Anda di halaman 1dari 12

Utsaha Nglimbakang Kosakruna miwah Istilah Basa Bali

antuk Pangunakayan Basa

I Made Sudiana
Balai Bahasa Provinsi Bali
made_sudiana@yahoo.com, premasudiana@gmail.com

1. Purwaka

Panglimbak basa Bali druéné ring tepengan mangkin sampun ngranjing ring

paletan anyar. Basa Bali sampun kaanggén ngunggahang makudang-kudang indik,

siosan ring agama lan budaya Bali. Basa Bali pungkurané puniki sampun taler kaanggén

nyihnayang panglimbak baga kawidyan, téknologi, miwah seni modéren sané ngancan

limbak. Indayang uratiang basa Bali sané kaanggén rikala mabebaosan (lisan) utawi

masesuratan (tulis) ring pagubugané mangkin. Basa Bali sampun kaangén ring radio,

tipi, koran, média daring, jurnal ilmiah, miwah kriapatra ilmiah (sakadi skripsi).

Basa Bali pinaka basa sané tumbuh nglimbak miwah kaanggén olih

panuturnyané sajeroning mapagubugan sarahina-rahina, nénten pacang prasida makelid

saking kawéntenan jagat sané aor tan patepi puniki. Pungkuran, basa Bali patut prasida

ngunggahang paindikan-paindikan anyar pinaka jalaran nampénin panglimbak jagaté.

Basa Bali patut prasida ngunggahang pakayunan/paindikan anyar sajeroning

panglimbak budaya miwah kawéntenan jagaté mangkin sané tan prasida kapasahang

ring utsaha mabebaosan sareng parajanané sané mawit saking durajagat. Bilih-bilih

jagat Bali pinaka genah wisata sané sampun kaloktah ring sajebag jagat.


Indik puniki naenin unggahang titiang ring Pasamuhan Alit Basa Bali warsa 2019. Kriapatra puniki
unggahang titiang malih ring Kuliah Studi Lapangan Mahasiswa Program Studi Pendidikan Bahasa Bali,
Jurusan Sastra Indonesia dan Daerah, Universitas Pendidikan Ganesha tanggal 29 Agustus 2020
malarapan Google Meeting.

1
Saling silih/selang kruna ritatkala mabebaosan, punika sampun ketah. Satunggil

basa yéning durung madrué kruna utawi istilah sané kaanggé nyihnayang pikyunan

parajanané ritatkala mabebaosan, basa punika pastika jagi nyelang kruna utawi istilah

saking basa tiosan. Pinaka imba, basa Indonésia ritatkala nglimbakang

kosakrunannyané, akéh nyelang utawi nyerep saking basa tiosan, sakadi bahasa

Belanda, Inggris, Prancis, Cina, miwah basa duranegara siosan. Basa Indonésia taler

nyelang utawi nyerep kruna saking basa daérah siosan, sakadi basa Bali, basa Jawa,

basa Sunda, miwah basa daérah siosan. Basa Indonésia taler nyelang utawi nyerep

saking basa Sanskerta miwah basa Jawa Kuno. Utsaha nglimbakang kawéntenan kruna

utawi istilah puniki iket titiang antuk pangunakayan basa.

Istilah pangunakayan sané aturang titiang ring ajeng mawit saking pasatmian

(gabungan) kruna guna kaya. Ring kamus basa Bali, pasatmian kruna guna kaya

sampun munggah ring Kamus Bahasa Bali (Kersten, 1984), Kamus Bahasa Bali—

Indonesia (Balai Bahasa Bali, 2016), miwah Kamus Bali—Indonesia Beraksara Latin

dan Bali Edisi II (Badan Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali, 2016). Saking

makatiga kamus punika, makasami ngunggahang artos gabungan kruna punika wantah

pikolih (kasugihan) sang alaki rabi. Istilah guna kaya puniki taler sampun ketah

munggah ring awig-awig, utamannyané ritatkala maosang indik warisan.

Saking gabungan kruna guna kaya sané unggahang titiang ring ajeng, titiang

matetegar ngaryanin istilah anyar, pinaka utsaha nagingin istilah sané durung wénten

ring basa Bali druéné. Istilah pangunakayan kawangun antuk paN- + guna kaya + -an.

Kruna pangunkayan tepengané puniki maderbé artos utsaha nyugihang basa Baliné

antuk kruna utawi istilah mangdané prasida anut ring panglimbak jagat.

2
Wénten makudang-kudang istilah sané maderbé kasuksman pateh ring

pangunakayan. Ring basa Inggris istilahnyané borrowing/loan words. Ring basa

Indonésia istilah sané kanggé inggih punika pinjaman miwah serapan. Ring basa Bali

sané nampek artosnyané inggih punika silihan miwah serepan. Kruna silihan miwah

serepan prasida kawangun manados panyilihan miwah panyerepan.

Manut pakayunan Kridalaksana (2008:178), panyilihan utawi panyerepan inggih

punika utsaha ngranjingang baga tata suara, tata basa, utawi kruna ring basa wiadin

dialék saking basa utawi dialék tiosan riantukan wéntennyané kontak utawi utsaha niru;

asil punika kabaos silihan utawi serepan. Dadosnyané, panyilihan punika manut

Kridalaksana dados ngeninin indik panyilihan dialék, tata basa, miwah panyilihan

kruna.

Panyilihan dialék inggih punika panyilihan kruna sané kaanggén ring basa utawi

dialék tiosan raris karanjingang ring basa utawi dialék sané katuju; sakadi kruna ida ring

dialék basa Bali Nusa kasilih ring dialék Bali Dataran. Kruna ida ring basa Bali dialék

Nusa pateh artosnyané ring ragané (sang sané kairing mabaosan). Basa Bali madrué

kruna ida taler sané nyihnayang kruna pangentos jatma katiga, pateh sakadi dané.

Panyilihan tata basa inggih punika utsaha ngranjingang indik tata wangun utawi

tata lengkara ring basa utawi dialék tiosan; sakadi pangiring -wan ring bahasa Indonésia

sané mawit saking basa Sanskerta; wangun lengkara sané kakawitin antuk kruna

sujatiné, punika wantah wangun lengkara sané mawit saking basa Indonésia

sesungguhnya sané mawit taler saking basa Arab.

3
Panyilihan léksikal/kruna inggih punika utsaha ngranjingang léksikal/kruna

sajeroning basa utawi dialék tiosan; sakadi nasi goréng ring basa Belanda sané mawit

saking basa Indonésia.

Saking makudang-kudang parindikan sané aturang titiang ring ajeng punika,

utsaha pangunakayan basa Bali, pacang katelatarang sakadi piniki.

2. Makudang-Kudang Utsaha Nglimbakang Basa Bali

Para sujana, para wikan krama Bali, krama dura-Bali, miwah krama duranegara

sampun mautsa nglimbakang basa Bali duéné. Makudang-kudang utsaha punika sakadi

ring sor.

1. I Wayan Simpen AB (1983) malarapan Kamus Bahasa Bali. Kamus puniki

banget mabuat ring panglimbak basa Bali riantukan madaging kruna basa Bali

miwah artosnyané taler ring basa Bali. Kamus puniki sampun kajengkepin antuk

tata cara nganggén kruna ritatkala mabasa Bali sakadi ring cecimpedan miwah

bladbadan, sakewanten durung ngunggahang kruna-kruna sané anyar.

2. J. Kersten SVD (1984) melarapan buku Bahasa Bali: Tata Bahasa dan Kamus

Bahasa Lumrah. Buku puniki madaging tata basa basa Bali sané becik sané

prasida dados suluh majeng sang ngwacén. Buku puniki taler kajangkepin

kamus basa Bali sané madaging kruna basa Bali miwah artos ring basa Indonésia

saha imba lengkara ring basa Bali. Buku basa Bali puniki sampun kasurat warsa

1984. Santukan sampun sué, kruna-kruna sané kaunggahang wantah kruna sané

kaanggé duk punika.

4
3. Ni Luh Partami (2010) malarapan Pedoman Pengembangan Kosakata Bali. Tim

panyusun buku puniki mautsaha makarya sepat siku-siku sajeroning

nglimbakang kosakruna basa Bali. Buku sané kamanggalain antuk Kepala Balai

Bahasa Denpasar, C. Ruddyanto puniki matetujon nglimbakang kosakruna basa

Bali saking basa Bali miwah saking basa tiosan. Utsaha puniki kalaksanayang

antuk makarya unteng-unteng sané patut kauratiang ritatkala mautsaha

nglimbakang kruna utawi istilah ring basa Bali.

4. I Nengah Suandi (2015) malarapan Kamus Serapan dalam Bahasa Bali. Kamus

puniki kakaryanin sareng I Wayan Gedé Wisnu. Kamus puniki ngunggahang

kruna-kruna utawi istilah sané kaanggén oléh krama Bali ritatkala masesuratan.

Indiké punika prasida kaselehin saking imba-imba kruna sané kaanggén ring

kamusé punika. Yadiastun sampun nganggén murda kamus serapan, kamusé

puniki durung nyinahang tata cara nyurat kruna sané patut ring basa Bali. Kruna

utawi istilah sané kaanggén kantun marupa kruna utawi istilah asli saking basa

wit, sakadi check in, guide, keyboad, pegawai, stop, miwah sané lianan.

Sujatinnyané kruna punika prasida kaanutadungang ring basa Bali antuk

makudang-kudang pamargi, sakadi ring basa Indonésia check in dados lapor

masuk, minab ring basa Bali dados lapur masuk/ngranjing. Kruna guide dados

gaid, kruna keyboad dados kibod utawi papan kunci/tik, kruna pegawai dados

pagawé, kruna stop dados setop, miwah sané lianan.

5
3. Pangunakayan Basa Bali

Ritatkala mabebaosan utawi nyurat daging pikayunan nganggén basa Bali

ngeninin indik panglimbak jagaté mangkin, pastika nénten sami kruna-kruna ring basa

inucap prasida kaanggén. Napimalih wantah ngandelang kamus sané sampun wénten.

Yéning kadi sapunika kawéntenannyané, majanten sampun iraga pacang matetegar

nyelang kruna saking basa sané madrué kruna utawi istilah sané kabuatang. Indiké

sakadi puniki galahé mangkin tan prasida kakelidin. Punika mawinan, pamargi sané

prasida nepasin indiké punika wantah pangunakayan basa. Pangunakayan basa inucap

pamekas maduluran antuk ngwangun, memadan, miwah ngréka istilah.

Sepat Siku-Siku Ngwangun Istilah sané Patut

Sepat siku-siku sané kaanggén ritatkala ngwangun istilah basa Bali

kaanutadungang ring Pedoman Pembentukan Istilah dalam Bahasa Indonésia sakadi ring sor

puniki.

 Istilah sané kapilih inggih punika kruna utawi klompok kruna sané madrué

kasuksman pinih patut, wangun pinih cutet, miwah madué rasa basa becik.

 Istilah sané kapilih inggih punika kruna utawi klompok kruna sané becik kapireng,

manut ring uger-uger sesuratan miwah tata basa basa Bali.

Pailehan ngwangun istilah ring basa Bali (katulad saking Prosedur Pembentukan istilah

dalam bahasa Indonesia).

6
Kapertama, konsep sané sampun wénten sané mawit saking basa Bali utawi basa

daérah tiosan ring nusantara taler basa Indonésia prasida langsung katincapang dados

istilah anyar basa Bali, sakadi batik, keris, boga, msl.

Kaping kalih, konsép sané sampun wénten sané mawit saking durabasa utawi

basa duranegara, utsaha pamadanan kalaksanayang antuk panerjemahan langsung,

sakadi papan tik (keyboard), lapur masuk (check in), msl.

Kaping tiga, konsép sané sampun wénten sané mawit saking durabasa utawi

basa duranegara, utsaha pamadanan kalaksanayang antuk panerjemahan maduluran

pangrékan, sakadi jasa boga (catering), pasar swalayan (supermarket), msl.

Kaping pat, konsép sané sampun wénten saking durabasa utawi basa duranegara,

utsaha pamadanan kalaksanayang antuk nyerep kruna tur ngadungang sesuratan miwah

ngadungang ucap-ucap, sakadi komputer (computer), unit (unit), msl.

Kaping lima, konsép sané sampun wénten saking durabasa utawi basa

duranegara, utsaha pamadanan kalaksanayang antuk nyerep kruna tur ngadungang

sesuratan miwah tan pangadungang ucap-ucap, sakadi gaid (guide),kensel (cancel), msl.

Kaping nem, konsép sané sampun wénten saking basa duranegara utsaha

pamadanan kalaksanayang antuk nyerep miwah tan pangadungang sesuratan tur tan

ngadungang malih ucap-ucap, sakadi internet (internet), orbit (orbit), msl.

Kaping pitu, konsép miwah istilah kawangun saking kruna basa Bali antuk

ngréka istilah anyar anut ring wangun sané kasinahang, sakadi baong capung, tenggek

penyu, msl.

7
4. Kawentenan Istilah sané Sampun Ketah Kaanggén sajeroning Pagubugan
Krama Baliné Mangkin

Kasujatiannyané panutur basa Bali sampun ketah pisan nganggén kruna utawi

istilah ritatkala mabebasan pinaka pangunakayan basa Bali. Kruna-kruna lingga puniki

minab nénten prasida kakelidin ritatkala mabasa Bali tepengané mangkin, sakadi agén,

aksés, arsip, artikel, bagasi, bandara, bazar, cuti, dekorasi, dempul, édisi, édit,

fakultas, garansi, gram, hobi, insinyur, jadwal, katarak, komputer, miliar, narkotik,

pailit, spanduk, unik, vaksin, wig, yodium, miwah kruna siosan.

Lianan ring kruna lingga, kruna tiron taler akéh kalimbakang pinaka

pangunakayan basa Bali druéné. Kruna tiron sané sampun ketah kaanggén ritatkala

mabebaosan mangkin, sakadi ajengan, duman, ulungan, walesan, pangawi, pamutus,

pakeling, pasawitran, pawiwahan, kasugihan, kadigjayan, kahanan, msl.

Sajeroning pangunakayan basa, istilah-istilah punika prasida nglimbakang basa

Baliné sané salanturnyané prasida ngawinang basa Baliné yukti-yukti prasida kaangén

maosang miwah nyuratang indik-indik sané mambu modéren.

Kruna-kruna sakadi inucap patut karanjingang ka kamus basa Baliné pinaka

istilah sané sampun ketah kaanggén ritatkala mabebaosan utawi masesuratan. Sané patut

uratiang inggih punika tata cara ngucapang miwah nyuratang istilahé punika.

4.1 Kruna lingga miwah kruna tiron kosabasa basa Bali dados pinaka
pangunakayan basa Bali. Wangun sané ketah pinaka istilah inggih punika
sakadi ring sor.

8
Basa Bali Basa Indonesia

aran nama

kruna kata

ucap-ucap lafal

unteng pokok

4.2 Pangunakayan kruna anyar taler prasida kamargiang malarapan antuk


nganggén uger-uger pasatmian kruna, sakadi ring sor.

Basa Bali Basa Indonesia

rahajeng rauh selamat datang

rahajeng sirep selamat tidur

genah rauh tempat kedatangan

genah lunga tempat keberangkatan

duranegara luar negeri

durajadma orang asing

durabasa bahasa asing

narawakya narasumber

narawidya cendikiawan

narasandi narahubung

4.3 Pangunakayan kruna anyar taler prasida kamargiang malarapan antuk


ngwangun basa basita, sakadi ring sor.

9
Basa Bali Basa Indonesia

swasti prapta selamat datang

swasti lumaku selamat jalan

swasti wanti warsa selamat ulang tahun

swasti nawa warsa selamat tahun baru

5. Istilah sané Sampun Kaanggén ring Baga Akademik

Undiksha Singaraja miwah IHDN Dénpasar sampun nganggén basa Bali

sajeroning skrisinnyané. Undiksa Singaraja nganggén kruna kuub pinaka padanan ring

kruna abstrak ring basa Indonésia. Sakéwanten IHDN Dénpasar ngangén unteng

bebaosan pinaka padanan abstrak. Pabinayan padanané punika manawi mawit saking

pabinayan panarka indik kasuksman kruna abstrak. Kruna abstrak sujatinnyané madrué

kasuksma inggih punika daging pikayunan sané jangkep tur katelatarang antuk

lengkara-lengkara sané cendek. Indiké punika sané ngawinang padanan kruna abstrak

punika nénten sajangkepnyané nyinahang kasuksman abstrak. Antuk punika, becikan

yéning kruna abstrak langsung kanggén. Dadosné, kruna punika sapisanan

ngunakayang basa Bali druéné.

Indik tiosan, padanan gabungan kruna kata kunci. Ring Undiksha sané kaanggén

inggih punika kruna anceng, sakéwanten ring IHDN sané kaanggén inggih punika

unteng kruna. Yéning selehin saking kasuksman kata kunci pinaka kruna sané prasida

ngendagang pamargi rauhing daging pikayunan sang sané nyurat sajangkepnyané,

manawi silih tunggil padanan sané prasida kaanggén pilihan/panegep inggih punika

10
kruna pamungkah. Indiké puniki taler adung ring kawigunan kunci pinaka srana

mungkah utawi ngampakang jelanan utawi pintu.

Istilah-istilah ring baga akademik tiosan patut kabligbagang malih.

6. Wasana Wakia

Nampénin panglimbak jagat, basa Baliné patut kagunakayang. Tata cara

ngunakayang basa Bali manut maduluran antuk seseleh ring ajeng, prasida kamargiang

antuk utsaha ngwangun istilah, pamadanan, miwah ngréka basa basita (ungkapan) sané

anyar.

Kapustakan

Alwi, Hasan. 1996. Senerai Kata Serapan dalam Bahasa Indonesia. Jakarta:
Departemen Pendidikan dan Kebudayaan.

Anandakusuma, Sri Reshi. 1986. Kamus Bahasa Bali. Denpasar: CV Kayumas Agung.

Astra, I Gde Semadi dkk. 1995. Kamus Sanskerta—Indonesia. Denpasar: Pemerintah


Provinsi Bali.

Badudu, J.S. 2005. Kamus Kata-Kata Serapan Asing dalam Bahasa Indonesia. Jakarta:
Kompas.

Darmasuta, Ida Bagus dkk. (Ed). 2002. Kumpulan Makalah Kongres Bahasa Bali V.
Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.

Kersten SVD, J. 1984. Bahasa Bali: Tata Bahasa dan Kamus Bahasa Lumrah. Ende:
Nusa Indah.

Kridalaksana, Harimurti. 2008. Kamus Linguistik. Jakarta: PT Gramedia Pustaka


Utama.

Panitia Pengembangan Bahasa Indonesia. 2006. Pedoman Umum Pembentukan Istilah.


Jakarta: Pusat Bahasa, Departemen Pendidikan Nasional.

11
Partami, Ni Luh dkk. 2010. Pedoman Pengembangan Kosakata Bali. Denpasar: Balai
Bahasa Denpasar.

Partami, Ni Luh dkk. 2016. Kamus Bali—Indonesia. Denpasar: Balai Bahasa Bali.

Simpen AB, I Wayan. 1983. Kamus Bahasa Bali. Denpasar: PT Mabhakti.

Suandi, I Nengah dan Wisnu, I Wayan Gede. 2015. Pedoman Pengembangan Kosakata
Bali. Denpasar: Balai Bahasa Denpasar.

Sukayana, I Nengah dkk. 2015. Kamus Indonesia—Bali. Denpasar: Balai Bahasa


Provinsi Bali.

Surada, I Made. 2006. Pelajaran Bahasa Sanskerta. Surabaya: Pàramita.

Tim Penyusun Kamus Badan Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali. 2016. Kamus
Bali—Indonesia Beraksara Latin dan Bali Edisi II. Denpasar: Badan
Pembina Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali.

Tim Penyusun Kamus Pusat Bahasa. 2008. Kamus Besar Bahasa Indonesia. Jakarta:
Balai Pustaka.

Warna, I Wayan dkk. 1990. Kamus Bahasa Bali—Indonesia. Denpasar: Dinas


Pengajaran Dati I Propinsi Bali.

12

Anda mungkin juga menyukai