara kang isine awujud pitakonan. Ukara iki racake migunakake Kareben munggah sekolah, aku kudu sinau mempeng.
tembung pitakon apa, piye, pripun, kadospundi, sinten, sapa, pira, pinten, ing ngendi, Aku arep umbah-umbah, kowe aja ngajak crita wae.
wonten pundi, caba, cobi, kapan, lan kala punapa. Ukara pitakon kapilah-pilah dadi E, dak dolan menyang daleme simbah.
kaya ing ngisor iki: Tinimbang ndomblong, dak resik-resik latar mburi, ah!
3. Pangkur : Bersifat keras, bergairah “sereng, nepsu, nggambarake kekarepan
Serat Wulang Reh kang ora gampang nglokro”, cocok untuk memberikan nasehat yang keras,
Serat Wulangreh cinta berapi-api, cerita hal-hal yang bersifat keras.
yaiku karya sastra awujud tembang macapat. Anggitanipun/ karangane Raja 4. Durma : Berwatak “galak, jengkel, utawa muring” keras, marah, bergairah.
Surakarta, Sri Susuhunan Pakubuwana IV nalika taun 1788 nganti 1820 (32 Cocok untuk mengungkapkan kemarahan, cerita perang, perasaan jengkel
taun). Naskah Wulang Reh disimpen ing Museum RadyaPustaka ing 5. Maskumambang : “Sedhih, susah, nalangsa, kelara-lara, ngeres-eresi”, sedih,
Surakarta.Tembung Wulang Reh saka tembung Wulang lan Reh.Wulang tegese memilukan. Cocok untuk melukiskan perasaan sedih, memilukan hati.
pitutur/nasehat Reh tegese laku utama/tumindak becik Wulang Reh yaiku ajaran 6. Megatruh : Bersifat sedih, prihatin, “Sedhih, susah, ora duwe pangarep-arep”
kanggo nggayuh sawijining bab, yaiku laku utama/sampurna. menyesal. Cocok untuk cerita yang mengandung rasa penyesalan, prihatin dan
Struktur Serat Wulang Reh sebagainya
Struktur Serat Wulang Reh dumadi saka 13 tembang (pupuh), kanthi jumlah pada/bait 7. Wirangrong : Bersifat berwibawa, sesuai untuk mengungkapkan keadaan yang
sing benten yaiku: mengandung keagungan, keindahan alam, pendidikan/pengajaran.
1. Dhandhanggula = 8 pada/bait 8. Mijil : Berwatak cinta “Wedharing rasa utawa ati”, prihatin. Cocok untuk
2. Kinanthi = 16 pada/bait memberikan pendidikan/pengajaran
3. Gambuh = 17 pada/bait 9. Kinanthi : Bersifat senang, cinta kasih “Seneng, asih, lan trisna”. Cocok untuk
4. Pangkur = 17 pada/bait menggambarkan hal-hal yang agak lucu serba sesuka hati.
5. Maskumambang = 34 pada/bait 10. Asmarandana : Berwatak sedih, cinta asmara ”tersna, sengsem, sedhih,
6. Megatruh = 17 pada/bait prihatin”, cocok untuk penggambaran hal-hal yang mengandung kesedihan
7. Durma = 12 pada/bait cinta asmara.
8. Wirangrong = 27 pada/bait (DUDU TEMBANG MACAPAT) 11. Dhandhanggula : Berwatak luwes, menyenangkan “Luwes, lan ngresepake”.
9. Pocung = 23 pada/bait Sesuai untuk mengungkapkan segala hal/keadaan.
10. Mijil = 26 pada/bait 12. Sinom : Bersifat lincah, “Grapyak, semanak, nanging sok-sok wekasane dadi
11. Asmaradana = 28 pada/bait sereng marga ora keturutan karepe”. Cocok untuk melukiskan suasana
12. Sinom = 33 pada/bait kelincahan, berpidato, nasihat dan sebagainya.
13. Girisa = 25 pada/bait (DUDU TEMBANG MACAPAT) 13. Girisa : Berwatak gagah, berwibawa, wanti-wanti, sesuai untuk cerita yang
Sifat /Watak Tembang mengandung pendidikan atau pengajaran dan nasihat.
tiap nama tembang macapat mempunyai sifat/watak masing-masing. Sifat tembang Kasusastran kang tinemu ing tembang macapat :
macapat itu dapat dikatakan sebagai berikut : a. Pada : araning cacahing tembang macapat saben salagu, saka
1. Pucung : Berwatak “kendho tanpa greget”, lucu agak menggelikan, sesuka wiwitan tekan pungkasan.( ing basa Indonesia = bait).
hati. Cocok untuk menggambarkan hal-hal yang kurang bersungguh-sungguh, b. Guru gatra : cacahing larikan tembang macapat.
seenaknya dan cocok untuk memberikan ajaran yang baik “piwulang becik”. c. Guru wilangan : cacahing wanda (suku) ing saben larikan tembang macapat.
2. Gambuh : “Rumaket, kulina, wanuh wani”. Cocok untuk mengungkapkan hal- d. Guru lagu : tibaning swara saben pungkasan larikan tembang.
hal yang bersifat kekeluargaan (sudah akrab), nasihat kependidikan yang
mengandung kesungguhan hati.
Pathokan Tembang Macapat Sisah, getun pungun-
10 Megatruh Megat, truh, anduduk, lsp.
pungun
Pocung,cung, wohing
11 Pocung Sembrana parikena
kaluwak, lsp.