Anda di halaman 1dari 12

e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

ANGGAH-UNGGUHING BASA BALI SAJERONING TEKS ORTI


BALI RRI SINGARAJA
Ni Putu Susiarini1
I Wayan Gede Wisnu1, SAP Sriasih2

Jurusan Pendidikan Bahasa Bali


Universitas Pendidikan Ganesha
Singaraja, Indonesia

e-mail :{ciycieyayniee@yahoo.co.id, wisnukawiswara@gmail.com,


sap.sriasih@yahoo.com} @Undiksha.ac.id
KUUB

Tetilikanpuniki matetujon nelatarang indik (1) asapunapi kaiwangan ngwedarang


anggah-ungguhing basa Bali ring sajeronig teks orti Bali RRI Singaraja miwah
(2)asapunapi pikobet sane kapanggihin pangartos ritatkala nyalin teks orti Bali ring
sajeroning acara gatra Bali ring RRI Singaraja. Tetilikan puniki ngangge tetilikan
deskriptif kualitatif.Jejering tetilikan puniki inggih punikaorti Bali ring acara gatra Bali
RRI Singaraja. Panandang ring tetilikan puniki inggih punika anggah-ungguhing
basa Bali sajeroning teks orti Bali. Pamupulan data nganggen kramaning praktiyasa
miwah sadu wicara.Kramaning data tureksa sane manggen inggih punika (1) reduksi
data, (2) pangwedar data, miwah (3) penyutetan.Pikolih tetilikan puniki nyantenang
(1) kaiwangan ngwedarang anggah-ungguhing basa Bali ring teks orti Bali inggih
punika (a) wangun kaiwangan wenten 11 miwah (b) genah kaiwangan wenten 41
lengkara. (2) pikobet sane kapanggihin pangartos ri kala nyalin gatra inggih punika
(a) indik kompetensi, (b) indik kualifikasi, miwah (c) indik referensi. Tetilikan puniki
nyantenang sumangdene pangaratos orti Bali prasida waged nelebin widya ngeninin
indik anggah-ungguhing basa Bali mangda prasida makarya orti Bali sane nganutin
anggah-ungguhing basa Bali sane patut.

Kruna jejanton: anggah-ungguhing basa Bali, teks orti Bali


e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

ABSTRAK

Penelitian ini bertujuan menjelaskan tentang (1) kekurangan menggunakan


anggah-ungguhing bahasa Bali dalam teks orti Bali RRI Singaraja dan (2) masalah
yang dihadapi penyalin berita ketika menyalin teks orti Bali dalam acara gatra Bali
RRI Singaraja. Penelitian ini dirancang sebagai penelitian deskriptf kualitatif.Subjek
penelitian ini yaitu orti Bali dalam acara gatra Bali.Objek penelitian ini yaitu anggah-
ungguhing bahasa Bali dalam teks orti Bali.Metode penelitian yag digunakan yaitu
metode observasi dan wawancara. Penggumpulan data yang digunakan yaitu (1)
reduksi data, (2) menjelaskan data, dan (3) penyimpulan. Hasil penelitian ini
menunjukkan bahwa (1) kekurangan menggunakan anggah-ungguhing bahasa Bali
dalam teks orti Bali yaitu (a) bentuk kekurangan sejumblah 11 kata dan (b) tempat
kekurangan sejumblah 41 kalimat. (2) masalah yang dihadapi penyalin berita ketika
menyalin berita yaitu (a) tentang kompetensi, (b) tentang kualifikasi, dan (c) tentang
referensi. Penelitian ini menekankan supaya penyalin orti Bali bisa meningkatkan
ilmu tentang anggah-ungguhing basa Bali supaya menghasilkan orti Bali yang sesuai
dengan anggah-ungguhing basa Bali yang benar.

Kata kunci: anggah-ungguhing basa Bali sajeronig teks orti Bali

Abstrack

The aim of this study describes (1) the disadvantages of using anggah-
ungguhing basa Bali in text orti Bali RRI Singaraja and (2) problems encountered
when copying news text orti Bali in gatra event RRI Singaraja. The study was
designed as a qualitative deskriptf research.This research subject is orti Bali in Bali
gatra event. The object of this study is anggah-ungguhing language text orti Bali in
Bali. The data collection is done by using the method of observation and interviews.
Thecollection data used are (1) data reduction (2) explain the data (3) inference.The
results of this study indicate that (1) the disadvantages of using anggah-ungguhing
basa Bali in text orti Bali, namely (a) the form of shortage amount 11 words and (b) a
shortage amount 41 sentences. (2) problems encountered copyist news when
copying the news that (a) concerning the competence, (b) qualifications, and (c) of
the references. It stresses that the copyist .Penelitian orti Bali could increase
knowledge about anggah-ungguhing base orti Bali Bali in order to produce in
accordance with anggah-ungguhing Bali correct base.

Keywords: anggah-ungguhing base Bali in text orti Bali.


e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

PURWAKA
Basa Bali maduwe undag-undagan Manut Suarjana (2008: 74),
utawi tata titi ri kala mabebaosan. "Anggah-ungguhing basa Bali inggih
Undag-undagan basa punika kabaos punika undag-undagan utawi sor
anggah-ungguhing basa Bali. Anggah- singgih basa sajeroning mabasa Bali".
ungguhing basa Bali pinaka warna Kasujatian anggah-ungguhing basa
basa sane kaanggen mabebaosan Bali pinaka parinama undag-undagan
majeng ring krama Bali. Yening basa ring sajeroning mabasa Bali.
mabasa Bali punika wenten tata Undag-undagan basa Bali punika
laksana mabasa sane becik, punika kaanggen nganutin kadaden sang
ngranjing sumangdane mabebaosan sane mabebaosan. Tiosan punika,
patut nganutin anggah-ungguhing undag-undagan basa Bali punika
basa Bali. Ring Bali, basa punika kadadosang ceciren jadma sane
kaanggen boya manut kawentenan kapertama, jadma sane kaping kalih,
wangsa kemanten. Basa punika utawi jadma sane kaping tiga ri kala
kadadosang dasar parilaksana sane mabebaosan nganutin uger-uger basa
santunri kala mabebaosan. Akeh Bali.
kawentenan parinama ngeninin indik Tim Peneliti Fakultas Sastra
anggah ungguhing basa Bali minakadi Unud (1979: 1) maosang kawigunan
sor singgih basa, unda-usuk basa Bali anggah-ungguhing basa Bali kaiket
miwah anggah-ungguhing basa Bali. antuk, (1) anggah-ungguhing basa
Suwija (2014: 18) maosang, Bali kaanggen manut kawigunan basa
warsa 1974 Pasamuhan Agung Basa Bali nganutin wangsan jadma sane
Bali ring Singaraja, sampun wenten ring Bali, (2) anggah-
kacumpuin indik parinama sor singgih ungguhing basa Bali kaanggen manut
basa Baline kabaos Anggah- rasa pasawitran, (3) anggah-
ungguhing Basa Bali. Malarapan ungguhing basa Bali kaanggen manut
antuk pikolih panureksan, anggah- yusa, (4) anggah-ungguhing basa Bali
ungguhing basa Bali mawit kaanggen manut ungguhan sane
sangkaning wenten pabinayan linggih kapolihang, miwah (5) anggah-
krama Baline.Wewidangan anggah- ungguhing basa Bali kaanggen manut
ungguhing basa Bali punika wenten paguna kaya punika. Anggah-
makudang-kudang pahan. Kanutang ungguhing basa punika patut
ring panampen para sujanane sakadi kauratiang ri kala mabebaosan
manut Gotama miwah Tinggen sumangdane patut tekening sira sane
anggah-ungguhing basa Bali punika patut kasinggihang miwah sane patut
kapah dadaos papat undagan. Ingih kasorang. Sadurung mabebaosan
punika basa alus, basa madia, basa patut pratiaksayang dumun jadma
kapara, miwah basa kasar.Basa alus sane kairing mabebaosan miwah
punika malih kaapah dados tiga inggih jadma sane kabaosang. Patut
punika basa alus singgih, basa alus
mider, miwah basa alus sor. Saking
pahanan basa punika sami madue
rasa basa sane tiosan yening
kaanggen mabebaosan sareng krama
Baline.
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

kauratiang yening mabebaosan Ring sarahina mangkin basa


sareng jadma sane madue yusa sane Bali punika nenten ja wantah basa
mabinayan. Sapunapi yening sane kabaosang kemanten. Sakadi
mabebaosan sareng sang sane ring aab mangkin, basa Bali punika
ngambel jabatan sosial patut sampun wenten kaanggen ring media
nguratiang undag-undagan massa sakadiTV, Koran, miwah radio.
basanyane. Punika sane ngawinang Basa ring media massa sapatutnyane
basa Bali punika karasayang meweh ngangge basa sane nganutin uger-
kaucapang yening kasandingangang uger tata basa sane becik. Sakadi
antuk basa Indonesiane. mangkin akeh ring media massaketah
Ring aab sakadi mangkin, ngangge basa sane nenten nganutin
panglimbak ilmu pengetahuan miwah uger-uger tata basa. Basa sane
teknologi saking budaya dura Bali wenten ring media massa punika
sampun ngiusin para paripolah para ketah ngangge basa sane prasida
krama Baline. Panglimbak punika ngawinang sang sane jagi ngwacen
patut kauratian padruenan para krama mangda seneng ngwacen santukan
Bali rumasa nyansan surut sakadi punika wenten sane nenten
kawentenan basa miwah sastra Bali. nguratiang mangda ngaresapang
Kawentenan puniki karasayang ri kala uger-uger ri kala mabasa ring media
para krama Baline rumasa sayan massa. Silih sinunggil media massa
meweh ri kala mabebaosan ngangge sane nyiarang sane ngangge basa
basa Bali napi malih ri kala Bali inggih punika ring radio. Nyabran
mabebaosan ngangge anggah- rahina pastika wenten gatra sane ring
ungguhing basa Bali. Kawentenan radio sane ngangge basa Bali
anggah-ungguhing basa Bali punika kasiarang ring radio.
nyansan surud punika prasida Yening kacingak sakadi
kacingak ring kauripan sakadi mangkin akeh media massa sakadi
mangkin. Akeh kapanggihin ri kala radio sane mabebaosan nenten
para alit-alit kantos bajang-truna ri nganutin uger-uger basa sane patut.
kala mabebaosan nenten manut ring Sakadi teks orti Bali sane kaanggen
tata titi anggah-ungguhing basa Bali ring Radio Republik Indonesia (RRI)
sane sampun kamargiang ngawit duke Singaraja sane kasiarang ring acara
riin. Akeh para rerama ri kala madue gatra Bali ngawit galah 18.00 ngantos
oka alit ri kala mabebaosan nenten 18.30 WITA, punika sane makarya
ngangge basa Bali. Saking wawu utawi pangartos basa ri kala nyalin
embas sampun kaajahin mabebaosan gatra saking basa Indonesia dados
ngangge basa Indonesia. Santukan basa Bali punika nenten nganutin
ring Bali akeh madue undag-undagan anggah-ungguhing basa sane patut.
basa sane karasayang dahat meweh Yening kaselehin aseledetan
pisan akeh para krama Baline nenten pangartos punika sapatutnyane
ngresepang ngeninin indik anggah- nguratiang uger-uger undag-undagan
ungguhing basa Bali. Dadosnyane basa sane patut santukan orti punika
akeh sane ngerasa kimud yening jagi kapireng olih para kramane. Para
mabebaosan ngangge basa Bali. pengartos gatra punika wenten sane

nenten madasar antuk widya ngeninin


indik anggah-ungguhing basa Bali.
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

Pangartos saking orti Bali punika ri pidarta sisia kelas XI Bahasa SMA
kala makarya orti punika wantah Negeri 2 Singaraja.
ngangge basa sane kauningin Tetilikan asoroh sane kaping
manten. Punika mawinan, wenten kalih sane nelatarang indik anggah-
lengkara-lengkara sane nenten ungguhing basa Bali inggih punika
nganutin uger-uger anggah-ungging tetilikan saking Supriyantini (2015)
sane patut. Sakadi imba lengkara sane mamurda Nureksain Anggah-
sane nenten nganutin anggah- Ungguhing Basa Bali Sajeroning
unggihing inggih punika wenten Acara Mabasa Bali ring Radio Citra
lengkara Bali sampun lami dados pulo Bali 98,7 FM Singraja. Pikolih tetilikan
pariwisata, sapatutnyane lengkara puniki inggih punika nureksain
sane becik nganutin anggah- anggah-ungguhing basa Bali sane
ungguhing basa Bali inggih punika kaanggen penyiar radio miwah
Bali sampun sue dados pulo sapunapi basa sane kaanggen para
pariwisata.,santukan ring anggah- kramane ri kala mabebaosan
ungguhing basa Bali nenten wenten ngaturang gatra ring radio ring acara
kruna lami sane wenten inggih punika mabasa Bali.
kruna sue. Saking tetilikan sane sampun
Saking pikobet sane sampun kalaksanayang miwah tetilikan sane
katlatarang ring ajeng, indik gatra jagi kalaksanyang punika pateh
sane kasalin antuk basa Bali sane nguningayang sapunapi nureksain
wenten ring teks orti Bali sane anggah-ungguhing basa Bali. Punika
kaanggen ring RRI Singaraja punika mawinan, sane dados minayang
akeh nenten nganutin anggah- tetilikan puniki inggih punika ngeninin
ungguhing basa Bali. Punika indik sapunapi kawentenan anggah-
mawinan, jagi kalaksanayang tetilikan ungguhing basa Bali ring teks orti Bali
sane mamurda "Anggah-Ungguhing sajeroning acara gatra Bali ring RRI
Basa Bali Sajeroning Teks Orti Bali Singaraja. Yening kaselehin tetilikan
RRI Singaraja". Sadurungnyane puniki jagi ngulengang indik nureksain
dereng wenten sane nlitikin ngeninin anggah-ungguhin basa Bali sane
indik nureksain teks orti Bali sane wenten ring teks orti Bali sajeroning
wenten ring acara gatra Bali RRI acara gatra Bali RRI Singaraja sane
Singaraja. kasiarang ngawit galah 18.00 ngantos
Tetilikan asoroh sane 18.30 WITA. Tetilikan ngeninin indik
nelatarang indik anggah-ungguhing nureksaian anggah-ungguhing basa
basa Bali inggih punika tetilikan sane Bali ring teks orti Bali durung wenten
naenin katilikin olih Surianta (2015) sane nglaksananyang tetilikan sakadi
sane mamurda Nureksain Anggah- punika. Punika mawinan, tetilikan
ungguhing Basa Bali ring Sajeroning puniki patut kalaksanayang
Sesuratan Pidarta Sisia Kelas XI sumangdane uning sapunapi anggah-
Bahasa SMA Negeri 2 Singaraja. ungguhing basa Bali sane wenten ring
Pikolih saking tetilikan punika teks orti Bali.
nyutetang kawentenan anggah-
unggihing basa Bali ring sasuratan

Mapaiketan ring dadalan kudang pikobet minekadi (1)


ring ajeng, kapolihang makudang- Asapunapi kaiwangan ngwedarang
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

anggah-ungguhing basa Bali ring teks (2008: 74), "Anggah-ungguhing basa


orti Bali sajeroning acara gatra Bali Bali inggih punika uger-uger indik
ring RRI Singaraja sasih Desember undag-undagan utawi sor singgih
2015? (2) Asapunapi pikobet sane basa sajeroning mabasa Bali".Undag-
kapanggihin pangartos ritatkala nyalin undagan punika kawastanin anggah-
teks orti Bali ring sajeroning acara ungguhin basa Bali.Mangda uning
gatra Bali ring RRI Singarajasasih tingkatan-tingkatan basa sane
Desember 2015?. Tetilikan puniki keanggen ring basa Bali.Tingkatan-
matetujon (1) Mangda prasida tingkatan basa punika madue
nelatarang kaiwangan ngwedarang makudang-kudang istilah minakadi sor
anggah-ungguhing basa Bali ring teks singgih basa utawi sane khaloktah
orti Bali sajeroning acara gatra Bali mangkin anggah-ungguhing basa
ring RRIsasih Desember 2015, (2) utawi masor singgih kasar alus,
Mangda prasida nelatarang pikobet undag-undagan basa, miwah warna-
sane kapanggihin pangartos ritatkala warna basa. Ring Pasamuhan Agung
nyalin teks orti Bali ring sajeroning Basa Bali Singaraja (1974) istilah
acara gatra Bali ring RRI sane keanggen inggih punika anggah-
Singarajasasih Desember 2015. ungguhin basa Bali. Sakemawon ring
Sepat siku-siku inggih punika krama sane lumrah keanggen inggih
makudang-kudang teori sane punika anggah-ungguhing Basa Bali.
kaanggen ring sajeroning tetilikan. Pahan anggah-angguhing basa Bali
Wenten makudang-kudang teori sane inggih punika (a) basa alus. (b) basa
kaanggen ring tetilikan puniki inggih madia, (c) basa kapara, miwah (d)
punika (1) teori nyurat, (2) teori basa kasar. (a) Basa alus inggih
ngwacen, miwah (3) teori terjemahan. punika basa sane madue rasa basa
Sajeroning basa Indonesia, sane singgih. Ketahnyane basa alus
kawagedan nyurat kabaos puniki kaanggen ring situasi resmi
keterampilan menulis. Soang-soang minakadi rapat, pertemuan seminar,
mahasiswa utawi siswa sane wusan paruman adat agama miwah sane
malajahin basa miwah sastra Bali lianan. Basa alus puniki malih kaapah
kaaptiang pisan mangda maderbe tiga, inggih punika basa alus singgih,
kaweruhan miwah kawagedan basa alus mider, miwah basa alus
mabasa tulis, waged nyuratang ide sor.(b) Basa Madia inggih punika basa
utawi daging-daging pikayunan antuk sane makanten sakadi basa alus,
masasuratan nganggen huruf nangging wirasannyane kantun madia,
latinmiwah aksara Bali. Yening nyurat santukan akeh kawangun antuk
lengkara-lengkara basa Bali patut kruna-kruna alus madia. Basa madia
nyurat ngangge basa Bali sane patut puniki akeh pisan kapanggihing ring
mangda ri kala ngewacen mangda bebaosan pagubugan maprajana.
ngresepang sapunapi anggah- Sapatutnyane maosang sampun,
ungguhing basa Bali punika. kabaos ampun, patut maosang
Teges anggah-ungguhing basa inggih kabaos nggih, sapatutnyane
Bali inggih punika Manut Suarjana maosang nenten kabaos ten, miwah

salanturnyane. (c) Kruna andap ring basa kasar (jelek).Basa andap


mateges endep (rendah). Puniki sane endep punika, tios ring sane
kategesang, kaanggen maminayang kasar. Sane endep/andap wantah
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

wirasannyane (nilai rasanya).Duaning kasalin antuk basa sasaran. (3) Tahap


asapunika, basa andap inggih punika restrukturisasi. Ring tahap puniki
basa Baline sane wirasanipun biasa, panyalin mautsaha ngrereh padanan
nenten kasar taler nenten madia, kruna sane manut tekening basa
miwah alus.Basa andap punika sumber sumangdane daging pikenoh
kaanggen mabaos olih anake sane sane wenten ring teks basa sumber
linggihnyane pateh utawi papadan prasida karesepang ring basa sasaran
(samen wangsa), (d) Basa kasar punika. (4) Tahap evaluasi miwah
inggih punika basa Baline sane revisi.Sesampune basa punika polih
wirasanipun kaon. Basa kasar knggen kasalin ka basa sasaran, pikolihan
mabaos antuk anake sane ri sedek punika kasandingang malih tekening
duka, brangti wiroda (jengah), miwah teks aslinyane sumangdane basa
kroda (gedeg). Basa kasar kakepah punika manut tekening daging pikenoh
dados kalih inggih punika basa kasar teks aslinyane.
pisan miwah basa kasar jabag.
Ngwacen inggih punika KRAMANING TETILIK
palikrama ngartosang utawi Wendra (2013: 52) maosang
melisankan napi sane kasurat. yening kramaning tetilikan inggih
Kewagedan ngwacen ring paplajahan punika tata cara utawi palikrama sane
basa Bali wenten kalih inggih punika kaanggen ri kala nglaksanayang
ngwacen basa Bali latin miwah tetilikan. Dadosnyane kramaning tetilik
ngwacen basa Bali aksara Bali. inggih punika tata cara utawi
Ngwacen basa Bali latin inggih palikrama sane kaanggen ri kala
punika ngwacen sasuratan basa Bali nglaksanayang tetilikan sumangdane
sane kasurat ngangge aksara prasida nyawis utawi ngicalang
latin.Ngwacen basa Bali aksara Bali pikobet saking tetilikan sane jagi
inggih punika ngwacen sasuratan kalaksanayang. Kramaning tetilikan
basa Bali sane kasurat ngangge sane jagi kabaosang inggih punika (1)
aksara Bali. palihan tetilik, (2) jejering miwah
Terjemahan inggih punika panandang tetilik, (3) piranti tetilik, (4)
palikrama ngeringsiran tetuek ring mupulang data, miwah (5) data
kramaning basa sane kagentosin olih tureksa.Tetilikan puniki nganggen
basa sasaran. palihan tetilik deskriptif kualitatif.
Wenten makudang-kudang tahapan Tetilikan deskriptif pinaka tetilikan
ngeninin indik proses terjemahan sane mautsaha nelatarang lan
inggih punika (1) Tahap analisis utawi nyobyahang panandang sane manut
pemahaman, ring tahap puniki kasujatiannyane. Tetilikan kualitatif
lengkara sane kasalin punika inggih punika tetilikan sane maosang
kaanalisis mangda manut tekening data sane sampun kapolihang
makna gramatikal. (2) Tahap transfer. nganggen kruna-kruna. Metode
Ring tahap puniki materi sane sampun deskriptif kualitatif kaanggen
kaanalisis punika kaolah ring pikenoh sumangdene ngamolihang data sane
sapunapi basa sumber punika yening

patut, becik lan manut kadi kasujatian jadma sane kapikobetang ring tetilikan
saking data sane katilikin. Jejering puniki (Wendra, 2013:32). Jejering
inggih punika aran, parindikan miwah saking tetilikan puniki inggih punika
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

orti Bali ring acara gatra Bali RRI ngamedalag kaiwangan anggah-
Singaraja. ungguhing basa Bali sajeronig teks
Kramaning mupulang data orti Bali RRI Singaraja.saking
inggih punika tata cara mupulang kramaning saduwicara ngamedalang
data sane kabuatang.Kramaning pikobet sane kapanggihin pangartos
mupulang data puniki matetujon ri kala makarya orti Bali.
angge mikolihang data sane Data indik kaiwangan anggah-
kabuatang. Ring tetilikan puniki ungguhing basa Bali sajeroning teks
kramaning sane kaanggen ring orti Bali RRI Singaraja kapolihang
mupulang data inggih punika (1) saking kramaning praktiyasa ring
praktiasa miwah (2) Sadu wicara. rahina Sukra, 04 Desember 2015.
Wendra (2013: 33) maosang Teks orti Bali sane kapolihang
piranti seseleh inggih punika piranti wantah Bulan Desember kemanten.
sane kaanggen ngamolihang data Saking orti Bali Bulan Desember
ring tetilikan. Piranti seseleh sane 2015 punika wenten 30 teks orti Bali,
kaanggen ring tetilikan puniki inggih santukan asiki teks ring taggal 11
punika praktiyasa miwah saduwicara. Desember 2015 nenten wenten
Data sane sampun kapolihang ngwedarang gatra. Saking 30 teks
mawit saking kramaning praktiyasa punika sowang-sowang teks orti Bali
miwah saduwicara punika pacang punika ngamedalang 5 gatra sane
kaolah antuk deskritif kualitatif. kapah 2 gatra utama miwah 3 gatra
Pemargi data tureksa sane pengulangan.
kalaksanayang ring sajeroning Risampun data mapupul, kalantur
tetilikan punika sakadi (1) analisis katureksain. Panureksa
data, (2)reduksi data, (3) pangwedar kalaksanayang ngangge reduksi
data, miwah (4) panyutetan. data, teks punika kawacen, gatra
sane pateh punika kagenahang
PIKOLIH MIWAH TETEPASAN malianan raris data sane madaging
Ring sajeroning pikolih tetilikan kaiwangan punika kaanalisis kruna
puniki pacang katlatarang indik :(1) miwah lengkaranyane. Sasampune
data ngeninin kaiwangan kapolihang wangun kaiwangan
ngwedarang anggah-ungguhing basa punika raris kasurat.
Bali ring teks orti Bali sajeroning kaiwangan sane wenten ring
acara gatra Bali RRI Singaraja Bulan teks orti Bali Bulan Desember 2015,
Desember 2015 miwah (2) data yening kacarca prasida sekadi puniki.
pikobet sane kapanggihin pangartos Kaiwangan wangun kruna elah
ri tatkala nyalin teks orti Bali ring gamolihang kaiwangan 5 lengakara,
sajeroning teks orti Bali RRI kruna selian ngamolihang kaiwangan
Singaraja Bulan Desember 2015. 10 lengkara, kruna selami
Pikoih tetilikan puniki medal ngamolihang kaiwangan 5 lengkara,
saking kramaning praktiyasa miwah kruna marep ngamolihang kaiwangan
saduwicara.Kramning praktiyasa 5 lengkara, kruna penyukserahyang

ngamolihang kaiwangan 2 lengkara, kruna kaicein ngamolihang


kruna kauningayang ngamolihang kaiwangan 4 lengkara, kruna nyage
kaiwangan 3 lengkara, kruna digelis ngamolihang kaiwangan 1 lengkara,
ngamolihang kaiwangan 3 lengkara, kruna lami ngamolihang kaiwangan 2
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

lengkara, kruna kamolihang mawinan, Paiketan ipun sareng


ngamolihang kaiwangan 1 lengkara. anggah-ungguhing basa Bali sane
Dadosnyane yening kagebogan kaanggen, yening pangartos maduwe
wangun kaiwangan ngamolihang 11 rasa meled utawi jengah malajahin
kruna.Genah kaiwangan mabebaosan sane patut pastika
ngamolihang 41 lengkara. waged mabasa Bali sane nganutin
Mangda uning pikobet sane anggah-ungguhing basa Bali.
kapanggihin pangartos ri kala nyalin Faktor eksternal (palemahan)
gatra ngangge anggah-ungguhing inggih punika faktor sane wenten ring
basa Bali, kalaksanayang sadu jabaning padewekan pangartos.
wicara majeng ring pangartos orti Bali Faktor-faktor punika sakadi ring
RRI Singaraja sane mawasta Ketut wewidagan krama, pinaka imba
Sukermi. Sadu wicara punika pangartos embas miwah magenah
kalaksanayang ring rahina Anggara, ring kota sane wewidangan
tanggal 26 April 2015. Sadu wicara kramanyae serahinarahina basa
punika kamargiang ring RRI pergaulan punika ngangge basa
Singaraja ngawit galah 16.00 nyantos Indonesia. Punika mawinan,
17.00. Saking saduwicara punika pangartos nenten ngresepang tata titi
kapolihang faktor-faktor sane mabasa Bali sane patut.
ngranayang kawentenang pikobet pikobet pangartos sajeroning
pangartos ri kala makarya orti Bali ngwedarang anggah-ungguhing basa
ngangge anggah-ungguhing basa Bali sane marupa (1) kaweruhan basa
Bali. Faktor punika wenten kalih Bali, (2) kaweruhan kosabasa basa
inggih punika faktor internal (saking Bali, (3) kaweruhan basa Bali alus,
dewek pangartos) miwah faktor miwah (4) kekirangan referensi.
eksternal (palemahan).Faktor-faktor
punika prasida katlatarang sakadi Pikobet sajeroning kompetensi
ring sor. inggih punika kawagedan basa Bali
Faktor internal (saking dewek saking pangartos gatra Bali.Punika
pangartos) inggih punika pikayunan mawinan, yening sane makarya orti
sisia makarya reriptan utawi nyurat Bali punika nenten maduwe widya
orti Bali punika kirang.Pikayunan ngeninin indik basa Bali.kaweruhan
punika pinaka rasa meled miwah kosa basa Bali nyihnayang pangartos
rasa jengah nelebang sakanca gatra Bali durung waged ring
parindikan. Kacingak saking napi parindikan tata kruna miwah tata
sane kabaosang pangartos ri kala lengkara basa Bali. Makarya orti Bali
ngalaksanayang saduwicara punika punika sasuratan lengkara
pangartos nenten maduwe dasar sapatutnyane ngangge basa sane
pikayun sane becik makarya dados baku. Punika mawinan, kawentenan
pangartos ipun wantah ngarasayang anggah-ungguhing basa Bali
yening dados pangartos wantah pangartos ri tatkala makarya orti Bali
tugas kerja saking atasan. Punika nganutin anggah-ungguhing basa Bali
minakadi ri kala ngwangun alus

sajeroning anggah-ungguhing basa


Bali nenten karesepin olih pangartos.
Yadiastun ring kahuripan pangartos
sering ngangge basa Bali nangging
boya ja ipun uning ngenenin indik
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

basa Bali alus sane baku utawi sane Nangging pangartos gatra Bali punika
nenten baku. Kawentenan punika nenten sering ngangge kamus pinaka
ngawinang pangartos abot ngrereh referensi ri kala makarya orti Bali
wangun alus sajeroning kruna-kruna punika. Punika mawinan, kamus
basa Bali.Ri kala ngwangun lengkara punika dahat mawiguna pisan majeng
alus, pangartos akeh ngunggahang ring sang sane madue pakaryan
kruna-kruna sane singsal ring dados pangartos sumangdane prasida
pantaraning lengkara. Punika makardi wangun lengkara sane becik.
mawinan, pangartos gatra ajerih ri
kala nyurat lengkara nganggen basa PAMUPUT
Bali alus. Pikobet sajeroning puniki Manut sane sampun katlatarang
nyihnayang pangartos durung waged ring pikolih tetilik miwah ring tetepasan
ngeresepang anggah-ungguhing basa ngeninin indik anggah-ungguhing
Bali. basa Bali sajeroning teks orti Bali RRI
Singaraja, prasida katingkes inggih
Pikobet sajeroning kualifikasi punika (1) Kaiwangan-kaiwangan
inggih punika pikobet ring angga sane kapanggihin pangartos ri kala
pangwacen orti Bali sane nenten makarya teks orti Bali nganggen
wantah krama Bali manten nangging anggah-ungguhing basa Bali RRI
wenten silih sinunggil sane dados Singaraja wenten kekalih, wangun
penyiar orti Bali punika saking krama kaiwangan miwah genah kaiwangan.
pendatang. Ri kala pangwacen gatra Saking wangun kaiwangan wenten 11
ngwacen orti Bali nenten manut kruna.Saking genah kaiwangan
tekening sasuratan orti Bali sane wenten 41 lengkara.(2) Pikobet sane
kakaryanin olih pangartos gatra Sane Kapanggihin Pangartos Ri
Punika mawinang, pangartos gatra Tatkala Nyalin Teks Orti Bali Ring
Bali akeh ngunggahang kruna-kruna Sajeroning Teks Orti Bali RRI
basa Indonesia miwah basa tiosan Singaraja wenten tiga ingggih punika
sane sujatinnyane wenten (1) kaweruhan basa Bali, (2)
pepadanipun ring basa Bali. kaweruhan kosabasa basa Bali, (3)
kaweruhan basa Bali alus, miwah (4)
Pikobet sajeroning referensi kekirangan referensi.
inggih punika kawentenang sakadi
kamus punika sujatinyane kamus Nyelehin pikolih tetilikan sane
pinaka piranti sane dahat ngwantu sampun kamargiang wenten piteket-
pisan ri kalaning makarya terjemahan. piteket sane kaunggahang inggih
Makarya dados pangartos gatra punika (1) Kawagedan pangartos
saking gatra basa Indonesia dados gatra Bali sajeroning nganggen
orti Bali punika sapatutnyane maduwe anggah-ungguhing basa Bali ri tatkala
referensi sakadi kamus miwah kamus makarya miwah nyalin saking gatra
Bali ka basa Bali patut katincapang
malih santukan orti Bali punika
offline sumangdene kruna sane kapireng olih para krama Baline. Taler
dereng kauningin basa Balinyane penyuratan kruna-kruna akeh sane
mangda prasida karereh ring kamus. kirang sumangdane prasida

kauratiang malih sapunapi panyuratan sinamian mangda stata ngajegang


kruna sane patut miwah becik. (2) basa Baline utaminyane ri kala
Majeng ring para krama Baline mabebaosan patut nguratiang
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

ngeninin indik anggah-ungguhing Dharma Wacana.


basa Bali ri kala mabebaosan ring Denpasar: Tohpati Grafika
parikrama. Yening sampun kadi Utama.
asapunika sinah pacang ngirangin
para krma Baline sane ajerih ri tatkala Sugeng, Zuchridin. 2003. Translation
mabasa Bali. (3) Majeng ring panilik
(Bahasan Teori &
salanturnyane, tetilikan puniki prasida
kaanggen sepat siku-siku sajeroning Penuntun Praktis
tetilikan sane asoroh taler kaanggen Menerjemahkan).
pabinayan sajeroning maripurnayang Yogykarta: Penerbit
tetilikan sane pacang kalaksanayang. Kanisius

DAFTAR PUSTAKA Surianta. I Made. 2015. "Nureksain


Aslinda, Leni. 2010. Sosiolinguistik. Anggah-ungguhing Basa
Bandung: Refika Aditama. Bali ring Sajeroning
Sasuratan Pidarta Kelas XI
Anwar, H. R. 2004. Bahasa Jurnalistik Bahasa SMA Negeri 2
Indonesia dan Komposisi Singaraja".Skripsi (tidak
Media Abadai. diterbitkan). Jurusan
Pendidikan Bahasa Bali,
Cangara. 1998. Pengantar ilmu FBS, Undiksha.
Komunikasi.Jakarta: Grasindo.
Suwija.I Nyoman.2014. Tata Titi
Effendy. 2006. ilmu Komunikasi Teori Mabaos Bali. Denpasar:
dan Praktek. Jakarta: Pelawa Sari.
Rosdakarya. Tim Peneliti Fakultas Sastra
Universitas Udayana
Mahi M. 2011. Kramaning Penelitian Denasar.1978/1979.Unda
dalam Perspektif Ilmu Usuk Bahasa Bali. Jakarta:
Komunikasi dan Departemen Pendidikan dan
Sastra.Yogyakarta: Graha Kebudayaan.
ilmu.
Weli Supriyantini, I.G.A.A.
Naryana, Udara. 1983. Anggah- 2015."Nureksain Anggah-
ungguhing Basa Bali Beserta ungguhing basa Bali
Perannya sebagai Alat Sajeroning Acara Mabasa Bali
Komunikasi bagi Krama Suku Ring Radio Citra Bali FM
Bali. Denpasar: Fakultas Singaraja".Skripsi (tidak
Sastra Unud. diterbitkan). Jurusan
Pendidikan Bahasa Bali, FBS,
Suarjana, I Nyoman Putra, 2011.Sor- Undiksha.
Singgih Basa Bali: Ke-
Bali-An Manusia Bali Wendra, I Wayan. 2013. Penulisan
Dalam Dharma Karya Ilmiah. Singaraja:
Pendidikan, Pidarta, Undiksha.
Sembrama Wacana dan
e-Journal JPBB Universitas Pendidikan Ganesha
Jurusan Pendidikan Bahasa Bali (Volume 4 No. 2 Tahun 2016)

-------. 2011. Buku Ajar Keterampilan


Berbicara. Singaraja:
Undiksha.

Anda mungkin juga menyukai