Anda di halaman 1dari 22

EJAAN BAHASA BALI DENGAN

HURUF LATIN:
HURUF MIRING- TANDA BACA
I Ketut Ngurah Sulibra
FIB UNUD

FGD PENYEMPURNAAN EYD BAHASA BALI


DINAS KEBUDAYAN PROV. BALI
(18 April 2023)
Pamahbah
• Bah bangun ngeninin indik kawéntenan Ējaan Basa Bali nganggén Uruf Latin sampun 49
warsa lintang, nepék tanggal 18 Maret 1974 malarapan antuk Keputusan Menteri
Pendidikan dan Kebudayaan Nomor 070/U/1974. Kawétenan uruf Latin sajeroning
masyarakat Indonesia miwah masyarakat Bali nénten lémpas ring kawétenan aab
kolonialisme (Belanda) ngwangun sekolah-sekolah pribumi. Utsaha nyejerang
(standarisasi) miwah nyikiang pikayun indik ngawigunayang uruf Latin ngawit
kabligbagang sajeroning Kongres/Pasamuhan Agung Basa Bali tanggal 23 – 26 Oktober
1957.
• Kawéntenan EyD Basa Bali nganggén Uruf Latin pinaka panyanding EyD Basa Indonesia
sane karesmiang tanggal 16-8-1972 malarapan antuk Keputusan Presiden Nomor 57
Tahun 1972.
• Kantos mangkin (2022) EyD Basa Indonesia sampun ping 5 kapahayu mangda sayan
paripurna.
Standarisasi -Pembakuan (1)
• Malarapan antuk bah bangun kawéntenan EyD Basa Indonesia, EyD
Basa Bali mabuat kaparipurnayang (kapahayu).
• Nganggén basa Bali (lisan-tulis) manut AUB pastika mabuat pisan
mangda efektif berdaya guna.
• Utsaha-usaha standarisasi majeng basa Bali sujatinné sampun
kamargiang saking riin, sampun wénten ring lontar-lontar: Suara
Wianjana, Warga Aksara/Kadang sastra, Kerta Basa, Basa Ekalawya, dll
(Ginarsa, 1974:25)
• Sakémaon sane pinih mabuat inggih punika tulisan I Ketut Sukrata “
Standardtaal Boeat Bahasa Bali” (berseri) ring majalah Bhawanagara, no
6, November 1932 Tahun II (kaca 81-84), No 7 bulan Desember 1932 tahun
II (kaca 103-116; dan no 10 bln Maret 1933 tahun III (kaca 153-155)
(2)
• Sajeroning standarisasi, Sukrata cumpu milih basa Bali sane kanggén olih masyarakat
Bali Selatan pinaka basa Bali baku malarapan antuk tetimbang: (1) kerta basanné
danganan; (2) aslian, during makéh macampur sareng basa daérah tiosan (Jendra,
2006 dlm Kongres BB VI),
• Nglantur ring Pasamuhan Agung BB tahun 1957 di Denpasar ngasilang Notulén
Pasamuhan Agung Basa Bali dan Ejaan Bahasa Bali dengan Huruf Latin dan Huruf Bali
oleh IGK Ranuh dan I Ketut Sukrata.
• Pasamuhan Agung II tahun 1963 (Pasamuhan Agung Alit) matetujon nyelehin asil
keputusan Pasamuhan Agung tahun 1957. Asilnyané: terbit buku Pedoman Guru Pasang
Sastra Bali Latin olih I Made Riken; Wyakarana Basa Aksara Bali oleh I Wayan Simpen AB
(1968); dan Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali dengan Huruf Latin dan Huruf Bali
oleh I Nengah Tinggen (1971)
• Pamucuknyane sajeroning Pasamuhan Agung tahun 1974 sajeroning mikelingin Hari
Sumpah Pemuda ke-40 ring Singaraja asilnyane nyejerang bahasa Bali baku nganutin
mangda janten: (i) ciri fonologis, (ii) lafal, intonasi kalimat, variasi bahasa Bali baku dan
ejaannya (Jendra, 2006 dlm Kongres BB VI)
Ejaan (1)
• Ejaan
inggih punika tata titi nyuratang basa (kruna, lengkara, msl) dmalarapan antuk tulisan (huruf) sané sampun
maduestandar tur madue arti.
Ejaan taler maartos tata titi nulis tulisan baku sane kadasarin antuk nyuratang rupan suara.
Ejaan boya ja tata titi indik sapunapi ngawigunayang uruf kéwanten, sakémaon taler sapunapi tata titi nyurat
kruna miwah ceciren wacénan
Ejaan taler maartos sapunapi tata titi nyuratang lambang-lambang bunyi ujaran tur sapunapi paiketannyane
lambang-lambang bunyi punika sajeroning basa.
Sajeroning sistem ejaan suatu bahasa pacang kajejerang:
(a) Sapunapi fonem dilambangkan antuk huruf/aksara
(b) Sapunapi satuan-satuan morfologis sakadi kruna dasar, reduplikasi, kruna tiron, kruna satma kasuratang
(c) Sapunapi tata cara nulis lengkara saha pah-pahan lengkarane
(d) Sapunapi indik tata cara ngawigunayang tanda baca (https://www.inirumahpintar.com)
Catatan: penggunaan huruf, penulisan kata, penggunaan tanda baca tidak boleh diabaikan karena akan
mengakibatkan perbedaan makna
(2)
• ejaan menguraikan penulisan huruf, kata, unsur serapan, serta pemakaian tanda baca,
• sedangkan bagian lafal menguraikan ucapan fonem, kata, serta singkatan dan akronim
• Jadi, EyD merupakan sebuah pedoman

Fungsi EYD
Ejaan boya pinaka pedoman kemaon sajeroning nulis kruna utawi lengkara sane patut..
Ring sor fungsi EYD
•pinaka standar sajeroning ngaryanin kreta basa mangda sayan baku.
•Sajeroning milih kosakata lan istilah lebih baku.
•anggén nyaring unsur bahasa asing ke basa Bali mangdane sajeroning nyuratang punika
nénten ngicalang artos kajatimulannyané.
•Malarapan antuk Ejaan Yang Disempurnakan sayan dangan sajeroning ngresepang
informasi santukan basanipun sampun teratur.
(3)
• Prinsip Nyusun Ejaan
Malarapan antuk prinsip penyusunan PUEBI, wénten 4 prinsip dasar sane patut kamargiang.
(1) Prinsip kecermatan: sistem ejaan tidak boleh mengandung kontradiksi. Bila satu tanda
digunakan untuk melambangkan satu fonem, maka seterusnya tanda itu dipakai untuk fonem itu
(2) Prinsip kehematan: diperlukan suatu standar yang mantap untuk menyusun suatu ejaan agar orang dapat
menghemat tenaga dan pikirannya dalm berkomunikasi
(3) Prinsip keluwesan: sistem ejaan harus terbuka untuk perkembangan bahasa di kemudian hari. Dalam
ejaan yang disempurnakan (EyD) penggunaan /v/ untuk televisi, variasi, dsb.,
(4) Prinsip kepraktisan: diusahakan untuk tidak menggunakan huruf-huruf baru yang tidak lazim agar tidak
mengganti mesin ketik, computer miwah gadget, dan peralatan tulis lainnya. Penggunaan tanda diakritik
yang lebih kurang praktis daripada penggunaan huruf ganda. Oleh karena itu, dalam EyD masih
mempertahankan huruf ganda /ng, ny, sy, kh/ walaupun huruf-huruf ganda itu masing-masing
menggambarkan fonem tunggal. Pemakaian huruf ganda itu tetap dipertahankan menginat prinsip
kepraktisan untuk menggantinya dengan huruf baru atau menggunakan tanda diakritik.
(https://www.inirumahpintar.com/)
Catatan: Keempat prinsip di atas disebut berurutan tetapi dalam pelaksanaanya saling melengkapi
EyD Bahasa Bali dengan Huruf Latin
• EyD bahasa Bali sane kanggén kantos mangkin inggih punika Pedoman
Umum Ejaan Bahasa daerah Bali yang Disempurnakan (Huruf Latin)
nganutin keputusan Mendikbud No 070/U/1974 tanggal 18 Maret 1974 .
• Ngapahayu EyD sane pinih mabuat inggih punika sasampune terbit
buku Pedoman Umum Ejaan Bahasa Bali dengan Huruf Latin oleh Balai
Bahasa Denpasar (2005).
• Pahayu EyD (2005) malarapan antuk atas hasil marimurnayang Pedoman
Umum Ejaan Bahasa Daerah Bali yang Disempurnakan (Huruf Latin) asil
seminar Proyek Penyusunan Pedoman Pembaharuan Ejaan Bahasa Bali
Kab. Dati II Badung miwah Pedoman Perubahan Ejaan Bahasa Bali dengan
Huruf Latin dan Huruf Bali (Tinggen, 1994)
• Asil sane pinih utama: nyurat suara /e/ kabinayang sareng /ǝ/ (pepet)
malarapan antuk nganggén tanda diakritik; /é/
Reorientasi
• Antuk punika, mabuat pisan mikayunin ngaryanin pahayu mangda anut, dangan
sajeroning nyurat basa Bali taler dangan sajeroning pajah-ajah (dasar-menengah-
atas)
• Reorientasi kadasarin antuk 4 prinsip: kecermatan, kehematan, keluwesan,
kepraktisan
• Pakéling: éjaan berkaitan dengan menuliskan bunyi bahasa
• Pedoman sane dumun sujatinne sampun alfabetis, sampun ngangkenin uruf
/f/, /v/, /q/, /x/, /z/ : kawéntenané puniki patut taler anggén tetimbang
santukan para generasi muda aabe mangkin sampun biasa nyuarayang uruf-
uruf inucap; sakadi validasi, faktor, zaman, xenia, (qur’an?? untuk serapan??)
• suara /e/ kabinayang sareng /ǝ/ (pepet) malarapan antuk tanda diakritik; /é,/
tiosan sampun anut sajeroning prinsip ejaan taler danganan sajeoring proses
pembelajaran.
EyD Bali
URUF SÉNDÉH
(1) Uruf séndéh kanggén sajeroning cétakan anggén nyurat wastan buku, majalah, dan surat kabar sané
kaketus ring sesuratan.
Anyar: Uruf séndéh kanggén sajeroning cétakan anggén nyurat wastan buku, majalah,murdan filem, murdan
album gegendingan, murda acara télévisi, siniar, murdan lelampahan, surat kabar sané kaketus ring
sesuratan, saha nyurat daftar pustaka
Upami:
a) Lontar Negarakertagama kakawi olih Mpu Prapanca.
b) Ring majalah Warta Hindu Dharma wénten indik padéwasan.
c) Gending Capung Gantung wénten ring album Nyujuh Langit Lolot
d) Ring télévisi filem Calonarang sampun maputer kantos ping tiga.
e) Siniar sane jagi rauh ngunggahang patitis Tumpek Atag.
f) Sesolahan wayang Gatotkaca Katundung kantos kalih jam.
g) Simpen, I Wayan. 1968. Wiakarana Basa Aksara Bali. Denpasar: Ganésa Saraswati.

Siniar = podcast
2. Uruf séndéh kanggen sajeroning cétakan anggén nuwekang uruf,
negesang uruf wandan kruna, kruna miwah angkepan kruna
Upami:
Aksara sané pinih arep sajeroning kruna jakan inggih punika j.
Anyar: Uruf miring kanggen sajeroning cétakan anggén negesang uruf
ring wandan kruna, kruna, miwah angkepan kruna sajeroning
lengkara
a) Kruna cita mawit saking basa Sanskerta.
b) Pangiring ma- sajeroning kruna madagang mateges ‘pakaryan’.
c) Anggén nyinahang napi angkepan kruna nyandat gading?
3. Uruf séndéh kanggen nyurat basa dura désa sané déréng manggeh dados kruna basa Bali .
• Upami:
Ipun naur nganggé giro.
Okanidané kantun balita.
Anyar:
Uruf séndéh kanggén nyurat kruna utawi basa Indonesia, basa daerah tiosan, basa dura désa sané déréng kaakon
dados kruna basa Bali
• Pakéling:
Uruf séndéh iriki maartos anggén cecirén sesuratan mangda mabinayan. Yéning sesuratané nganggén uruf séndéh,
pabinayannyané dados ngenggen uruf jegjeg utawi tebel (sakadi conto-conto ring ajeng). Yening nenten mrasidayang nyurat uruf
séndéh, jegjeg, utawi tebel, anggén minayang dados nganggén garis sor.
Pangenjuh:
(i) nyinahang angga, sakadi parab, lembaga, sekaa, merk dagang, sajerong basa duradésa utawi basa daérah tiosan nénten kasurat
séndéh.
(ii) Sesuratan tangan utawi sesuratan nganggén mesin tik (boya komputer) sapatutné kasurat séndéh kagentosin nganggén sasuratan
garis sor
Uruf tebel
Sajeroning EyD BI édisi V sampun kaunggahang indik uruf tebel.
1. Uruf tebel kanggén nuwekang sané sampun kasurat séndéh.
Upami:
Uruf dh, sajeroning kruna dharma, pinaka aksara mahaprana
kasuarayang alpaprana sajeroning basa Bali.
Pakéling :
sajeroning tulisan tangan utawi mesin tik (boya komputer) sané
patut matebelang kagentosin nganggen kalih garis bawah.
2. Uruf tebel kanggén nuwekang pahan karangan, minakadi bab utawi
subbab.
BAB I
PENDAHULUAN
1.1 Latar Belakang dan Masalah
1.1.1 Latar Belakang
1.1.2 Masalah
Cecirén Wacénan
1. Titik (.): cukup
2. Koma (,):
a) kanggén pantaraning pahan kruna, frasa utawi bilangan
Upami:
-Buku, majalah, jurnal ngranjing sumber kepustakaan.
-Ngrereh pakaryan patut nyangkepin antuk
(1) ijazah,
(2) akte kelahiran,
(3) surat keterangan sehat.
-Sa, dua,…telu!
b) Kanggén ring ungkuring kruna utawi angkepan kruna
pantaraning lengkara, minakadi santukan asapunika,
dadosné, inggihan punika, indik punika, yadiastun.
c) Koma kanggén sadurung/sasampune kruna pituduh, minakadi o, nggih, ih, wih, aduh.
Upami:
Aduh, busan ada razia das matilang.

d)Nénten kanggén sajeroning kutipan langsung sané kaciriang antuk cecirén pituduh utawi pitakén pahan
saking lengkara salanturnyané.
Upami:
“Dija mangkin ratu meneng?” pitaken pekak tiange.

e) Koma kanggén sasampune salam pembuka, (sakadi sané wangiang titiang, dumugi rahajeng, dengan
hormat, salam sejahtera), salam penutup (Om Santi, Santi, Santi Om), miwah parab pejabat sane
ngalinggatanganin.
Upami:
Om Swastyastu,
Bendésa Adat Canggu,
---(tnd tngn)---
I Gedé Subrata
• Titik koma
Pangenjuh:
a) Kanggeé masahang sumber-sumber kutipan.
Upami:
Pupuh sarkara taler kabaos pupuh dandang gula anggén nyinahang rasa alus, lemes, manis,
luwes, ngulangunin (Laginem,1996: 45; Darnawi, 1964: 38; Tinggen, 1982; 34)

b) kanggén nyantenang pahan saking frasa verba.


Upami:
Yéning arsa dados anggota koperasi Sedana Arta patut
(1) makarya buku tabungan;
(2) dados nabung;
(3) dados nyelang.
Gecek kalih:

a) Kanggén sasampun kruna utawi frasa mangda majanten.


Upami:
Narawakya : Dr. A.A. Putra Semadi, M.Hum.
Pangenter : Dr. Ida Ayu Iran Adhiti, M.Hum.
Notulen : Ida Bagus Made Suarcana, S.S.
b) Kanggén masahang jam, menit, detik
pukul 01:25:40 (pukul 1 lintang 25 menit 40 detik)
• Ubung
Pangenjuh:
1) Kanggén nyambungang tanggal, bulan, lan taun
Upami:
18-4-2023
2) Nyambungan uruf sajeroning kruna anggén nyarca siki-siki
Upami:
u-m-a-h
3) Skor pertandingan
upami:
3-2
Pangenjuh
• Nyalin/transliterasi
Sajeroning nyalin aksara Bali ke aksara Latin (kepentingan akademis) wenten
makudang-kudang pikobet. Yadiastun asapunika, nganutin prinsip-prinsip ejaan
(Chaer, 2006: 175) inggih punika diusahakan satu fonem dengan satu huruf atau
satu huruf hanya digunakan untuk satu fonem. Dadosne, ri kala ngwacen teks alih
aksara sampun madue gegambaran aksara Balinne.
Nyurat aksara Bali ke Latin sampun wenten ring komputer. Sakemaon, mangda
sasuratane pateh (seragam) becik taler unggahang indik tata titinnyane.
Upami: nyurat ulu candra (ž) miwah ulu ricem( ™)
ý---Ṁ/ṁ --Oṁ

3™ ---- Ṃ/ṃ -- Oṃ

Catetan:
sajeroning edisi teks pastika kaunggahang papadan aksara Bali ka Latin
Picutet
• Kantun akeh sane patut pidabdabin malih sajeroning éjaan basa bali
(bilih-bilih EyD Basa Indonesia sampun kaping V).
• Ngeninin indik éjaan basa Bali minakadi uruf séndéh, cecirén wacénan
miwah éjaan basa bali tiosan mangda jangkep kayunin malih
sajeroning midabdabin paajah-ajahan basa bali.
• Mabuat pisan yéning makarya pahayu (revisi) éjaan mangda sayan
dangan generasi muda antuka melajah.
Pustaka
Chaer, Abdul. 2005. Leksikologi dan Leksikografi di Indonesia. Jakarta: Rineka Cipta. Tinggen, I Nengah. 1994. Pedoman Perubahan
Ejaan Bahasa Bali dengan Huruf Latin dan Huruf Bali. Singaraja: Rhika Dewata

Ginarsa, I Ketut, dkk. 1975. “Penetapan Salah satu Dialek untuk Acuan Bahasa Bali Baku” (dalam I Gst Ngr Bagus (ed) Masalah Pembakuan
Bahasa Bali. Singaraja: Balai Penelitian Bahasa, Dep. P dan K

Lampiran Keputusan Kepala Badan Pengembangan dan Pembinaan Bahasa Kementerian Pendidikan, Kebudayaan, Riset, dan Teknologi Np
0424/I/BS.00.01/2022 tentang Ejaan Bahasa Indonesia yang Disempurnakan tangga 16 Agustus 2022 di Jakarta.

Lembaga Bahasa Nasional Cabang I. 1974. "Ejaan Bahasa Daerah Bali yang Disempurnakan". Singaraja.

Suasta, Ida Bgs Madé. 1987. "Usaha-Usaha Memantapkan Ejaan Bahasa Bali". Denpasar: Jurusan Sastra Daerah Fakultas Sastra
Universitas Udayana.

Sulibra, I Ketut Ngurah dan Ni Ketut Ratna Erawati. 2017. Ejaan Bahasa Bali dengan Huruf Latin (EYD Bali Latin). PUSTAKA: Jurnal Ilmu-ilmu
Budaya, XVII (2). ISSN 0215-9198

Suwjia, I Nyoman. 2015.Ejaan Bali Latin. Denpasar: Pelawa Sari

Tim Penyusun. 1993. Pedoman Umum Ejaan Bahasa Daerah Bali yang Disempurnakan (Huruf Latin). Denpasar: Biro Mental Setwilda Bali.

Tim Penyusun. 2005. Pedoman Umum Ejaan Bali Latin. Denpasar: Balai Bahasa

Anda mungkin juga menyukai