I Made Sudiana
Balai Bahasa Provinsi Bali
made_sudiana@yahoo.com, premasudiana@gmail.com
1. Purwaka
Panglimbak basa Bali druéné ring tepengan mangkin sampun ngranjing ring
siosan ring agama lan budaya Bali. Basa Bali pungkurané puniki sampun taler kaanggén
nyihnayang panglimbak baga kawidyan, téknologi, miwah seni modéren sané ngancan
limbak. Indayang uratiang basa Bali sané kaanggén rikala mabebaosan (lisan) utawi
masesuratan (tulis) ring pagubugané mangkin. Basa Bali sampun kaangén ring radio,
tipi, koran, média daring, jurnal ilmiah, miwah kriapatra ilmiah (sakadi skripsi).
Basa Bali pinaka basa sané tumbuh nglimbak miwah kaanggén olih
saking kawéntenan jagat sané aor tan patepi puniki. Pungkuran, basa Bali patut prasida
panglimbak budaya miwah kawéntenan jagaté mangkin sané tan prasida kapasahang
ring utsaha mabebaosan sareng parajanané sané mawit saking durajagat. Bilih-bilih
jagat Bali pinaka genah wisata sané sampun kaloktah ring sajebag jagat.
Indik puniki naenin unggahang titiang ring Pasamuhan Alit Basa Bali warsa 2019. Kriapatra puniki
unggahang titiang malih ring Kuliah Studi Lapangan Mahasiswa Program Studi Pendidikan Bahasa Bali,
Jurusan Sastra Indonesia dan Daerah, Universitas Pendidikan Ganesha tanggal 29 Agustus 2020
malarapan Google Meeting.
1
Saling silih/selang kruna ritatkala mabebaosan, punika sampun ketah. Satunggil
basa yéning durung madrué kruna utawi istilah sané kaanggé nyihnayang pikyunan
parajanané ritatkala mabebaosan, basa punika pastika jagi nyelang kruna utawi istilah
kosakrunannyané, akéh nyelang utawi nyerep saking basa tiosan, sakadi bahasa
Belanda, Inggris, Prancis, Cina, miwah basa duranegara siosan. Basa Indonésia taler
nyelang utawi nyerep kruna saking basa daérah siosan, sakadi basa Bali, basa Jawa,
basa Sunda, miwah basa daérah siosan. Basa Indonésia taler nyelang utawi nyerep
saking basa Sanskerta miwah basa Jawa Kuno. Utsaha nglimbakang kawéntenan kruna
Istilah pangunakayan sané aturang titiang ring ajeng mawit saking pasatmian
(gabungan) kruna guna kaya. Ring kamus basa Bali, pasatmian kruna guna kaya
sampun munggah ring Kamus Bahasa Bali (Kersten, 1984), Kamus Bahasa Bali—
Indonesia (Balai Bahasa Bali, 2016), miwah Kamus Bali—Indonesia Beraksara Latin
dan Bali Edisi II (Badan Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali, 2016). Saking
makatiga kamus punika, makasami ngunggahang artos gabungan kruna punika wantah
pikolih (kasugihan) sang alaki rabi. Istilah guna kaya puniki taler sampun ketah
Saking gabungan kruna guna kaya sané unggahang titiang ring ajeng, titiang
matetegar ngaryanin istilah anyar, pinaka utsaha nagingin istilah sané durung wénten
ring basa Bali druéné. Istilah pangunakayan kawangun antuk paN- + guna kaya + -an.
Kruna pangunkayan tepengané puniki maderbé artos utsaha nyugihang basa Baliné
antuk kruna utawi istilah mangdané prasida anut ring panglimbak jagat.
2
Wénten makudang-kudang istilah sané maderbé kasuksman pateh ring
Indonésia istilah sané kanggé inggih punika pinjaman miwah serapan. Ring basa Bali
sané nampek artosnyané inggih punika silihan miwah serepan. Kruna silihan miwah
punika utsaha ngranjingang baga tata suara, tata basa, utawi kruna ring basa wiadin
dialék saking basa utawi dialék tiosan riantukan wéntennyané kontak utawi utsaha niru;
asil punika kabaos silihan utawi serepan. Dadosnyané, panyilihan punika manut
Kridalaksana dados ngeninin indik panyilihan dialék, tata basa, miwah panyilihan
kruna.
Panyilihan dialék inggih punika panyilihan kruna sané kaanggén ring basa utawi
dialék tiosan raris karanjingang ring basa utawi dialék sané katuju; sakadi kruna ida ring
dialék basa Bali Nusa kasilih ring dialék Bali Dataran. Kruna ida ring basa Bali dialék
Nusa pateh artosnyané ring ragané (sang sané kairing mabaosan). Basa Bali madrué
kruna ida taler sané nyihnayang kruna pangentos jatma katiga, pateh sakadi dané.
Panyilihan tata basa inggih punika utsaha ngranjingang indik tata wangun utawi
tata lengkara ring basa utawi dialék tiosan; sakadi pangiring -wan ring bahasa Indonésia
sané mawit saking basa Sanskerta; wangun lengkara sané kakawitin antuk kruna
sujatiné, punika wantah wangun lengkara sané mawit saking basa Indonésia
3
Panyilihan léksikal/kruna inggih punika utsaha ngranjingang léksikal/kruna
sajeroning basa utawi dialék tiosan; sakadi nasi goréng ring basa Belanda sané mawit
Para sujana, para wikan krama Bali, krama dura-Bali, miwah krama duranegara
sampun mautsa nglimbakang basa Bali duéné. Makudang-kudang utsaha punika sakadi
ring sor.
banget mabuat ring panglimbak basa Bali riantukan madaging kruna basa Bali
miwah artosnyané taler ring basa Bali. Kamus puniki sampun kajengkepin antuk
tata cara nganggén kruna ritatkala mabasa Bali sakadi ring cecimpedan miwah
2. J. Kersten SVD (1984) melarapan buku Bahasa Bali: Tata Bahasa dan Kamus
Bahasa Lumrah. Buku puniki madaging tata basa basa Bali sané becik sané
prasida dados suluh majeng sang ngwacén. Buku puniki taler kajangkepin
kamus basa Bali sané madaging kruna basa Bali miwah artos ring basa Indonésia
saha imba lengkara ring basa Bali. Buku basa Bali puniki sampun kasurat warsa
1984. Santukan sampun sué, kruna-kruna sané kaunggahang wantah kruna sané
4
3. Ni Luh Partami (2010) malarapan Pedoman Pengembangan Kosakata Bali. Tim
nglimbakang kosakruna basa Bali. Buku sané kamanggalain antuk Kepala Balai
Bali saking basa Bali miwah saking basa tiosan. Utsaha puniki kalaksanayang
4. I Nengah Suandi (2015) malarapan Kamus Serapan dalam Bahasa Bali. Kamus
kruna-kruna utawi istilah sané kaanggén oléh krama Bali ritatkala masesuratan.
Indiké punika prasida kaselehin saking imba-imba kruna sané kaanggén ring
puniki durung nyinahang tata cara nyurat kruna sané patut ring basa Bali. Kruna
utawi istilah sané kaanggén kantun marupa kruna utawi istilah asli saking basa
wit, sakadi check in, guide, keyboad, pegawai, stop, miwah sané lianan.
masuk, minab ring basa Bali dados lapur masuk/ngranjing. Kruna guide dados
gaid, kruna keyboad dados kibod utawi papan kunci/tik, kruna pegawai dados
5
3. Pangunakayan Basa Bali
ngeninin indik panglimbak jagaté mangkin, pastika nénten sami kruna-kruna ring basa
inucap prasida kaanggén. Napimalih wantah ngandelang kamus sané sampun wénten.
nyelang kruna saking basa sané madrué kruna utawi istilah sané kabuatang. Indiké
sakadi puniki galahé mangkin tan prasida kakelidin. Punika mawinan, pamargi sané
prasida nepasin indiké punika wantah pangunakayan basa. Pangunakayan basa inucap
kaanutadungang ring Pedoman Pembentukan Istilah dalam Bahasa Indonésia sakadi ring sor
puniki.
Istilah sané kapilih inggih punika kruna utawi klompok kruna sané madrué
kasuksman pinih patut, wangun pinih cutet, miwah madué rasa basa becik.
Istilah sané kapilih inggih punika kruna utawi klompok kruna sané becik kapireng,
Pailehan ngwangun istilah ring basa Bali (katulad saking Prosedur Pembentukan istilah
6
Kapertama, konsep sané sampun wénten sané mawit saking basa Bali utawi basa
daérah tiosan ring nusantara taler basa Indonésia prasida langsung katincapang dados
Kaping kalih, konsép sané sampun wénten sané mawit saking durabasa utawi
Kaping tiga, konsép sané sampun wénten sané mawit saking durabasa utawi
Kaping pat, konsép sané sampun wénten saking durabasa utawi basa duranegara,
utsaha pamadanan kalaksanayang antuk nyerep kruna tur ngadungang sesuratan miwah
Kaping lima, konsép sané sampun wénten saking durabasa utawi basa
sesuratan miwah tan pangadungang ucap-ucap, sakadi gaid (guide),kensel (cancel), msl.
Kaping nem, konsép sané sampun wénten saking basa duranegara utsaha
pamadanan kalaksanayang antuk nyerep miwah tan pangadungang sesuratan tur tan
Kaping pitu, konsép miwah istilah kawangun saking kruna basa Bali antuk
ngréka istilah anyar anut ring wangun sané kasinahang, sakadi baong capung, tenggek
penyu, msl.
7
4. Kawentenan Istilah sané Sampun Ketah Kaanggén sajeroning Pagubugan
Krama Baliné Mangkin
Kasujatiannyané panutur basa Bali sampun ketah pisan nganggén kruna utawi
istilah ritatkala mabebasan pinaka pangunakayan basa Bali. Kruna-kruna lingga puniki
minab nénten prasida kakelidin ritatkala mabasa Bali tepengané mangkin, sakadi agén,
aksés, arsip, artikel, bagasi, bandara, bazar, cuti, dekorasi, dempul, édisi, édit,
fakultas, garansi, gram, hobi, insinyur, jadwal, katarak, komputer, miliar, narkotik,
Lianan ring kruna lingga, kruna tiron taler akéh kalimbakang pinaka
pangunakayan basa Bali druéné. Kruna tiron sané sampun ketah kaanggén ritatkala
Baliné sané salanturnyané prasida ngawinang basa Baliné yukti-yukti prasida kaangén
istilah sané sampun ketah kaanggén ritatkala mabebaosan utawi masesuratan. Sané patut
uratiang inggih punika tata cara ngucapang miwah nyuratang istilahé punika.
4.1 Kruna lingga miwah kruna tiron kosabasa basa Bali dados pinaka
pangunakayan basa Bali. Wangun sané ketah pinaka istilah inggih punika
sakadi ring sor.
8
Basa Bali Basa Indonesia
aran nama
kruna kata
ucap-ucap lafal
unteng pokok
narawakya narasumber
narawidya cendikiawan
narasandi narahubung
9
Basa Bali Basa Indonesia
sajeroning skrisinnyané. Undiksa Singaraja nganggén kruna kuub pinaka padanan ring
kruna abstrak ring basa Indonésia. Sakéwanten IHDN Dénpasar ngangén unteng
bebaosan pinaka padanan abstrak. Pabinayan padanané punika manawi mawit saking
pabinayan panarka indik kasuksman kruna abstrak. Kruna abstrak sujatinnyané madrué
kasuksma inggih punika daging pikayunan sané jangkep tur katelatarang antuk
lengkara-lengkara sané cendek. Indiké punika sané ngawinang padanan kruna abstrak
Indik tiosan, padanan gabungan kruna kata kunci. Ring Undiksha sané kaanggén
inggih punika kruna anceng, sakéwanten ring IHDN sané kaanggén inggih punika
unteng kruna. Yéning selehin saking kasuksman kata kunci pinaka kruna sané prasida
manawi silih tunggil padanan sané prasida kaanggén pilihan/panegep inggih punika
10
kruna pamungkah. Indiké puniki taler adung ring kawigunan kunci pinaka srana
6. Wasana Wakia
ngunakayang basa Bali manut maduluran antuk seseleh ring ajeng, prasida kamargiang
antuk utsaha ngwangun istilah, pamadanan, miwah ngréka basa basita (ungkapan) sané
anyar.
Kapustakan
Alwi, Hasan. 1996. Senerai Kata Serapan dalam Bahasa Indonesia. Jakarta:
Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.
Anandakusuma, Sri Reshi. 1986. Kamus Bahasa Bali. Denpasar: CV Kayumas Agung.
Badudu, J.S. 2005. Kamus Kata-Kata Serapan Asing dalam Bahasa Indonesia. Jakarta:
Kompas.
Darmasuta, Ida Bagus dkk. (Ed). 2002. Kumpulan Makalah Kongres Bahasa Bali V.
Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.
Kersten SVD, J. 1984. Bahasa Bali: Tata Bahasa dan Kamus Bahasa Lumrah. Ende:
Nusa Indah.
11
Partami, Ni Luh dkk. 2010. Pedoman Pengembangan Kosakata Bali. Denpasar: Balai
Bahasa Denpasar.
Partami, Ni Luh dkk. 2016. Kamus Bali—Indonesia. Denpasar: Balai Bahasa Bali.
Suandi, I Nengah dan Wisnu, I Wayan Gede. 2015. Pedoman Pengembangan Kosakata
Bali. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.
Tim Penyusun Kamus Badan Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali. 2016. Kamus
Bali—Indonesia Beraksara Latin dan Bali Edisi II. Denpasar: Badan
Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali.
Tim Penyusun Kamus Pusat Bahasa. 2008. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta:
Balai Pustaka.
12