Anda di halaman 1dari 10

Jurnal Pendidikan Bahasa Bali Undiksha

Vol: 6 No: 2, Tahun 2019 e-ISSN : 2599-2627

WANGUN PAAJAH-AJAHAN BASA BALI SAJERONING ACARA


SEKAR TAMAN RARE RING RADIO GENTA SWARA SAKTI BALI
Ni Luh Pt. Ellya NS1, IA Putu Purnami1, I Kt. Paramarta2
Program Studi Pendidikan Bahasa Bali
Universitas Pendidikan Ganesha
Singaraja, Indonesia

e-mail: {luhellya@gmail.com, dayupurnamiku@yahoo.com,


ketut.paramarta@undiksha.ac.id}@undiksha.ac.id

KUUB
Tetilikan puniki mahbahang indik (1) wangun paajah-ajahan basa Bali sajeroning acara Sekar Taman
Rare miwah (2) paiketan wangun paajah-ajahan basa Bali sajeroning acara Sekar Taman Rare ring
wangun paajah-ajahan sakadi inucap ring sekolah manut Taksonomi Bloom. Jejering tetilikan puniki
inggih punika acara Sekar Taman Rare ring radio Genta Swara Sakti Bali. Panandang tetilikan puniki
inggih punika wangun paajah-ajahan sajeroning acara Sekar Taman Rare. Sepat siku-siku sane kanggen
sajeroning tetilikan puniki inggih punika (1) teori Taksonomi Bloom, (2) konsep tembang, (3) konsep
anggah-ungguhing basa Bali, miwah (4) konsep nilai pendidikan karakter. Kramaning tetilik sane kanggen
marupa kramaning dokumentasi miwah kramaning sadu wicara. Data tureksa sane kamargiang inggih
punika pangresikan data, panyorohan data, pangwedaran data, miwah panyutetan. Pikolih tetilikan puniki
marupa (1) wangun paajah-ajahan basa Bali sajeroning acara Sekar Taman Rare sane kapaiketang ring
tetujon pendidikan manut Taksonomi Bloom inggih punika saking wangun kognitif, afektif, miwah
psikomotor. (2) Paiketan wangun paajah-ajahan sajeroning acara Sekar Taman Rare ring wangun
paajah-ajahan sakadi inucap ring sekolah minakadi paiketan sajeroning materi paajah-ajahan sane
kadasarin antuk wangun kognitif, paiketan sajeroning nilai pendidikan karakter sane kadasarin antuk
wangun afektif, miwah paiketan sajeroning kawagedan matembang miwah mabebaosan sane kadasarin
antuk wangun psikomotor.

Kruna Jejaton: basa Bali, wangun paajah-ajahan

ABSTRACT
This study aims to explain (1) a balinesse language learning pattern in Sekar Taman Rare show and (2) a
balinesse language learning pattern relationship in Sekar Taman Rare show with such a learning pattern
at school based on Taxonomi Bloom. The subject of this study is Sekar Taman Rare show on Genta
Swara Sakti Bali radio. The object of this studi is Balinese language learning pattern in Sekar Taman
Rare show. The theories used in this study are (1) Taksonomi Bloom theory, (2) the tembang concept, (3)
the anggah-ungguhing basa Bali concept, and (4) the concept. The method that used in this study are
documentation and interview method. Data analysis in this study are data reduction, data classification,
data interpretation, and conclusion. The result of this study are (1) a Balinese language learning pattern in
Sekar Taman Rare show is measured in cognitive, affective, and psychomotor aspects. (2) A balinesse
language learning pattern relationship in Sekar Taman Rare show with such a learning pattern at school
of relationships in learning materials covered in cognitive aspects, the relationship in the value education
character reviewed from affective aspects, and the relationship of the matembang and mabebaosan skills
based on psychomotor aspects.

Keywords: Balinesse language, learning pattern

93
Jurnal Pendidikan Bahasa Bali Undiksha
Vol: 6 No: 2, Tahun 2019 e-ISSN : 2599-2627

PURWAKA pergub punika sampun tatas kaunggahang


Basa Bali mabuat pisan majeng ring genah miwah galah sapatutnyane
krama miwah budaya Bali. Basa Bali nganggen basa Bali pinaka krama Bali.
kabaos mabuat antuk kawentenannyane Mabebaosan ring kulawarga, sajeroning
pinaka basa kapertama saha pinaka basa parikrama agama, adat, miwah budaya Bali
ibu sane kapolihang tur kaplajahin saking saha sajeroning ngicen utawi ngamedalang
alit. Basa Bali taler pinaka sarana informasi majeng ring krama Bali antuk
mabebaosan antuk krama Baline, sakadi instansi pemerintahan wiadin swasta
mabebaosan ring kulawarga, banjar, adat, anggen nampingin basa Indonesia.
sajeroning paruman, miwah ri kala upacara Lembaga Bahasa, Aksara dan Sastra Bali
yadnya. Samaliha, basa Bali taler pinaka taler sampun kawangun tur kawentenang
sarana mlajahin sakancan budaya Baline sajeroning pergub punika mangda wenten
sane sampun kaloktah kantos ka dura lembaga khusus sane setata nguratiang
negara, minakadi lontar-lontar, tradisi adat, panglimbak saha pelestarian basa Bali.
miwah sakancan upacara-upacara sane Utsaha sane tiosan inggih punika
kalaksanayang ring Bali. Cutetnyane, sane ngwentenang penyuluh basa Bali ring
pinih mautama inggih punika basa Bali soang-soang desa sane wenten ring Bali.
pinaka kasujatian krama miwah budaya Swadharma penyuluh basa Bali ring soang-
Baline. soang desa minakadi nampingin alit-alit
Kautaman basa Bali pinaka kasujatian miwah para yowana sajeroning nyastra Bali,
krama miwah budaya Bali ngawinang sakadi ngicen tuntunan mlajah basa Bali.
pemerintah urati pisan ring kawentenan Pemerintah taler sampun nglaksanayang
miwah pelestarian basa Bali. Sajeroning parikrama sakadi Pesta Kesenian Bali
UUD 1945 (Bab XV, Pasal 36) mungguh (PKB) pinaka jalaran nglestariang basa,
sakadi ring sor puniki. aksara, miwah sastra Bali sane
“Bahasa-bahasa daerah yang dagingnyane wenten pacentokan masatua
masih dipakai sebagai alat perhubungan Bali, mapidarta, makekawin, mageguritan,
yang hidup dan dibina oleh masyarakat nyurat aksara Bali ring lontar, miwah sane
pemakainya dihargai dan dipelihara oleh tiosan. Pacentokan-pacentokan sakadi
Negara; karena bahasa-bahasa itu utsawa dharmagita, pacentokan
adalah bagian daripada kebudayaan macecimpedan, dolanan taler sampun
Indonesia yang hidup.” kamargiang pinaka uratian saking
Bebaosan inucap nyantenang uratian pemerintah inggihan pelestarian basa Bali.
saking pemerintah Indonesia ring basa Akeh pisan program-program sane
daerah sakadi basa Bali. Aturan-aturan kalaksanayang antuk pemerintah Bali
sane tiosan inggih punika Peraturan Daerah sajeroning nglestariang basa Bali. Sadurung
(Perda) Provinsi Bali Nomor 3 tahun 1992 wenten peraturan-peraturan pemerintah Bali
tentang Bahasa, Aksara, dan Sastra Bali indik pelestarian basa Bali, media massa
taler sampun nyantenang pisan kawigunan sane wenten ring Bali sampun madue galah
saha kautaman basa Bali pinaka basa ibu indik siaran mabasa Bali miwah budaya
sane patut kalestariang. Bali. Indike puniki sairing ring panampen
Utsaha-utsaha sane kalaksanayang Jannet Holmes (1992) indik kawigunan
antuk pemerintah Bali sane pinih anyar media massa pinaka silih sinunggil
inggih punika ngamedalang Peraturan pemertahanan basa daerah sakadi ring sor
Gubernur Nomor 80 tahun 2018 tentang puniki.
Perlindungan dan Penggunaan Bahasa, “institutional support from domains
Aksara, dan Sastra Bali serta such as education, law, administration,
Penyelenggaraan Bulan Bahasa Bali. Ring religion, and the media can make a

94
Jurnal Pendidikan Bahasa Bali Undiksha
Vol: 6 No: 2, Tahun 2019 e-ISSN : 2599-2627

difference between the success and audio visual sakadi BaliTV (2002), TVRI Bali
failure of maintaining a minority group (1978) miwah Dewata TV (2007) taler urati
language”. ring pelestarian basa Bali. Media puniki
Bebaosan inucap nyantenang sampun nyayagayang galah indik program
pemertahanan basa daerah utaminyane mabasa Bali sajeroning TVnyane. Program
basa Bali kaiusin antuk akehnyane media indik orti mabasa Bali wenten Gatra Bali
sane urati ring pelestarian basa inucap ring ring TVRI miwah Orti Bali ring BaliTV.
pasiakraman. Program indik tembang pop Bali wenten
Media massa kapalih dados kalih, Dedalu ring TVRI miwah KLIP Bali ring
inggih punika media cetak miwah elektronik. BaliTV. Program sane tiosan inggih punika
Media cetak inggih punika wangun media Masatua miwah Nyastra Bali ring TVRI saha
massa sane marupa cetakan (printing) sane BBQ (Banjar Bali Quiz) miwah Samatra
prasida kawacen. Soroh media cetak Artis Bali ring BaliTV. Acara tiosan sane
marupa surat kabar (koran) miwah majalah. kaunggahang ring Dewata TV inggih punika
Media elektronik inggih punika wangun Pentas Dewata sane kasenengin antuk
media massa sane mapiranti antuk energy kramane ring desa-desa.
elektromekanis. Soroh media elektronik Media massa sane kaping untat inggih
marupa media audiovisual inggih punika punika media audio. Media massa marupa
televisi miwah audio inggih punika radio. audio inggih punika radio sane wenten ring
Ketahnyane, media massa ngunggahang Bali akeh pisan, inggihan radio pemerintah
gatra-gatra miwah acara-acara sane wenten wiadin swasta. RRI Denpasar (88,6 FM),
sajeroning genah media inucap. Sakadi RRI Singaraja (108,0 FM), Radio Gema
media massa inggihan media cetak miwah Merdeka (97,7 FM), Radio Genta Swara
elektronik sane wenten ring Bali, sampun Sakti Bali (96,1 FM), Radio Citra Bali (98,7
pastika ngunggahang acara miwah gatra- FM), Singaraja FM (92,0), Radio Pesona
gatra sane mapaiketan ring krama miwah Bali (105,4 FM), Radio Guntur (104,6 FM)
budaya Bali. miwah sane tiosan. Program-program sane
Media cetak ring Bali sampun wenten kaunggahang antuk radio inucap minakadi
duk warsa 1924 kakawitin antuk mijilnyane orti mabasa Bali miwah tembang-tembang
majalah Shanti Adnyana sane kaobah Pop Bali. Wenten taler program-program
dados Bali Adnyana ring Singaraja (Putra, khusus indik magegitayan minakadi
2010:72). Salanturnyane mijil majalah Surya makekawin miwah mageguritan sakadi
Kanta, Canang Sari, Buratwangi, Kulkul Sudang Lepet Jukut Undis (SLJU) miwah
miwah Bali Post. Media-media inucap Penglipur Sore ring RRI Singaraja. Sinalih
ngunggahang gatra-gatra miwah sastra tunggil acara sane sayuakti nutdut kayun
mabasa Bali saking sastrawan-sastrawan inggih punika acara Sekar Taman Rare.
sane sampun kaloktah ring jagat Bali, Acara Sekar Taman Rare inggih
sakewanten sajeroning panglimbaknyane punika silih sinunggil program ring Radio
wantah Bali Post sane kantun wenten Genta Swara Sakti Bali. Acara puniki
kantos mangkin. Bali Post sane sampun kaunggahang nyabran rahina Redite ring
wenten duk warsa 1948 puniki ngamijilang galah 8 semeng kantos 10 tengai.
rubrik khusus nyabran Redite ngawit 20 Pamiletnyane inggih punika alit-alit ring
Agustus 2006 sane kawastanin Bali Orti wewidangan Denpasar, Badung, Tabanan,
(Putra, 2010:110). Rubrik puniki madaging Gianyar, Klungkung, Jembrana, Bangli,
orti, satua cutet, satua masambung, puisi miwah ring wewidangan Singaraja.
Bali Anyar, puisi Bali Purwa (sekar alit), Pramusiarnyane inggih punika anak istri
miwah sane tiosan sane akehnyane petang sane ketah kasambat “mbok gek”. Acara
kaca nyabran awuku. puniki wantah acara on air sane
Media massa salanturnyane inggih kaunggahang mangda pamiletnyane
punika media audio visual (televisi). Media prasida nelpon miwah nunas tembang saha

95
Jurnal Pendidikan Bahasa Bali Undiksha
Vol: 6 No: 2, Tahun 2019 e-ISSN : 2599-2627

magatra nganggen basa Bali majeng ring sane kamargiang ring acara Sekar Taman
pamilet sane tiosan. Ring galah tiosan, Rare nganutin pendidikan informal.
pramusiar taler ngwentenang segmen Daging-daging acara sajeroning acara
ngundang anak alit sane berprestasi Sekar Taman Rare puniki sakadi sekar rare,
sajeroning basa miwah budaya Bali, sakadi tembang pop anak-anak, puisi Bali Anyar,
alit-alit sane dados anggota Alit Pewaris pupuh utawi macapat saha satua Bali
Bali Dwipa utawi APBD. pinaka daging paplajahan basa Bali ring
Yening selehin ring radio-radio sane sekolah. Mapaiketan ring Taksonomi
tiosan, acara hiburan sane kaunggahang Bloom, daging-daging paplajahan inucap
wantah indik tembang-tembang pop Bali ngranjing ring wangun kognitif duaning
kemanten. Nenten wenten sane kawentenannyane pinaka pangweruhan
ngunggahang program sakadi acara Sekar majeng ring alit-alite. Uratian miwah rasa
Taman Rare puniki, sane wantah katujuang seneng alit-alite ri kala ngamiletin acara
majeng ring alit-alit. Wantah acara puniki puniki pinaka cihna kawentenan wangun
sane urati majeng ring alit-alit Baline afektif sane kaunggahang sajeroning acara
sajeroning nglestariang basa miwah budaya puniki. Yening selehin indik wangun
Bali. Sumeken pisan radio Genta Bali psikomotornyane, kawagedan miwah rasa
ngunggahang acara sakadi puniki cihna bangga ri kala alit-alite prasida matembang
uratian ipun ring panglimbak basa Bali utawi mabasa Bali pinaka cihna sane becik.
wantah ageng pisan. Asapunika taler indik Punika mawinan ceciren-ceciren inucap
galah acara puniki, inggih punika ring rahina nyantenang kawentenan wangun paajah-
Redite, sampun sinah pisan nenten pacang ajahan sajeroning acara puniki.
ngusik galah alit-alite mlajah utawi Ceciren sane tiosan inggih punika ri
masekolah. Tios ring pinaka hiburan ri kala kala acara punika kamargiang. Ri kala
Redite, acara puniki taler pinaka genah acara sampun kakawitin tur sampun wenten
mlajah basa miwah budaya Bali antuk alit- pamilet sane nyarengin, pramusiar pacang
alit sane setata mirengang acara puniki. nguncarang pangastungkara Om
Makudang-kudang kaluihan sane Swastyastu. Yening wenten pamilet sane
kabaosang ring ajeng pinaka cihna paajah- nenten nyawis pangastungkara punika,
ajahan prasida kamargiang nenten nginutin pramusiar pacang nganikain pamilet sane
genah miwah galah sane formal. Sajeroning nyarengin mangda nyawis antuk
UU No. 20 Tahun 2003 Pasal 13 Ayat (1) pangastungkara. Ring galah tiosan,
kaunggahang genah pendidikan wenten pramusiar taler pinaka guru pengajian sane
tiga, inggih punika pendidikan formal, non- ngicen tuntunan ri kala pamilet sane
formal, miwah informal. Pendidikan formal nyarengin punika kantun kimud utawi
pinaka pendidikan sane kamargiang antuk kantun iwang sajeroning mabasa Bali
sekolah-sekolah sane madue undagan miwah ri kala matembang. Sampun sinah
ngawit saking pendidikan dasar, pendidikan pisan kawentenan pula-pali pangajah-
menengah, kantos pendidikan tinggi. ajahan basa Bali sajeroning acara Sekar
Pendidikan non-formal pinaka pendidikan taman Rare puniki sane minayang acara
sane kamargiang nganutin wangun miwah puniki ring acara tiosan sane wenten ring
undagan sane kawangun antuk sang sane media massa , inggihan ring radio.
ngamargiang pendidikan puniki, sakadi Acara puniki taler sampun nyinahang
kursus, bimbingan belajar, miwah sane media pembelajaran majeng ring alit-alite
tiosan. Pendidikan informal inggih punika ngawit mangkin, inggih punika paplajahan
pendidikan sane kalaksanayang antuk sane sampun ngwigunayang teknologi
mlajah mandiri tur bertanggungjawab sane miwah media massa. Telepon sane
kamargiang ring kulawarga miwah ring kaanggen on air pinaka pirantinyane, miwah
wewidangan tiosan. Indike puniki radio pinaka media massa inggian
mapaiketan ring parikrama paajah-ajahan pendukung paajah-ajahan sane

96
Jurnal Pendidikan Bahasa Bali Undiksha
Vol: 6 No: 2, Tahun 2019 e-ISSN : 2599-2627

kalaksanayang ring acara puniki. Indike basa Bali sane wenten ring acara Sekar
puniki pacang mawiguna pisan santukan Taman Rare saha wangun paajah-ajahan
alit-alite sampun uning genah mlajah punika basa Bali inucap sane kamargiang irika.
boya ja ring sekolah kemanten nanging ring Nenten minayang utawi ngimbangang acara
media massa sane masarana antuk sane kamargiang punika ring pendidikan
teknologi sane wenten ring jero taler prasida formal.
kanggen mlajah, utamannyane mlajahin Bantang pikobet tetilikan (1) sapunapi
basa Bali. Indike puniki taler nyaratang wangun paajah-ajahan basa Bali sajeroning
kawigunan media massa nenten wantah acara Sekar Taman Rare ring radio Genta
pinaka genah ngrereh hiburan utawi genah Swara Sakti Bali miwah (2) sapunapi
malilacita kemanten. paiketan wangun paajah-ajahan basa Bali
Acara Sekar Taman Rare puniki sinah sajeroning acara Sekar Taman Rare ring
pisan kawigunan saha kawentenannyane wangun paajah-ajahan sakadi inucap ring
pinaka genah mlajahin basa Bali inggihan sekolah manut Taksonomi Bloom.
basa miwah sastranyane antuk wangun Tetujon tetilikan puniki nlatarang (1)
paajah-ajahan sane matiosan ring wangun wangun paajah-ajahan basa Bali sajeroning
paajah-ajahan ring sekolah. Paajah-ajahan acara Sekar Taman Rare ring radio Genta
basa Bali sane kaunggahang nganggen Swara Sakti Bali miwah (2) paiketan
sarana tembang-tembang Bali miwah wangun paajah-ajahan basa Bali sajeroning
dagiang paplajahan sane sampun acara Sekar Taman Rare ring wangun
kamanggehang ring sekolah-sekolah pinaka paajah-ajahan sakadi inucap ring sekolah
budaya krama Baline. Punika sane manut Taksonomi Bloom.
ngawinang tetilikan indik Wangun Paajah- Tetujon tetilikan punika kaarsa
Ajahan Basa Bali Sajeroning Acara Sekar mangda madue kakalih kawigunan makadi
Taman Rare Ring Radio Genta Swara Sakti (1) kawigunan pamucuk (teoretis) miwah (2)
Bali patut tur mabuat pisan kalaksanayang. kawigunan panglimbak (praktis). Kawigunan
Kawentenan acara Sekar Taman Rare pamucuk mapaiketan ring tata titi utawi
ring radio Genta Swara Sakti Bali sampun sepat siku-siku sajeroning pangajahan basa
kaunggahang sakadi ring ajeng. Maduluran Bali miwah kawigunan panglimbak
antuk bebaosane punika, panilik mapaiketan ring sang sane prasida ngulati
ngamanggihin makudang-kudang pikobet pikolih tetilikan puniki sakadi kabaosang
sane prasida katilikin sajeroning acara ring sor puniki. Kawigunan pamucuk
inucap. Pikobet-pikobet sane kapanggihin (teoritis) inggih punika kawigunan sane
sakadi tembang pop anak-anak, puisi Bali prasida kaanggen sepat siku-siku ri kala
Anyar, parikrama masatua Bali, paiketan nglimbakang pangweruhan indik paajah-
pamilet sareng pramusiar, kawigunan acara ajahan basa Bali. Kawigunan pamucuk
punika majeng ring krama Bali, miwah sane puniki nyaratang mangda pikolih tetilikan
tiosan. Akeh pisan pikobet sane prasida puniki prasida ngaturang kaweruhan
katilikin sajeroning acara punika, sajeroning nglimbakang sepat-siku-siku
sakewanten pikobet sane pacang katilikin indik paajah-ajahan basa Bali miwah
inggih punika wantah indik paajah-ajahan nglimbakang piranti paajah-ajahan basa
basa Bali saha paiketannyane ring Bali sajeroning aguron-aguron basa Bali.
pendidikan formal. Kawigunan panglimbak inggih punika
Pikobet sane pacang katilikin sampun kawigunan majeng ring sang sane prasida
kajantenang ring ajeng inggih punika indik ngulati pikolih tetilikan puniki. Kawigunan
paajah-ajahan basa Bali saha puniki nyaratang mangda pikolih tetilikan
paiketannyane ring pendidikan formal. puniki salanturnyane prasida mawiguna,
Sajeroning ngamargiang tetilikan puniki, pamekasnyane majeng ring paajah-ajahan
pikobet sane pacang katilikin kawatesin basa Bali ring pakraman, paajah-ajahan
wantah sajeroning wangun paajah-ajahan basa Bali ring media massa, miwah paajah-

97
Jurnal Pendidikan Bahasa Bali Undiksha
Vol: 6 No: 2, Tahun 2019 e-ISSN : 2599-2627

ajahan basa Bali ring pendidikan formal. wangun kualitatif santukan data tetilikan
Kawentenan kawigunan panglimbak punika puniki marupa wicara sane mapaiketan ring
sajangkepnyane kabahbahang sakadi ring parindikan manusa ring pakaramanipun.
sor puniki. (a) Majeng ring paajah-ajahan Soroh tetilikan inggih punika
basa Bali ring pakraman. Pikolih tetilikan rerawatan tata cara sane kaanggen
puniki prasida pinaka piuning tur sesuluh ri sajeroning tetilikan (Sukmadinata, 2010:52).
kala ngamargiang paajah-ajahan basa Bali Soroh tetilikan indik wangun paajah-ajahan
majeng ring alit-alite inggihan ring kekuwub basa Bali sajeroning acara Sekar Taman
kulawarga, dadia, banjar, miwah desa Rare inggih punika soroh fenomenologis
pakraman. (b) Majeng ring paajah-ajahan sane ngunggahang pikolih tetilikan saking
basa Bali ring media massa. Pikolih tetilikan wicara indik wangun paajah-ajahan basa
puniki prasida pinaka piuning tur sesuluh Bali marupa bebaosan ring sesuratan. (2)
sajeroning makarya acara utawi program Genah tetilikan. Genah tetilikan inggih
siaran sane pateh antuk konsep acara sane punika genah sajeroning ngamargiang
matiosan. (c) Majeng ring paajah-ajahan tetilikan sane madue ceciren wenten
basa Bali ring pendidikan formal. Pikolih jejering, genah, miwah parikrama sane
tetilikan puniki prasida pinaka piuning pacang katureksain. Genah tetilikan sane
majeng ring (1) pemerintah mangda wenten kamargiang puniki kakepah dados kalih,
uratian sajeroning acara-acara sakadi puniki inggih punika ring genah stasiun radio
tur prasida nglimbakang kurikulum sane puniki miwah ring jangkauan frekuensi utawi
mapaiketan ring paajah-ajahan basa Bali. coverage area radio inucap. Stasiun radio
(2) Majeng ring sekolah, ngawit saking punika kaanggen genah ngamargiang sadu
pendidikan usia dini kantos menengah wicara majeng ring sang sane pacang
mangda pikolih tetilikan puniki prasida katakenang (informan). Jangkauan
kaanggen sesuluh ri kala ngamargiang frekuensi utawi coverage area punika
paajah-ajahan basa Bali majeng ring sisia- kaanggen genah miarsayang wangun
sisiane. (3) Majeng ring lembaga pendidikan paajah-ajahan basa Bali sane kamargiang
tinggi, utaminnyane Program Studi irika. (3) Soroh miwah pawiwit data. Soroh
Pendidikan Bahasa Bali Universitas data inggih punika ceciren utawi kahanan
Pendidikan Ganesha (UNDIKSHA) mangda data sajeroning tetilikan. Soroh data sane
pikolih tetilikan puniki prasida kaanggen kaanggen sajeroning tetilikan puniki wenten
jalaran mulat sarira sajeroning mata kuliah kalih, inggih punika data utama (primer)
sane kamargiang ring perkuliahan mangda miwah data (sekunder). Pawiwit data inggih
kadagingin kurikulum sane wenten ring punika jejering genah data punika
pendidikan dasar. kapolihang sane marupa jadma, genah,
wiadin simbol (Arikunto, 2006:129). Pawiwit
KRAMANING TETILIK data primer saking siaran miwah rekaman
Kramaning tetilikan inggih punika tata acara Sekar Taman Rare inucap sane
cara sajeroning ngamargiang tetilikan suenyane kirang langkung abulan (4
(Hikmat, 2011: 35). Bebaosan punika episode). Pawiwit data sekunder saking
nyantenang, kramaning tetilikan inggih sadu wicara majeng ring sang sane
punika tata cara sajeroning ngamolihang, mapaiketan ring acara punika (informan
ngwangun, miwah ngringkupang data kunci). (4) kramaning mupulang data sane
sajeroning tetilikan. (1) Wangun miwah kanggen marupa kramaning dokumentasi
Soroh Tetilikan. Wangun tetilikan inggih miwah sadu wicara. (5) Data tureksa sane
punika rerawatan miwah tata cara sane kamargiang marupa pangresikan data,
pacang kamargiang sajeroning tetilikan. panyorohan data, pangwedaran data,
Wangun tetilikan sane kamargiang indik miwah panyutetan.
wangun paajah-ajahan basa Bali sajeroning
acara Sekar Taman Rare inggih punika

98
Jurnal Pendidikan Bahasa Bali Undiksha
Vol: 6 No: 2, Tahun 2019 e-ISSN : 2599-2627

PIKOLIH MIWAH TETEPASAN Taksonomi Bloom sane ngunggahang indik


Ring adyaya kaping pat puniki pacang tetujon pendidikan (Sunarti miwah
kabahbahang indik pikolih miwah tetepasan Rahmawati, 2014: 15). Sajeroning
tetilikan. Indike puniki mapaiketan Taksonomi Bloom kaunggahang tiga tetujon
sajeroning bantang pikobet sane pendidikan inggih punika wangun kognitif,
nyihnayang indik (1) wangun paajah-ajahan wangun afektif, miwah wangun psikomotor.
basa Bali sajeroning acara Sekar Taman Makatetiga wangun puniki nenten prsida
Rare ring radio Genta Swara Sakti Bali saha kapasahang santukan madue paiketan sane
(2) paiketan wangun paajah-ajahan basa rumaket. Sakadi sane kaunggahang ring
Bali inucap ring sekolah manut Taksonomi ajeng, kaweruhan sane kapolihang
Bloom. Bebaosan inucap kajangkepin antuk sajeroning wangun kognitif inggihan
implikasi sane midartayang indik paiketan tembang Bali miwah anggah-ungguhing
miwah pikenoh daging tetilikan puniki basa Bali sampun pastika pacang madue
majeng ring kawentenan mata kuliah ring kawagedan utawi katrampilan sajeroning
Program Studi Pendidikan Bahasa Bali matembang miwah mabebaosan nganggen
UNDIKSHA. basa Bali. Asapunika taler sajeroning
Wangun paajah-ajahan basa Bali parilaksananyane ri kala matembang miwah
kaunggahang manut pikolih data sane mabebaosan nganggen basa Bali.
sampun kaambil tur kasorohang salami Manut Taksonomi Bloom, wenten tiga
asasih (petang episode). Pikolih data sane wangun sane pinaka tetujon pendidikan,
kaunggahang puniki marupa paajah-ajahan inggih punika wangun kognitif, wangun
basa Bali sane wenten sajeroning acara afektif, miwah wangun psikomotor. Wangun
Sekar Taman Rare sane kapaiketang ring kognitif mapaiketan ring kaweruhan,
tetujon pendidikan manut Taksonomi wangun afektif mapaiketan ring parilaksana,
Bloom, inggihan ring (1) wangun kognitif, (2) miwah wangun psikomotor mapaiketan ring
wangun afektif, miwah (3) wangun kawagedan utawi katrampilan. Mapaiketan
psikomotor. Data sane kanggen marupa ring tetiga wangun puniki, prasida
bebaosan pramusiar (Pr) miwah pamilet kabahbahang paiketan wangun paajah-
(Pa) sajeroning acara Sekar Taman Rare ajahan basa Bali sajeroning acara Sekar
inucap. Taman Rare ring wangun paajah-ajahan
Manut pikolih tetilikan, kapanggihin sakadi inucap ring sekolah. Paiketan sane
paajah-ajahan basa Bali sane nganutin kapanggihin inggih punika (1) paiketan
tetujon pendidikan minakadi wangun sajeroning materi paajah-ajahan sane
kognitif, afektif miwah psikomotor manut kadasarin antuk wangun kognitif. (2)
Taksonomi Bloom. Sajeroning wangun Paiketan sajeroning nilai pendidikan
kognitif pinaka tetujon paajah-ajahan sane karakter sane kadasarin antuk wangun
nyaratang indik kaweruhan kapanggihin afektif miwah (3) paiketan sajeroning
paajah-ajahan tembang Bali miwah anggah- kawagedan matembang miwah
ungguhing basa Bali. Sajeroning wangun mabebaosan sane kadasarin antuk wangun
afektif sane nyaratang indik parilaksana pasikomotor.
(sikap) kapanggihin paajah-ajahan sane Paiketan wangun paajah-ajahan basa
nyihnayang parilaksana sane becik saha Bali sajeroning acara Sekar Taman Rare
mapaiketan ring pendidikan karakter. miwah ring sekolah prasida kasinahang
Sajeroning wangun psikomotor pinaka antuk materi paajah-ajahannyane.
wangun paajah-ajahan sane nyaratang indik Sajeroning acara Sekar Taman Rare
kawagedan utawi katrampilan kapanggihin kapanggihin paajah-ajahan tembang Bali
kawagedan pamilet sajeroning matembang inggihan Sekar Rare miwah Sekar Alit saha
miwah mabebaosan nganggen basa Bali. paajah-ajahan anggah-ungguhing basa Bali
Wangun paajah-ajahan sane sakadi sane sampun kabahbahang ring
kaunggahang puniki ngranjing ring teori bantang pikobet sane kapertama. Paajah-

99
Jurnal Pendidikan Bahasa Bali Undiksha
Vol: 6 No: 2, Tahun 2019 e-ISSN : 2599-2627

ajahan tembang Bali inggihan Sekar Rare kala ngawitin mabebaosan setata
miwah Sekar Alit saha paajah-ajahan nguncarang Om Swastyastu.
anggah-ungguhing basa Bali ring sekolah Nilai mandiri, ingin tahu, tanggung
kaunggahang ring silabus sane sampun jawab, peduli lingkungan, cinta tanah air,
wenten ring ajeng. miwah menghargai prestasi puniki
Sajeroning silabus punika kasinahang mapaiketan ring KI 2 sane nyaratang indik
paajah-ajahan Sekar Rare miwah Sekar Alit parilaksana sisia sajeroning paajah-ajahan
wenten ring kelas I miwah kelas II. Indike miwah sajeroning rasa bakti ring rerama
puniki kasinahang ring kompetensi dasar miwah guru pengajian. Paiketan puniki
(KD) 3.2 ngeninin indik nguningin tembang nyihnayang wangun paajah-ajahan basa
Bali miwah KD 3.5 ngeninin indik tata cara Bali sane wenten sajeroning acara Sekar
nembangang pupuh Mijil miwah pupuh Taman Rare ring wangun paajah-ajahan
Pucung. Sekar Rare inggihan gending rare sakadi inucap ring sekolah madue wangun
sane kanggen inggih punika tembang “Putri sane pateh kadasarin antuk paiketan nilai
Cening Ayu”. Sekar Alit sane kanggen pendidikan karakternyane sane ngranjing
materi paajah-ajahan inggih punika Pupuh ring wangun afektif sajeroning Taksonomi
Mijil miwah Pupuh Pucung. Indike puniki Bloom.
mapaiketan ring paajah-ajahan tembang Paiketan puniki kaunggahang
Bali sane wenten ring acara Sekar Taman santukan wangun paajah-ajahan basa Bali
Rare santukan sajeroning paajah-ajahan sane ngranjing ring wangun psikomotor
Sekar Rarenyane wenten pamilet sane marupa kawagedan sajeroning matembang
matembang “Putri Cening Ayu”. Paajah- miwah mabebaosan nganggen basa Bali.
ajahan Sekar Alitnyane taler madue Indike puniki sampun kabuktiang antuk
paiketan santukan sajeroning acara Sekar wangun sane pateh sajeroning paajah-
Taman Rare wenten pamilet sane ajahan ring sekolah inggih punika
nembangang pupuh Mijil. Indike puniki sajeroning kompetensi inti miwah
sampun nyihnayang sajeroning materi kompetensi dasar sane pinaka dasar
paajah-ajahan sane wenten ring acara sajeroning ngamargiang paajah-ajahan.
Sekar Taman Rare sairing ring paajah-
ajahan sane kalaksanayang ring sekolah. PAMUPUT
Paiketan sajeroning nilai pendidikan Ringkesan tetilikan puniki indik (1)
karakter puniki kasinahang antuk bebaosan bantang pikobet tetilikan inggih punika
sane wenten sajeroning acara Sekar Taman wangun paajah-ajahan basa Bali sajeroning
Rare miwah KI 1 saha KI 2 sane ngranjing acara Sekar Taman Rare ring radio Genta
ring wangun afektif sajeroning paajah- Swara Sakti Bali saha paiketannyane ring
ajahan. Paajah-ajahan puniki kabaos wangun paajah-ajahan sakadi inucap ring
mapaiketan sajeroning nilai pendidikan sekolah manut Taksonomi Bloom. (2)
karakter santukan paajah-ajahan basa Bali Tetujon tetilikan puniki kaanutang ring
sane mangkin kadasarin antuk K13 sane bantang pikobet sane kaunggahang. (3)
setata madasar antuk pendidikan karakter. Kawigunan tetilikan puniki wenten kalih,
Sajeroning acara Sekar Taman Rare, inggih punika kawigunan pamucuk miwah
kapikolihang nilai pendidikan karakter sane kawigunan panglimbak. (4) Sepat siku-siku
wenten mawilang pitu (7) nilai inggih punika sane kanggen inggih punika teori
nilai religius, mandiri, ingin tahu, tanggung Taksonomi Bloom, konsep tembang,
jawab, peduli lingkungan, cinta tanah air, konsep anggah-ungguhing basa Bali,
miwah menghargai prestasi. Nilai religius miwah konsep nilai pendidikan karakter. (5)
puniki mapaiketan ring KI 1 sane nyaratang Kramaning tetilik sane kanggen marupa
indik rasa bakti sajeroning ngamargiang kramaning dokumentasi miwah sadu
krama agama sane kasungkemin. wicara. (6) pikolih tetilikan puniki marupa
Kasinahang antuk parilaksana pamilet ri Wangun paajah-ajahan basa Bali sane

100
Jurnal Pendidikan Bahasa Bali Undiksha
Vol: 6 No: 2, Tahun 2019 e-ISSN : 2599-2627

kapaiketang ring tetujon pendidikan manut ajahan sane madasar antuk wangun
Taksonomi Bloom kapanggihin wangun psikomotor marupa kawagedan sajeroning
paajah-ajahan sane madasar antuk wangun matembang Bali inggihan Sekar Rare
kognitif marupa paajah-ajahan tembang Bali miwah Sekar Alit saha mabebaosan
inggihan Sekar Rare miwah Sekar Alit sane nganutin anggah-ungguhing basa Bali sane
mawilang pat belas tembang. Wangun patut.
paajah-ajahan sane madasar antuk wangun Paiketan wangun paajah-ajahan basa
afektif marupa paajah-ajahan sajeroning Bali sajeroning acara Sekar Taman Rare
nilai pendidikan karakter. Wangun paajah- ring wangun paajah-ajahan sakadi inucap
ajahan sane madasar antuk wangun ring sekolah manut Taksonomi Bloom
psikomotor marupa kawagedan sajeroning kapaiketang madasar antuk silabus paajah-
matembang Bali inggihan Sekar Rare ajahan basa Bali ring SD. Paiketan sane
miwah Sekar Alit saha mabebaosan kapanggihin marupa paiketan sajeroning
nganutin anggah-ungguhing basa Bali sane materi paajah-ajahan, paiketan sajeroning
patut. nilai pendidikan karakter, miwah paiketan
Paiketan wangun paajah-ajahan basa sajeroning kawagedan matembang miwah
Bali sajeroning acara Sekar Taman Rare mabebaosan. Paiketan sajeroning materi
ring wangun paajah-ajahan sakadi inucap paajah-ajahan puniki kadasarin antuk
ring sekolah manut Taksonomi Bloom wangun kognitif, paiketan sajeroning nilai
kapaiketang madasar antuk silabus paajah- pendidikan karakter kadasarin antuk
ajahan basa Bali ring SD. Paiketan sane wangun afektif, miwah paiketan sajeroning
kapanggihin marupa paiketan sajeroning kawagedan matembang miwah
materi paajah-ajahan, paiketan sajeroning mabebaosan kadasarin antuk wangun
nilai pendidikan karakter, miwah paiketan psikomotor.
sajeroning kawagedan matembang miwah Malarapan antuk pikolih sane sampun
mabebaosan. Paiketan sajeroning materi kabahbahang, prasida katurang piteket-
paajah-ajahan puniki kadasarin antuk piteket sakadi ring sor. Majeng ring
wangun kognitif, paiketan sajeroning nilai Pangajah basa Bali mangda nguratiang
pendidikan karakter kadasarin antuk acara sakadi Sekar Taman Rare puniki
wangun afektif, miwah paiketan sajeroning anggen nglimbakang wangun paajah-
kawagedan matembang miwah ajahan sane kamargiang ring sekolah.
mabebaosan kadasarin antuk wangun Majeng ring Prodi Pendidikan Bahasa Bali
psikomotor. mangda nglimbakang mata kuliah Tembang
Malarapan antuk pikolih miwah ngawit saking Sekar Rare santukan sampun
tetepasan sane kabahbahang, prasida wenten aturan indik paajah-ajahan ring SD
katingkesang sakadi ring sor. Wangun patut kamargiang antuk pangajah basa Bali
paajah-ajahan basa Bali sajeroning acara saking S1 Pendidikan Bahasa Bali. Majeng
Sekar Taman Rare saha paiketannyane ring
ring Pemerintah Bali mangda nguratiang
wangun paajah-ajahan sakadi inucap ring
media massa ring Bali tur acara sakadi
sekolah manut Taksonomi Bloom. Wangun
paajah-ajahan basa Bali sane kapaiketang Sekar Taman Rare puniki sane pinaka silih
ring tetujon pendidikan manut Taksonomi sinunggil jalaran nglestariang basa Bali
Bloom kapanggihin wangun paajah-ajahan saha pinaka pendukung program
sane madasar antuk wangun kognitif pemerintah indik pelestarian basa Bali
marupa paajah-ajahan tembang Bali
inggihan Sekar Rare miwah Sekar Alit sane KAPUSTAKAN
mawilang pat belas tembang. Wangun Antara, I Gde Nala, dkk. 2016. Kamus Bali-
paajah-ajahan sane madasar antuk wangun Indonesia Beraksara Latin dan Bali Edisi II.
afektif marupa paajah-ajahan sajeroning Denpasar: Badan Pembina Bahasa, Aksara,
nilai pendidikan karakter. Wangun paajah- dan Sastra Bali Provinsi Bali.

101
Jurnal Pendidikan Bahasa Bali Undiksha
Vol: 6 No: 2, Tahun 2019 e-ISSN : 2599-2627

Arikunto, Suharsimi. 2006. Prosedur Pembentukan Karakter Siswa Sekolah


Penelitian: Suatu Pendekatan Praktik. Dasar”. Jurnal Pendidikan, Volume 14,
Jakarta: Rineka Cipta Nomor 1 (kaca. 44-51).
Bungin, Burhan. 2008. Penelitian Kualitatif: Suandi, I Nengah dkk. 2016. Pedoman
Komunikasi, Ekonomi, Kebijakan Penulisan Karya Ilmiah: Tugas Akhir,
Publik, dan Ilmu Sosial Lainnya. Skripsi, Tesis, dan Disertasi.
Jakarta: Kencana Singaraja: Universitas Pendidikan
Creswell, John. 2015. Riset Pendidikan: Ganesha.
Perencanaan, Pelaksanaan, dan Suardika, I Wayan. 2015. Program
Evaluasi Riset Kualitatif dan Penyiaran Radio di Buleleng dalam
Kuantitatif. Yogyakarta: Pustaka Upaya Pemertahanan Bahasa Bali.
Pelajar. Tesis (nenten kamijilang). Singaraja:
Djirne, I Wayan miwah I Wayan Roeme. Program Pasca Sarjana Universitas
2000. Kumpulan Gending-Gending Pendidikan Ganesha.
Bali. Denpasar: Cempaka. Sujarweni, V. Wiratna. 2014. Metodologi
Gautama, I Wayan Budha. 2007. Penelitian. Yogyakarta: Pustaka Baru
Kasusastraan Bali. Surabaya: Press.
Paramita Sukmadinata, Nana Syaodih. 2010. Metode
Hikmat, Mahi M. 2011. Metode Penelitian Penelitian Pendidikan. Bandung: PT
dalam Perspektif Ilmu Komunikasi Remaja Rosdakarya Offset.
dan Sastra. Yogyakarta: Graha Ilmu. Sunarti dan Selly Rahmawati. 2014.
Holmes, Janet. 1992. An Introduction to Penilaian dalam Kurikulum 2013:
Sociolinguistic. New York: Longman. Membantu Guru dan Calon Guru
Kardiman, Yuyus. 2012. “Karakter adalah Mengetahui Langkah-langkah
Akar Masalah Bangsa Kita”. Jurnal Penilaian Pembelajaran. Yogyakarta:
Pendidikan, Volume 12 (kaca. 17-28). Andi Offset.
Mustari, Mohamad. 2011. Pengantar Suparno, Paul. 2015. Pendidikan Karakter
Metode Penelitian. Yogyakarta: di Sekolah. Yogyakarta: PT.
LaksBang PRESSindo. KANISIUS.
Nurgiyantoro, Burhan dan Anwar Effendi. Syarbini, Amirulloh. 2012. Buku Pintar
2013. “Prioritas Penentuan Nilai Pendidikan Karakter. Bandung: as@-
Pendidikan Karakter dalam prima.
Pembelajaran Sastra Remaja”. Tinggen, I Nengah. 1994. Aneka Sari
Cakrawala Pendidikan Jurnal, Volume Gending-Gending Bali. Singaraja:
XXXII, Nomor 3(kaca. 113-124). Rhika Dewata.
Paramarta, I Ketut. 2009. Pemertahanan Wirianti, Dewa Ayu Widi. 2017.
Bahasa Bali melalui Siaran Berbahasa Pemertahanan Basa Bali sajeroning
Bali di BaliTV. Tesis (nenten Media Penyiaran ring Radio Citra Bali
kamijilang). Denpasar: Program Pasca FM. Skripsi (nenten kamijilang).
Sarjana Universitas Udayana. Singaraja: Universitas Pendidikan
Peraturan Gubernur Nomor 80 Tahun 2018 Ganesha.
Tentang Perlindungan dan Undang-Undang Nomor 20 Tahun 2003
Penggunaan Bahasa, Aksara, dan tentang Sistem Pendidikan Nasion
Sastra Bali serta Penyelenggaraan
Bulan Bahasa Bali.
Putra, I Nyoman Darma. 2010. Tonggak
Baru Sastra Bali Modern. Denpasar:
Pustaka Larasan.
Soetantyo, Sylvia Primulawati. 2013.
“Peranan Dongeng dalam

102

Anda mungkin juga menyukai