Sinau Basa Jawa

Drs. Haryono dkk.
Kelas III SD/MI
Drs. Introko, M.A. Endah Susanti

Drs. Haryono
Drs. Wajiman Imam Hari Pramono
, S. IsnatunMukor.obah Tri Iswanto
Wa 51 d Suranto
Tata letak buku ini menggunakan Adobe 'Edisi Pertama

InDesign CS, Macromedia Freehand10, Cetakan Pertama: April 2011
dan Adobe Photoshop CS. Font untuk isi menggunakan ISBN: 978-979-092-296-9
Skia 12 pt. ITC Official Sans, dan Hanacaraka. Perpustakaan Nasional: Katalog Dalam Terbitan (KDT)
Pemetaan Materi Buku
Sinou Boso Jawa 3 Gagrag Anyar
Kelas 111 SIJfMI
Ganjil 1 Cangkriman Menyimak 1. Memahami wacana Lisan 1.1 Memahami wacana diaLog
sastra dan nonsastra daLam yang memuat cangkriman
kerangka budaya Jawa yang dibacakan atau
meLaLui berbagai media
2 Panyuwunan Berbicara 2. Mengungkapkan gagasan Menyampaikan permintaan

Lan wacana Lisan sastra dan dan terima kasih kepada
Matur Nuwun nonsastra daLam kerangka orang Lain dengan unggah-
budaya Jawa ungguh yang tepat
3 Pagawean Membaca 3. Memahami wacana tuLis wacana tuLis

sastra dan nonsastra pekerjaan.
kerangka budaya Jawa 3.2 MeLagukan tembang
macapat Pocung
4 Kagiyatan 4. Mengungkapkan gagasan 4.1 MenuLis karangan kegiatan"

Saben Dina wacana tuLis sastra dan sehari-hari dengan ejaan
nonsastra daLam kerangka yang benar
budaya Jawa
Genep 5 Transportasi 5. Memahami wacana Lisan 5.1 Memahami wacana Lisan

sastra dan nonsastra daLam transportasi yang dibacakan
kerangka budaya Jawa atau meLaLui berbagai media
6 Wayang Anake Berbicara 6. Mengungkapkangagasan 6.1 Menceritakan tokoh wayang

Pandhawa wacana Lisan sastra dan (anak-anak Pandhawa Lima)
nonsastra daLam
budaya Jawa
7 Budi Pakerti Membaca 7. Memahami wacana Membaca wacana tuLis

sastra dan nonsastra daLam budi pekerti
kerangka budaya Jawa Membaca geguritan
budi pekerti
8 Hiburan MenuLis Mengungkapkan gagasan MenuLis karangan hiburan

wacana tuLis sastra dan dengan ejaan yang benar
nonsastra daLam kerangka
budaya Jawa
Cangkriman
Panyuwunan Ian Matur Nuwun '
Pagawean
Kagiyatan Saben Dina

Transportasi
Wayang Anake Pandhawa
Budi Pakerti
Hiburan
Memahami wacana diaLog yang
memuat cangkriman yang dibacakan
atau meLaLui berbagai media
Banu "Bima, Dhimas,
cangkrimanku
batangen! "
Bima Ian Dhimas: "Ape, Nu?"
Banu "Pakboletus apa?"
Bima · ''Tapak kebo lelene PakboLetus iku tapak kebo LeLene satus.
satus, Yen pakbomba 0
apa ?\\
Dhimas ''Tapak kebo amba.
Pakpiyut apa, Nu?"
Banu · 'Tapak sapi ciyut. Pitik
walik saba kebon apa?"
Dhimas · "Wah apa ya? Aku ora Pakpiyut iku tapak sapi ciyut. '
ngerti."
Bima "I<uwi nanas, Dhim."
Banu · "Saiki yen pitik walik saba amben
apa, Dhim?\\
Dhimas · "Ngerti aku kuwi, ... sulak. Bener ta?"
Bima · "Bener. Yen sega sakepel dirubung
tinggi, apa?" PitikwaLik saba kebon
yaiku nanas.
Sinau BasaJawa 3 Gagrag Anyar Kelas III SD/MI

Banu "Gampang, ... salak!"
Dhimas "Yen bosok malah enak,
apa ?"
Bima "Angel kuwi ... , sik ... sik ...
tape .... Bener ta?"
Dhimas "Pinter kowe, Bim."
Bima "Rasane padha karo Sega sakepeL d;rubung t;ngg; yaiku saLak.
jenenge, apa kuwi 7"
Banu Ian Dhimas: "Ora isa."
Bima : "Ha ... ha ... sepet, wis ... ayo sinau!"
a. Apa kangdiaranicangkriman kuwi>

b. Sapakang padhadolanan cangkriman?
c. Apa batangane pakboletus?
d. Apa batangane pakbornba 7
e. Apa batangane pakpivut>
f. Pitik wa Ii 1< saba kebon lkuapa?
g. Pitlkwalik saba amben ikuapa?
h. Sega sakepel dirubung tinggi iku apa 7
i. Rasane padha karojenenge,apa kuwi?
j. Bosak malah enak iku apa?
a. pakbomba tapak ula dawa

b. paklawa tapak kebo amba
Wulangan 1 Cangkriman
a. Yen munggah malah mudhun. 1) benik
b. Dlkethok malah dhuwur. 2) lora
c. Yen mlebu malah metu. 3) manuk kutilang

. (endhase buntelwulu) .
d. Manul< endhase telu, 4) wong numpak pit
e. Tebu rang lonjor tin'ggal 5) kathok dawa

selonjor isih ra?
f. I<ebo jerum sikile pira? 6) papat
Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas"·III SD/MI

g. Sapi rnlaku ngidul buntute 7) manut sing duwe
ana ing endi?
h. Ana tulisan Arab, macane 8) geni

sake ngendi?
Sumber: www.medanku.com
i. Endhog karo pitik dhlsik endi? 9) alas
Sumber: www.iklanmax.com
j. Cillk dadi kanca gedhe dadi 10) buri

mungsuh.
Bima "Nu, kabaketan iku apa?"
Banu "Nanqka tiba ing suketan."
Bima "Bener. Yen mlaku sikile loro, dene mandheg sikile
sepuluh, apa kuwi?"
Banu "Apa ya, Bim? Adhuh, anqel kuwl. Aku ora ngertL"
Bima "Wong mikul tumbu utawa wadhah liyane sing siklle
papat. n
Banu "0 ... iva. Aku genti, Bim. Simboke dlelus-elus, anake
dlldak-ldek, apa?"
Bima "Andha."
Banu "Bener, Bocah cillk tlusap-tlusup ing kebon, apa kuwi>"
Bima "Apa ya ... 0, iva ... dom jahlt, Bener ta?"
Banu "Wah, pinter tenan kowe, Bim."
Bima "Genti aku sing rnbedhekl. Ngarep ireng, buri ireng, sing
tengah methentheng. Apa hayo?"
Banu "Adhuh, kok angel tenan
bedhekanrnu. Apa ya ... ?"
Bima "Dipikir dhislk sing tenan."
Banu "Ora ngerti tenan, Bim."
Bima "Bakul areng, mikul areng
ing ngarep Ian burl. he ...
he."
Banu "0 ... iva ... wah kalah
aku, Bim."
a. Pakboletus, batangane tapak kebolelene satus,

b. Pakbomba, batangane tapak kebo amba .
.c. Pakpiyut, batanqane tapak sapi ciyut.
Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar Kelas III SD/MI

d. Pitik walik saba kebon, batangane
nanas.
e. Pitik walik saba amben, batangane
sulak.
f. Sega sakepel dirubung tinggi, batangane
saIak. Sulak iku cangkrimane pitik walik saba
g. Yen bosok malah enak, batangane tape. amben.
h. Rasane padha karo jenenge, batangane
sepet.
'L Paklawa, batangane tapak ula dawa.
j. Yen munggah malah mudhun, batangane
wonq numpak pit.
k, Dikethok malah dhuwur, batangane
Salak cangkrimane sega sakepel
kat h0 k dawa · dirubung tinggi.
I. Yen mlebu malah metu, batangane benlk,
rn, Manuk endhase telu, batangane endhase buntel wulu.
n. Tebu rong lonjor tinggal seLonjor isih pira? Isih rang
lonjor.
o. Kebo jerum sikile pira? Sikile papat.
p. Sapi mlaku ngidul buntute ana ing endi? Ana ing
burl.
q. Ana tulisan Arab, macane saka ngendi? Macane
saka alas.
r. Endhog karo pitik dhisik ngendi? Manut sing Yen dikethok malah
duwe. dhuwur yaiku kathok
dawa.
s. Cillk dadi kanca, gedhe dadi mungsuh,
batangane geni utawa banyu.
t. Kabaketan, batangane nangka tiba
ing suketan.
u. Yen mlaku sikile loro, yen mandheg
slkile sepuluh, batanqane.wonq mikul
tumbu utawa wadhah sing sikile Yen mlebu malah metuyaiku benik.
papat, mikule ing ngarep Ian burt,
v. Simboke dielus-elus, anake dtldak-ldak, batangane andha.
w. Bocah cilik tlusap-tlusup kebon, batangane dom.
x, Ngarep ireng, buri ireng, sing tengah methentheng,batangane
wong mikul areng ing ngarep Ian burl.
a. Kates, cangkrimane .
b. Pring, cangkrimane .
c. Salak, canqkrlmane .
d. Sepur, cangkrimane .
e. Banyu, cangkrimane .
Siwi durung ngerti ngenani cangkriman. MuLa, dheweke takon marang

simbahe.
Siwi "Mbah, cangkriman punika
punapa?"
Simbah "Cangkriman iku unen-unen
utawa ukara kang kudu
dibatang."
Siwi "Punapa ginanipun
cangkriman?"
Simbah "Cangkriman umume
kanggo gegojegan.
Ana uga cangkriman kang digawe sayembara ing Lakon
wayang."
Siwi "Punapa cangkriman wonten jinisipun?"
Simbah "Iya, cangkriman ana werna-werna, yaiku cangkriman
wancahan, pepindhan, Lan bLenderan (pLesedan). Ana uga
wangsaLan kangdijawab dhewe."
Cangkriman wancahan iku disusun saka cekakan ternbunq.

TuLadhane: kabaketan, batangane nangka tiba ing suketan.
Cangkriman pepindhan iku cangkriman kanq awujud ukara kang memper
kaya kanyatane.
Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas III SD/MI

Tuladhane: wit adhikih woh adhakah, batangane waluh.
Cangkriman blenderan iku sejatine ukara pranyatan kang bisa gawe
bingung yen macane salah.
Tuladhane: wong adol tempe ditaleni, tegese sing ditaleni tempe, dudu
wong sing dodol.
Wangsalan iku unen-unen cangkriman nanging dibatang (dibedhek) dhewe.
Ukarane ora persis nanging memper wae. Wangsalan ana kang awujud ukara
selarik, bisa uga awujud tembang. Tuladha sing wujud ukara:
Nyaron bumbung, nganti cengklungen anggonkungenteni. (saron
bum bung, yaiku angklung)
Njanur gunung, kadingaren sLiramu teka. (janur gunung, yaiku aren)
(Kapethik saka: http://jv.wikipedia.org/wikijCangkriman)
a. Apa kanq diarani canqkriman?

b. Apa kang diarani cangkriman wancahan? Tuladhane sing
k epnve
. ~
c. Apa kanq diarani canqkriman pepindhan? Tuladhane sing
kepriye?
d. Apa kang diaranl xanqkrlman blenderan? Tuladhane sing
kepriye?
e. Apa kanq diarani wangsalan? Tuladhane sing kepriye?
a. Ora mudhun-mudhun yen ora nggawa mrica sakanthonq,
Wangsulane:
b. Wong menek pelem ketok apane?
Wangsulane:
a. nanas f. benik
b. salak g. dom
c. andha h. tape
d. sulak i. kathok dawa
e. sepet j. pring
Ing ngarepana tembungmbedhek Ian ngenteni. Tembung-tembung

iku nganggo ater-ater anuswara. Anuswara tegese swara irung, uga
diarani "nasal". I<ang kalebu ater-ater anuswara utawa nasal (N-)
yaiku m-, n-, ng-, ny-.
Tembung lingga '(kata dasar) sing kawiwitan aksara p, w, t. th, 1<,
c, Ian syen diwuwuhi ater-ater anuswara bakalluluh. Tuladhane kava
ngisor lki.
pacul ~ m- + pacul = macul
wulang ~ m- + wulang = mulang
tutup ~ n-+ tutup = nutup
thuthuk ~ n- + thuthuk =nuthuk
kunci ~ ng- + kunci = ngunci
cokot ~ ny- + cokot = nyokot
sapu ~ ny- + sapu = nyapu
Sinau Basa Jawa 3 Gagrag 'Anyar Kelas III SD/MI

Tembung lingga kanq ora kawlwitan dening aksara p, W, t, th, k, c,
Ian s tetep, ora luluh. Tuladhane kava ngisor tki.
balang ~ m- + balang = mbalang
jiwit ~ n- + jiwit = njiwit
rujak ~ ng- + rujak = ngrujak
Ater-ater ng- yen sumambung karo tembung lingga sing sawanda
utawa tembung wod (satu suku kata) wujude ng- owah dadi nge-.
Tuladhane kava ngisor lkl.
.:. cet ~ ng- + cet = ngecet
.:. pel~ ng- + pel = ngepel
.:. lap ~ ng- + lap = ngelap
Siwi (iris) lombok.

Siwi ngiris lombok.
a. Pak Budiman lagi (cukur) rambute Bima.

b. Bima (cet) tembok.
c. Bu Astuti (wasuh) klambi.
d. Siwi (tulis) layang.
e. Banu (obong) uwuh.
f. Tari (jaluk) ditukokake pit.
g. Ibu (dulang) Rini.
h. Fira (parut) karnbil.
i. Bayu (kurnbah) sepatu.
j. Mas Joni (sate) terwelu.
masuh = m- + wasuh
ngelim =ng- + lim
a. ngetik f. nulis
b. nyampur g. ngunjuk
c. ndhangir h. mbathik
d. murup i. nqesat
e. nyuda j. njimpit
amben Lincak gedhe kanggo

paturon utawa
paLungguhan
pi ranti kanggo menek
mawa unton-unton
macuLi Lemah Lanngresiki
sukete i ngseLa-seLanetanduran
jerum ndhekem tumrap kebo, sapi, Lan sapanunggalane
jimpit wiLanganing baranq Lembutnganggopucukingdriji
(njimpit: njupuk baranglembutnganggopucuking
driji)
sayembara pasang giri singginantunganganjaran
sLonjor, seLonjor : lungguh sikiLe digejojorake
tapak tiLasing sikiL
tumbu wakuLgedhe nganggo tutup, sebanqsasenlk
wanda peranganing tembung sing muni sakecap

Cangkriman tku anakang wujudternbang. Tuladhane ing ngisor iki.
Ayo ngLestarekake budaya Jawa,

salah sijine yaiku cangkriman!
Bima "Dhik, batangen cangkriman iki!"
Siwi "Apa, Mas?"
Sima "Ora mudhun-mudhun yen ora
nggawa mrica sakantong."
Siwi "Apa ya; Mas. Kok angel tenan.
Kambil ya?"
Sima "Salah. Kambil iku ora nggawa
mrica kok, sing bener kates. lsi kates iku kaya mrica ta?":
Siwi "Oalah ... iya, ya. Apa maneh, Mas?"
Sima "Yen ibune siji anake loro, yen ibune Lora anake siji, yen ibune
telu ora duwe anak. Hayo, apa kuwi?"
Siwi "Yen iki ngerti aku. Salak, ta?"
Bima "Bener, Pinter kowe, Dhik."
Siwi "Aku genti sing menehi batangan. Kebo bule
cencang merang. Apa kuwi, Mas?"
Sima "He ... he ... iku senenganku, yaiku buntil."
Siwi "Bener. Yen gajah nguntal sangkrah, apa?"
Bima "Pawon utawa luweng."
Siwi "Ing dhuwur wayangan, ing ngisor jedhoran, Yen ibune siji anake Loro,
yen ibune Loro anake siji,
apa kuwi?" yen ibune teLu ora duwe anak
yaiku saLak.
Sima "Ngundhuh kambiL."
Siwi "Wah, pinter kowe, Mas Bima."
Apa cangkrimane kates?

Kebo bule cencang merang iku apa?
Yen ibune siji anake loro, yen ibune Lora anake siji, yen ibune teLu ora duwe
anak, Apa kuwi?
Apa cangkrimane pawon?
Ing dhuwur wayangan, ing ngisor jedhoran iku apa?

Pakboletus, batangane cangkrlman iki ....
a. pak kebo le satus
b. pak kebo olehe satus
c. tapak kebo lelene satus
Endhog karo pitik dhisik endi?
WangsuLane yaiku ....
a. dhisik pitik
b. dhisik endhog
c. manut sing duwe
Pak demang klambi abangdisuduk manthuk-manthuk,
yaiku ....
a. pak demang sekti
b. pak demang maju perang
c. jantung utawa tuntut pisang
Yen munggah malah mudhun batangane ....
a. kesel banget c. wong numpak jaran
b. wong numpak pit ·
Jenenge padha karo rasane, batangane yaiku ....
a. tape
b. sepet
c. tempe
Sega sakepel dirubung tinggi, yaiku ....
a. tape c. salak
b. duku
Pitik walik saba kebon, yaiku ....
a. salak c. nanas
b. jeruk
Ngarep ireng, burl ireng,
sing tengah methentheng, yaiku ....
a. areng c. wong mikul areng
b. wong kena areng
ULangan WuLangan 1
Cilik dadi mungsuh, yaiku .. 00
a. geni c. kali
b. alas
Kabaketan, batangane yaiku 000.
a. nangka tiba
b. nangka ing suketan
c. nangka tiba ing suketan
Yen mlebu maLah metu, batangane yaiku 0000
Tebu rang lonjar ditinggal selanjor isih .0 .•

Manuk endhase telu. yaiku ....
Pitik walik saba amben, batangane yaiku ....
Andha iku cangkrimane simboke ... , anake diidak-idak,
Yen dikethok maLah dhuwur yaiku 0 •••
Nanas iku cangkrimane pitik waLik saba 0 •••
Cangkriman iku umume

Pakbomba, batangane yaiku ....
bosok maLah enak, batangane yaiku ... 0
Coba ga~wea cangkriman! IjoLna cangkrimanmu karo kancamu! Banjur,

batanqencanqkrimane kancamu!
. ~athukna 'ukara nqisor iki karo tembung ing sisih tengene!
a.\ Y~~~.~ u~~ sijianake Laro, yenib une .Laro ami ke m',<"w'~"'*lww,m)..".~".m"ws·" '·ulalk."·"·.
,..»·",·,,,..,,,·..%··,··,·
SlJ1; yen lbu. !n. ~ teLu ora duwe anak, yaiku 2) 000.
papat
b.. Kebo j~ru~' sikile pira? 3) burl
c. Sapi mlaku ngiduL buntute ana .... 4) saLak
d. Cilik dadi kanca yaiku .... 5) gem
e. Pitik waLik saba ··::IlrTllI,l\.L:IIJrI

Menyampaikan permintaan dan
terima kasih kepada orang lain
dengan unggah-ungguh yang
tepat
Bocah kuwi kudu mbangun turut
marang wong tuwa.
Matur marang wong tuwa kudu nganggo
basa krama.
Menawa didukani ora kepareng
mangsuli.
Didhawuhi bapak utawaibu kudu
diti ndakake.
Menawadiparingidhuwitutawabarang liya kudu matur nuwun.
Mlaku ana nqarepe wong Lungguh matur ndhereklangkung.
Menawaarep nyuwl1nsamubarang kudumatur kanthisubasitatanunggah-
U;ft,gguh.
Ndhisikiwonq mlakukudumaturnuwunsewu,
Menawa luput maranqwonq liyamaturnyuwun pangapunten.
MLebu omahewong liyanothok Lawangmaturkula nuwun.
Menawa areplunqakudu pamit.
~Bocahkuwikudumbangun turutmarangwong tuwa, Apa tegese

iifbangun tutut>
··b/ ;J'(~rl.matur karowong tuwa nganggobasa apa?
c. Keprlye menawa didukani bapak utawa ibu?
d. Kepriye menawadldhawuhibapak utawa ibu?
e. Kepriye menawa diparingi dhuw.it utawa barang?
f. Kepriye menawa mlakuana ngerepe wong lungguh?
g. Ndhisiki wong mlaku kudu matur apa?
h. Kepriye menawa arep Iunga ?
i. Kepriyeolehe matur menawa arep nyuwun samubarang?
put matur kepriye?

Pak Budiman "Bu, apa bocah-
bocah wis
dipundhutake
buku>"
Bu Astuti "Sampun,
Pak, Bima
bukunipun
kantunkalih
lernbar."
Bima "Pa1<, punapa
keparengbukunipun setunqqal malih kangge
ulangan! "
Pak Budiman Ya, yen pancen wis~l1~ek pareng."
Bima "Matur nuwun, Pak, matur nuwun, Bu."
Bu Astuti "Iya, Bim, dirumat singbecik bukune!"
Pak Budiman "Iki sangune daktarnbahl, Bim."
Bima "Menawi dipuncelengi kepareng, Pak?"
Pal< Budiman "Pareng, nanging nisihna kanggo jajan! If
Bima "Nggih, maturnuwun, Pak, matur nuwun, Bu."
Bima "Bu, kula badhe nyuwun arta

kangge tumbas buku."
Bu Astuti "Iya, Bim. Pira butuhmu?"
Bima "Regini"pun Rp24.000,OO,
Bu."
Bu Astuti "Ya, dakjupukake dhisik."
Bima "Matur nuwun sanget,
Bu."
Wlilangan 2Panyuwunan· Lan Matur Nuwun

Siwi "Bu, kula kepareng
nyuwun apel ingkang
wonten ing inggil meja
punika ?/I
Bu Astuti "Entuk, Cah Ayu,

njupukal /I
Siwi /lMatur nuwun, Bu! /I
a. d.
Mlal<u ing nga

bapak ibu kanq lagi hisiki wong mlaku.
lenggahan.
b. e.
Pamitan karo bapak

Ian ibu. Mertamu ing omahe
wong liya.
c.
r-------------------------~ ..
( Matur marang tamu. )
~-----------,-----~----.......,..,.,.,

Sima Lan Siwibocahkang ngerti tata krama lan
subasita.
Menawa matur marang wong Liya kanthi unggah-
ungguh basa sing becik,
Arep nyuwun apa wae nembung kanthi subasita.
Menawa diwenehi utawa ditulungi matur nuwun
marang singmenehi utawa sing nulunqi.
Menawa Luput ora isin ngakoni lupute lan matur
nyuwun pangapunten.
Ngurmati marang wong kang Luwih tuwa,
WeLas asih marang wong kang luwih enom.
Ora tau ngLarani atine wong Liya.
MuLa, bocah Loro iku disenengi
dening tangga teparone.
Kahcane akeh Lan padha seneng
srawung karo Sima sarta Siwi,
a. I<epriye budi pakertine Bima Ian Siwi?

b. Genea Bima Ian Siwi padha disenengi tanggane?
c. Budi pakerti apa wae sing bisa dituladha saka Bima Ian Siwi?
d. I<epriye Bima Ian Siwi marang wong kanq luwih tuwa?
e. I<epriye Bima Ian Siwi marang wong kanq luwih enom?
WuLangan 2 Panyuwunan Lan Matur Nuwun

a. d.
Yen diparingi matur .... Yen arep lunga kudu ....
b. e.
Mlaku ana ngarepe Ndhisiki wong mlaku

wong lungguh kudu .... matur ....
c.
Yen ora sengaja nqldak sikile wong kudu ....

a. Marang wong tuwa kudu
mbangun .... 1) mangsuli
b. Matur karo bapak Ian ibu kudu 2) turut
nganggo .... 3) nuwun
c. Didukani bapak utawa ibu ora 4) basa krarna
kepareng .... 5) ditindakake
d. Didhawuhi ibu kudu .... 6) nuwun sewu
e. Yen diparingi apa wae kudu 7) pangapunten
matur .... 8) ndhereklangkung
f. Menawa luput kudu nyuwun . 9) pamit
g. Ndhisiki wong rnlaku matur . 10) kula nuwun
h. Menawa arep lunga kudu .
i. Arep mlebu omahe wong liya
kudu ....
j. Liwat ana nqarepe wong lungguh
matur ....
a. b.
n ngampil arep budhal

ng kabar. h.
Wulangan 2 Panyuwunan lan Matur Nuwun

Ing ngarepana tembung kanq nganggo panambang -i, kayata didukani,
ngakoni, ngajeni, diwenehi, disenengi, didhawuhi, Ian diparingi. Panambang
-i owah dadi -ni yen tembung kang dipanambangi dlpunqkasi vokal,
kayata ing ngisor iki.
kandha + -i = kandhani (dudu kandhal)
nesu + -i = nesoni (dudu nesui)
ombe + -i = ombeni (dudu ombei)
Dene yen tembung punqkasan konsonan, mula panambang -i ora
owah, kayataing ngisor iki.
jawil + -i = jawili
seneng + -i = seneng i
a. Ibu (ndhawuh) Banu tumbasgula.

b. Bapak (nqreslk) omah.
c. Bima (dikanca) Pal< Budiman menyang daleme simbahe.
d. Siwi (diparing) dhuwit karo simbahe.
e. Sapa sing (diduka). Pal< Guru?
a. Ti ni ... kancane amarga seneng

tetulung. 1) dipangani
b. Ayo, omahe padha .... 2) dilempiti
c. Tari ... ibune. 3) ditimbali
d. Rotine ... tikus. 4) diresiki
e. 1<lambine Bima ... Bu Astuti. 5) disenengi

dirumat diopeni kanthi temen-temen
duka nesu (didukani: di nesoni)
jawil nyenggoL nganggo driji
mbangun turut tansah miturut Lan nggugu pitutur
subasita tata krama kanggo pasrawungan
"~anggate.paro. ~angga sing Let saomah rong ornah
Nuwuniku tetembungan sing mrateLakake pakurmatan.Tembungnuwun

digunakake ing prateLan nuwun sewu,maturnuwun, sartakulanuwun.
Nuwun sewu yaiku pratelan sing nqernu teges caos pakurmatanmarang
wong Liya. Matur nuwun iku kanggo ngurmatiwongkangwis menet1i
samubarang .utawanutungi. Denekulanuwuniku tetembunganpamit,
idi paLilat1.
Kabeh tumindak iku kudu nganggo unggah-ungguh,

kalebu nalika micara marang wong liya.
Wulangan 2 Panyuwunan Lan Matur Nuwun

PaceLathon Arum karo bapak Lan ibune naLika Arum arep mangkat sekoiah.
Bapakne arep tindak kantor.
Arum "Sugeng enjang, Pak!
Arum pamit bidhal
sekolah."
Bapak "Va, sugeng enjang,
Ndhuk, sing ngati-ati!"
Ibu "Yen matur marang Bu
Guru nganggo basa krama
sing apik, Rum!"
Arum "Inggih, Bu! Mangke
Arum wangsuLipun teLat
kepareng boten, Bu?"
Bapak "Lha arep menyang endi ta, Rum?"
Ibu "Aja kakehan doLan, Ndhuk, mundhak bijimu aLa!"
Arum "Boten, BU, kuLa badhe ndherek Les matematika wonten
sekoLahan!"
Bapak "0 ya, yen wis rampung enggaL baLi, aja mampir-mampir!"
Ibu "Rum, Ibu titip nek bali tukokna pisang kagem Bapak!"
Arum "Inggih, Bu."
Ibu "Iki dhuwite. wis kana enggal mangkat. Sing ngati-ati!"
Arum "Inggih, Bu, Pak, Arum bidhaL rumiyin!"
Sapa sing arep mangkat sekoLah?

Kepriye weLinge ibune Arum?
Apa sababe Arum arep muLih teLat?
Apa sababe ibune ora marengake yen Arum mampir-mampir?
Yen Arum bali sekoLah ibune titip apa?

Marang wong tuwa kudu mbangun .......
a. turut c. tapa
b. esuk
Yen diparingi dhuwit utawa panganan matur ....
a. sampun c. nuwun sewu
b. nuwun
Ngungkuli wong liya kudu matur ....
a. nuwun sewu
b. nuwun
c. sampun
Yen arep lunga kudu ....
a. sangu
b. pamit
c. cepet
Arep mlebu omahe wong liya kudu ....
a. kula nuwun
b. matur nuwun
c. inggih nuwun
Mlaku ana ngarepe wong lungguh kudu matur ....
a. kula nuwun c. ndherek langkung
b. nuwun sewu
Menawa kleru marang wong liya kudu matur ....
a. nuwun sewu c. nyuwun pangapunten
b. kula nuwun
Arep nembung nyuwun samubarang kudu kanthi ....
a. cengegesan c. .subasita
b. ngguya-ngguyu
Menawa ditulungi kudu mangsuli ....
a. nuwun sewu
b. matur nuwun
c. nyuwun pangapunten
Ulangan WuLangan 2
wong Luwih tuwa kudu ....
a. moyoki
ngurmati
c. ngungkuLi
Tangi turu peturone kudu ....

Ibu lagi sare aku ... ing dhipan.
Aku arep adus, ngenteni Bapak Lagi ....
Yen mlaku kudu turut pinggir ....
Didhawuhi ibu kudu ....
Matur marang 'wong Liya kudu ngerti ....
Menawa kLeru kudu ....
NgungkuLi wong kudu matur ....
Menawa mertamu matur ....
Menawa diwenehi utawa dituLungi matur ....
tembung sing dikurung!

a. Tini (pasang) kLambine benik.
Ibu (duka) Adhik,
c. Bapak (dandan) pager.
d. Ruli (goLek) bukune sing iLang.
e. Hadi (timbaL) putrane.
gambar iki, banjur tulisen kepriyecarane matur cocog karo gambar
kuwi!

1. Membaca wacana tulis pekerjaan
2. MeLagukan tembang macapat
Pocung
Wong tani iku gaweane nggarap sawah
utawa tegaLan.
Nandur pari Lan paLawija.
Tetanen iku gawean sing nyenengake.
Wong tani kudu sreqep Lan mugen.
Upamane, nandur pariana sawah.
Sawah kudu dipacuLi Lan dilebi banyu.
Sawise iku, diwLuku Lan digaru. Tani iku gaweane nggarap sawah utawategalan.
Winih pari sing arep ditandur adate didhedher dhisik,

Ndhedher pari kanggo winih diarani ngurit.
Yen wis selikur dina winih utawa uritan didhaut.
Sabanjure, Lagi ditandur ana sawah sing wis digaru alus,
Sateruse tanduran pari diLebi saben dina.
Yen wis ngLiLir tanduran pari diwatun.
Bubar diwatun tanduran banjur
dirabuk.
Ditunggu nganti tanduran pari
mrekatak.
Yen wis kuning pari dieneni utawa
dipanen.
Ngono sateruse gaweane para tani, Yen wis kuning, pari dieneni.
a. Apa pagaweane para tani lku>

b. Ana endi papane tani nyambut gawe?
c. Apa sing ditandur para tani?
d. I<epriye carane nandur pari?
e. Wong tani iku kudu I<epriye?
f. Sawise sawah dipaculi Ian dilebi, banjur dikapakake>
g. Ndhedher pari kanggo winih iku diarani apa?

h. Sadurunge ditandur, pari dikapakake?
i. Plranq dina winih pari bisa didhaut?
j. I<apan para tani bisa manen parine?
Tembung pitakon iku antarane: apa, genea, kenapa, pira, kapan,

Ian kepriye .
... sing gaweane nggarap sawah?

Sapo sing gaweane nggarap sawah?
a. ... sing ditandur ana tegalan?

b. ... dina umure uritan pari?
c. ... sing ndhaut kae, Min?
d. ... omahmu, Dhil<?
e. ... asmane bapakmu>
f. ... kabare Pakdhe, Yud?
g. ... Bima arep lunga menyang Solo?
h. ... sawahe wis koklebi, Man?
i. ... 1<01< sawahe asat, Jo?
j. . .. uritanmu ora enggal ditandur?
Wulangan 3 Pagawean
~
:::J
OJ
c:
co
OJ
Vl
OJ
'-'
OJ
~
OJ
W
c;")
OJ
lQ
@
lQ
»
:::J
«
~
A
(1)
fU
Vl
I-t
I-t
I-t
Vl
o
<,
3=
I-t
2 2 2 2 6 6 6 1 5 5 3 2.0
Mu- rid i- ku kudu tangi ing- kanq e- suk
6 1 5 2 1 1·9
Nu- Ii ndang a- dus- a
9 1 1 1 9 9 5 5.0
Yen wus a- dus a- ge nu- Ii
5 9 1 2 1 1 9 5 9 1 2 1.0
Nggon mu dandan a- ja nganti I<e- tho- thor- an
nuli enggal, qek, ndang

ge age-age, cepet-cepet
siram adus
dandan menganggo pakean utawa sandhangan
kethothoran ora tumata
Isine Pocung ing dhuwur vaiku kava rnanqkene,
Murid kuwl kudu tangi turu sing esuk, banjur age-age
cepet-cepet· adus.
Yen wis adus banjur dandan sing rapi.
Guru iku pagaweane maringi piwuLang maranq murid-muride. Guru

duwe tugas kang mulya. Guru bisa gawe murid-muride pinter, Sabanjure,
murid-muride mau uga bisa dadi kasiL amarga piwuLang saka gurune.
Wulangan 3 Pagawean
Guru iku kudu maringi tuladha kang
becik. Mula, dadi guru iku ora mung
kudu pinter, Guru uga kudu duwe budi
pakerti kang becik Lan luhur.
Ana ukara kang unine: guru iku
pahLawan tanpa tandha jasa. Tegese
ukara kuwi yaiku guru nduweni
lelabuhan kang gedhe kaya dene
pahlawan,nanging guru ora diwenehi
tandha jasa kaya dene pahlawan. Yen Guru iku menehi piwulang marang murid-muride.
ngelingi gedhene LeLabuhane guru, ukara iku pancen ana benere. Sabab,
guru iku nduweni lelabuhan kang ora sathithik kanggo majune generasi
mudha. Menawa generasi mudha ing negara maju Lan apik, negara uga
bisa dadi maju. Menawa generasi mudhane ora maju, negara uga angel
majune.
Saka katerangan ing dhuwur, bisa dingerteni yen guru iku pagawean
kang mulya. Mula, ayo padha sinausing pinter. Menawa pinter, bisaa dadi
guru kang sugih kawruh Lan budi pakerti luhur.
a. Apa pagaweane guru iku?

b. Genea guru diarani pagawean kang mulya?
c. Apa lelabuhane guru kanqqo kamajuane negara?
/
d. Dadi guru iku ora mung kudu akeh kawruh, nanging kudu
kepriye?
e. Apa tegese ukara: guruiku pahlawan tanpatandha jasa?
N,gelmu ikukelakone kanthi laku,

lekase lawan kas,
tegese kas nyantosani,
setya budya pangekesing dur angkara.

a. kelakone f. setya
b. laku g. budya
c. lawan h. pangekesing
d. kas i. dur
e. nyantosani j. anqkare
Pak Tani iku pagaweane tetanen

i ng sawa h utawa tega I.
a.
b.
c.
Wulangan 3 Pagawean .
d.
Pegawebank lku....
e.
f.
g.
h.
i.

Satpami
b.
1) layang
c. 2) dhuwit
3) sapu
4) pari
d.
5) lalu lintas
e.
Wulangan 3 Pagawean
Gatekna tuladha ing ukara iki!
Panji nulis ing bukune,
Bu Guru mulang muride.
Tembung nuLis Ian muLang nuduhake pagawean utawa krlva, mula
diarani tembung krtva,
nulis ~ Muride nulis ana buku,
a. manqsak
b. maca
c. ngetung
d. nggambar
e. njahit
a. Bu Partini nandur pari ing sawahe.

b. Banu makani pltlk,
c. Yuli ngrewangi ibune ing pawon.
d. Bu Astuti mangsak soto,
e. Bima nqresiki kamare.
f. Pal< Budiman tlndak dhateng Solo.
g. Pak Herman dhahar sekul gudheg.
h. Tini nyaponi latar.
i. Siwi nyirami wit kernbanq,
j. Banu nqeterake layang ulem menyang omahe Bima.

angkara murka, ora nrima ing pandum
budaya budi, naLar, panemu
dhaut mbedhoLi utawa mbubuti winih pari
arep dieLih ditandur ing sawah (didhaut:
dibedhoLi arep .dieLih ditandur ing
sawah)
dhecfher, ndhedher nandur yen wis rada gedhe dieLih (tumrap
wiji), (didhedher: ditandur, yen wis rada
gedhe dieLih)
araning piranti tetanen awujud kayu
paLangan mawa unton-unton dianggo
ngLembutake Lan ngrata Lemah Lukon
utawapacuLan (digaru: diratakake utawa
diLembutake nganggo garu)
jasa LeLabuhan
keLakone kaLeksanan, wistumindak (diLakoni)
kas temen-temen, mentas utawa Lagi wae
Leb ngLuberi (diLebi: diLuberi)
mugen mungkul nyambut gawe
muLya Luhur, diurmati
ngLiLir wiwit thukuL tum rap uritan pari
ngurit ndhedher sarana direndhem dicebLokake
ing banyu sawuLene. (tumrap wiji pari,
gaba.h, Lan sapanunggaLane)
paLawija tanem tuwuh sing ditandur ing sawah
utawa tegaL saLiyane pari
setya tansah mantep ing pasuwitane
watun utawa diwatun dibubuti sukete Lan sapanunggaLane sing
padha thukuL ing tanduran
piranti dianggo maLik Lemah awujud
singkal mawa kejen nganggo cacadan
(diwLuku: digarap nganggo wLuku)
WuLangan 3 Pagawean
bakuL wong sing gaweane dodoLan
bLandhong tukang negor kayu
bLantik bakul kewan raja kaya
cantrik abdine pandhita ngiras dadi rnuride
carik juru tuLis ing kaLurahan
dhaLang wong sing
gaweane
ngLakokake
Lan
nyritakake
wayang
dhokter tukang
nambani Dhalang iku .wong sing gaweane nglakokake lan
nyritakake wayang.
wong Lara
emban tukang momong bocah
empu tukang gawekeris
gameL tukang ngopeni jaran
gembLak tukang gawebarang-barang saka kuningan
gerji tukang dondom klambi
guru wong sing gaweanemuLang
jLagra tukang
natah .watu
juragan 5udagar,
lurahe
pakaryan
juru basa tykarrg
n·e.gesi/basa
manca
juru dang tukangdang
jurukunci tukangngrumat utawa papan
kramat
juru tambang tukangprauutawagethek ingkati

juru sungging wong sing pinter nyungging(nggambar)
juru terbang, pilot wong sing gaweane ngLakokake montor
mabur
juru tuLis wong sing gaweane nulls
kemasan tukang gawedandanan inten emas
koki tukang olah-olah
kondhektur tukang nariki lanmriksakarcis
kundhi tukang gawegrabah
kusir tukan gn~ta kokake .·dhokar·utawa .kreta
masinis tukang ngtakokake sepur '
montir tukangndandanimesin
mrang:gi tukang gawe wra.ngka (sarungkeris)
niyaga, wiyaga tukangnabuhgameLan
paLayangan . tukangngeteraketayang
pandhe tukang .gawe barang-barang.·•. saka···wesi
prajurit wong sing···gaweanebeLa··negara
pramugari tukang·· ngLacleni.·.penumpangpesawat
pujangga ahli sastra, tukangngara.rlg
sayang tukang gawebarang
saka tembaga
nom~nomantukang
laden
sopir tukang nglakokake
montor, mobil, his, Lan
sapanunggalane
tukang ngrumat gajah
wong-singdeclagangan
geclhe
undhagi tukangkayu
Sinau kudu sing sregep supaya bisa

kasembadan dadi wong kang kasiL uripe, duwe
pagawean kang muLya Lan becik.
WUlangan 3 Pagawean
Tukang gawe wrangka keris iku diarani
mranggi.
Tukanggawegrabahdiarani kundhi,
Tukang ngopeni jaran diarani gamel.
Tukang nglakokake sepur diarani
masinis,
Tukang gawe perkakas saka wesi diarani TukangngLakokake sepur diarani masinis.
pandhe.
Masinis iku pagaweane apa?

Pandhe iku pagaweane apa?
Gamel ikupagaweane apa?
Kundhi iku pagaweane apa?
Mranggi iku pagaweane apa?
Sadurunge ditanduri, sawah ....

a. diresiki
b. digaringake
c. diluku Lan digaru
... sing arep nanduri sawahe, Man?
Ukara dhuwur genepe ....
a. apa
b. sapa
c. ngapa
Arum Lagi sapu latar, Tembung sapu kudune ....
a. nyapu
b. nyapua
c. nyapune

Bapak tandur jagung. Tembung tandur kudune ....
a. nandur
b. nanduri
c. nandura
Tukang ngopeni jaran diarani ....
a. jaran
-b. gamel
c. tanduran
Wong sing pagaweane nambani wong
lara diarani ....
a. polisi
b. dhokter
c. tentara
Wong sing pagaweane maringi piwuLang
diarani ....
a. guru
b. bakul
c. polisi
Jlagra iku pagaweane gawe perkakas
saka ....
a. emas
b. watu
c. wesi
Wong sing nggawe keris diarani ....
a. empu
b. jlagra
c. mranggi
Wong sing nglakokake montor mabur iku diarani ....
a. pilot
b. kapten
c. masinis
Ulangan Wulangan 3
Pak Beni pagaweane nglakokake sepur, mula diarani ....
Siwi kepengin dadi dhokter supaya bisa ... wong lara.
Bima kepengin dadi ... supaya bisa menehi piwuLang marang wong akeh.
MbedhoLi winih arep dieLih ditandur ing sawah jenenge ....
Mranggi yaiku wong sing pagaweane .
Wong singngLakokake sepur diarani .
Empu yaiku wong sing nggawe ....
Wong sing pagaweane gawe perkakas saka watu diarani .•..
Wong singpagaweane gawe perkakas saka wesi diarani ....
Wong sing tugase ngatur LaLu Lintas Lan njaga ketertiban diarani ....
Gathukna ukara ngisor iki karo tembung ing sisih 1) pira

tengene sing cocoq Lan benerl
2) dirabuk
a. Bubar diwatun tanduran ....
b. ... regane beras sakilogram? 3) dhaLang
c. Muride didhawuhi ... buku. 4) maca
d. Sing nggawe kerisarane .... 5) empu
e. Sing ngLakokake wayang arane ....
Gawea ukara nganggo tembung kriya ing ngisor iki!
a. nandur
b. nambani
c. nggoLeki
d. tuku
e. nggarap

Mengungkapkan gagasan wacana
tulis sastra dan nonsastra dalam
kerangka budaya Jawa
Menulis karangan kegiatan sehari-

hari dengan ejaan yang benar
Bima Ian Siwi duwe kaqiyatan kanq maneka warna. Anggone

ngedum wektu diajari ibune. Mula, Bima Ian Siwi wis kulina
nlndakake kaqivatane kanthl wektu kanq diatur. Ar1la(3.C)ne~i·• •·.•.·•·\
tangi jam lima esuk, Anggone rnanqkat sekolah
Mulih sekolah banjur maem Ian nqaso, Turu
sajam. Bengi kudu sinau. Mangl<ono mau
wektu, gawea jadwal I<agiyata

I<agiyatan sadina-diria vaiku kaqivatan sing ditindakake sadina-dina.
Tuladhane: adus, sinau, sarapan, turu, maem awan, reslk-reslk omah,
manqsak, Ian liya-liyane. Wacan ing ngisor iki ngenani kaqiyatan
sadina-dina .
.Nalika wayah bangun esuk.

Udakara Jam lima esuk.
Srengengene mlethek tandha wis arep awan.
Manuk-manuk ngoceh ana ing wit-witan.
Kewane senggut ana ing pasuketan.
Bima Ian Siwi arep adus.
Sadurunge adus, resik-resik kamar.
Sawise adus, banjur sarapan.
Watara jam enem esuk, Sima karo Siwi wis rapi arep mangkat sekolah.
Ibune Bima nguntapake nganti tekan latar.
Bima Lan Siwi pamit arep mangkat sekolah.
Bocah lora bareng mangkat sekolah.
Olehe mlaku turut pinggir kiwa.
Tekan sekolahan jam enem punjul rong puluh menit.
Dadi ya durung telat mlebu sekolah.
a. Kepriye srengengene nalika wayah esuk?

b. Bima Ian Siwi tangi jam pira?
c. Manul<-manul< ngoceh ana ing endi?
d. I<ewane senggut ana ing endi?
e. Sadurunge adus, Bima Ian Siwi ngapa?
f. Sawise adus, Bima Ian Siwi ngapa?
g. Ibune Bima nguntapake tekan ngendi?

h. Bima Ian Siwi olehe mlaku turut pinggir ngendi?
i. Bima Ian Siwi tekan sekolahan jam pira?
j, Kepriye kagiyatanmu ing wayah esuk?
Bima "5aben dina, kowe

tangi jam pira, Nu?"
Banu "Jam setengah enem,
Bim. Lha kowe jam
pira ?"
Bima "Jam lima. Yen tangi
setengah enem
kesusu anggone adus
Ian sarapan."
Banu "AI<u tangi turu
banjur adus, Bim.
MUla, ora kesusu, Jam enem punjul seperapat aku wis
mangkat sekolah."
Bima "Yen aku, tangi turu banjur resik-resik karnar dhislk,
Kadhangkala uga nyapu utawa ngrewangi Ibu asah-asah.
Aku mangkat sekolah udakara jam enem."
Banu "Wah, kowe kuwl ora mung pinter, nanging uga sregep,
Bim."
a. Sapa sing tangine jam setengah enem?

b. Sapa sing wayah esuk ngrewangi ibune resik-reslk utawa asah-
asah?
c. Genea Bima seneng tangi jam lima?
d. Jam pira Banu rnanqkat sekolah?
e. Jam pira Bima mangkat sekolah?
Wulangan 4 Kagiyatan Saben Dina

Ing dina Minggu, bocah-bocah
prei ora sekolah, Mula, bocah-
bocah padha dolanan. Bocah-
bocah padha dolanan bal-balan.
a.
b.
c.
d.

e.
Bima Lan Siwi wis mulih saka sekolah.

Tekan ingomah banjurganti
sandhangan.
Sawise iku, banjur maem.
Sawise maem, leren karo maca
wulangan ing sekolahan mau.
Bocah loro ora lali nggarap PRe
Sabanjure iku, turu awan.
Tangi udakara jam telu, banjur adus.
Sawise adus, bocah loro diparengake dolanan.
Ing wayah sore iku uga pareng nonton televisi.
Nanging, iku mau yen ora ana les utawa kagiyatan ing sekolahan.
Wayah surup, mlebu omah, maem, banjur sinau.
Jam sanga wis kudu mapan turu.
a. Apa kang ditlndakake Bima Ian Siwi samulihe saka

sekolahan?
b. Sawise maem awan, apa kang ditindakake Bima Ian Siwi?
c. Jam pira Bima Ian Siwi udakaraneadus sore?
d. Sawise adus sore Bima Ian Siwidiparengake ngapa?
e. Apa kang ditindakake Birria Ian Siwi ing wayah surup

a. Bima Ian Siwi mulih saka sekolah banjur .... 1) sanga
b. Bima Ian Siwi anggone dolanan ing wayah 2) telu
3) dolanan
c. Wayah surup ora pareng .... 4) sore
d. Jam ... kudu wis mapan turu. 5) reslk-resl
e. Bima Ian Siwi turu awan tekan jam ....
a. d.
Wayah bangun .... I<ewane senggut ana ing ....

b. e.
Srengengene rnlethek
tandha .... Wayahe rnanqkat ....
c.
Manul<e ngoceh ana ing ....

Gambar a Gambar b
Gambar c Gambar d
Urutane gambar:
Nulis karanqan iku kudu nggatel<al<e babagan ing ngisor iki.

a. lsi bakune karanqan kanq arep ditulis. Pilihen isi bakune kang
narik kawigaten Ian apik.
b. Supaya gampang, bisa gawe cengkorongan dhisik.
c. Unggah-ungguh basa bener Ian becik.
d. Nganggo ejaan sing bener.
e. Urutane crita utawa bab kudu trep Ian cetha.
f. Basa kang digunakake narik kawigaten Ian gampang dingerteni.
Yen basane angeL dingerteni, bisa gawe bingung sing maca.

Ing ngarep ana tembung becik, apik, gampang, Ian angel. Becik iku
tegese padha karo apik. Dene, gampang iku tembung kosok balene
angel.
Ing basa Indonesia, tembung kanq tegese padha diarani sinonim.

Mula tembung becik iku sinonime tembung apik. Tuladha liyane
tembung kane padha tegese yaiku ing ngisor iki.
kadang = sedulur kava = memper
ijen = dhewe layang = surat
Tembung 1<0501< balen ikutembung kang tegese lelawanan utawa

ing basa Indonesia diarani antonim. Mula tembung gampang iku kosok
balene angel. Tuladha liyane tembung kosok balen yaiku ing ngisor
iki.
gedhe > < cllik lanang > < wadon
dhuwur > < cendhek dawa > < cendhak
a. Loket pensiunan antrine riyel, dene loket layang antrine ....

b. Pak Sastra kirim wesel, putrane wesel,
c. Banu bocahe pinter, dene adhine .
d. Pak Pos menehake layang, aku sing .
e. Kirirn warta nganggo telepon cepet, yen nganggo layang ....
a. Bayu iku budi pakertine becik.

b. Siwi bocah sing trampil ngrewangi ibune ing pawon.
c. Bima iku bocah sing pinter.
d. Surate Bima wis ditampa Bayu ing Kalimantan.
e. Akehana anggonmu gladhen nulls karenqanl

bangun esuk wayahesuk kira-kira jam 4-5
ejaan tatanan caraning nuLis tembung, ukara, Lan
sapanunggaLane ,
les piwuLang, kursus
loket cendheLa ciLiking papanadoL karcis Ian
sapanunggaLane
pensiunan wong sing wis ora nyambut gawe maneh marga
'dhinese uwis rampung
ragangan batungan, awak-awak (tumrap karangan,
Layangan, amah, Lan sapanunggatane)
senggut mangan suket ing panggonan pinggir daLan
Lan sapanunggaLane (tumrapsapi, wedhus, Lan
sapanunggalane)
surup wayah sore (srengengeangslup)
weseL kiriman dhuwit ingpos (bank)
Kagiyatan sadina-dina ikubisadigawejadwaL.JadwaLyaikupratelan

bab wektu tumindakepagaweanLan sapanunggalane. Jad.walikibisa
mbiyantu. .mbaqi'. wektu. Kagiyatanmllbisakaaturtantertibkanthi
anane jadwaL. Yenwayahe turuya turu,yenwayahesinauya sinau,
dene yen wayahe dolanlaqi entuk dolan. Mula,prayogane koweuga
duwe jadwal kagiyatan sadina-dina.
Gunakna wektumu kanggo kagiyatan sing

migunani lan becik!

Ing dina Minggu, bocah-bocah
prei ora sekoLah. Bima Lan Siwi arep
sowan menyang daLeme Simbah.
, DaLeme simbahe Bima ing SoLo. Tekan
SoLo mbutuhake wektu udakara rong
jam saka Yogyakarta.
Bima Lan Siwi tangi jam Lima esuk,
Ora dumeh prei sekoLah terus padha
tangi awan. Bocah Loro iku tetep ,
tangi esuk, Sawise tangi, banjur nindakake gaweane dhewe-dhewe. Bima
nyapu Lan resik-resik amah. Dene Siwi asah-asah Lan ngrewangi Bu Astuti
mangsak ing pawon. Pak Budiman ngumbahi. Kabeh padha nyambut gawe.
Udakara jam woLu,kabeh wis padha adus. Sawise sarapan, Bima
sakuLawarga budhaL menyang SoLo. Ing daLan mampir tuku bakpia Lan gepLak
kagem Simbah. Tekan daLeme Simbah udakara jam seweLas. Simbah bungah
banget ditiLiki putra wayahe.
Bima Lan Siwi arep menyang endi ing dina Minggu?

Apa kang ditindakake Bima sadurunge adus?
Apa kang ditindakake Siwi sadurunge adus?
Apa kang ditindakake Pak Budiman?
Apa kang ditindakake BuAstuti?
Kulawargane Bima arep budhaL menyang ....

a. SoLo
b. Magelang
c. Purworejo

Tugase Sima sadurunge adus, yaiku ....
a. asah-asah
b. mangsak
c. resik-resik omah
Siwi ngrewangi ibune ing ....
a. pasar
b. kamar
c. pawon
Sing ngumbahi klambi yaiku ....
a. Siwi
b.BuAstuti
c.Pak Budiman
Sing asah-asah yaiku ....
a. Siwi
b. Sima
c. Bu Astuti
Sima Lan Siwi ing dina Minggu tangi jam ....
a. pitu
b. lima
c. enem
Udakara jam woLu esuk, kabeh wis padha ....
a. adus
b. tangi
c. sarapan
DaLeme simbahe Bima gedhe. Kosok baLene gedhe yaiku ....
a. cilik
b. amba
c. jembar
Tekan daleme Simbah udakara jam ....
a. sanga
b. sepuluh
c. seweLas
ULangan WuLangan 4
Siwi iku sedulur enome Sima. Sinonime sedulur yaiku ....
a. ragi l
b. kanca
c. kadang
Bangun esuk iku wayah esukjam ....

KLambine Bima resik. Kosok baLene resik yaiku ....
DaLeme Pak Lurah adoh saka omahku. Kosok baLene adoh yaiku ....
Simbahe Sima daLeme ing Kutha ....
Bima Lan Siwi tangi esuk jam ....
Tari iku mitra kenthete Siwi. Sinonime mitra yaiku ....
Siwi ijen ing omah. Sinonime ijen yaiku ....
Sadurunge mangkat sekoLah kudu ... dhisik supaya awake resik.
Supaya ora ngelih, sadurunge mangkat sekoLah kudu ... dhisik.
Tuwa enom padha teka ing tapangan dhusun, Tembung tuwa iku ... tembung
enom.
Gatekna gambar iki, banjur gawea karangan miturut gambar iki!

a. c.
b. d.
Gawea ukara nganggo tembung-tembung iki!

a. adus d. doLanan
b. sinau e. mangkat sekoLah
c. sarapan

, Siwi iku bocah sing wasis ing samubarang.
SekoLahe pinter, yen maca cepet tur bener.
, Tulisane apik, cetha, ajeg, Lan gam pang diwaca.
Yen etung wasis, garapane bener tur ngerti carane.
Basane krama aLus sumanak Lan andhap asor.
Marang wong tuwa unggah-ungguhe becik.
Badane waras jaLaran sregep oLahraga.
Dhewekeuga pinter nembang Lan oLah seni.
Nyambut gawene sregep ora ~akehan takon.
KaLa mangsane gojeg ya bisa cangkriman.
Pancen Siwi bocah mumpuni, kabeh sarwa bisa.
Siwi iku bocah sing kepriye?

Kepriye Siwi anggone maca?
Kepriye tuLisane Siwi?
Yen etung Siwi wasis, kepriye garapane?
Marang wong tuwa kepriye unggah-ungguhe Siwi?
Badane Siwi waras amarga sregep ngapa?
Siwi pinter nembang Lan apa?
Nyambut gawene Siwi kepriye?
Apa Siwi uga bisa cangkriman?
Bocah mumpuni iku sing kepriye?
Yen bosok maLah enak, cangkriman iki tegese ....

a. tap~
b. jamur
c. tempe
Ulangan Semester Ganjil

Pitik waLik saba kebon. Cangkriman iki tegese ....
a. suLak
b. nanas
c. pitik waLik
Yen ana tulisan Arab, macane saka ....
a. alas
b. kiwa
c. tengen
Liwat ana ngarepe wong lungguh kudu matur ....
a. nuwun
b. ndherek langkung
c. nyuwun pangapunten
Yen luput kudu nyuwun ....
a. tuLung
b. ndherek
c. pangapunten
Tukang gawe keris diarani ....
a. empu
b. dhokter
c. dhaLang
Gaweane nambani wong Lara diarani ....
a. empu
b. dhokter
c. dhaLang
Wong kang gaweane ngLakokake wayang diarani ....
a. empu
b. dhokter
c. dhaLang
Yen srengengene mLethek tandha wis wayah ....
a. esuk
b. awan
c. sore

Kang kalebu kagiyatan saben dina yaiku ....
a. adus
b. menyang papan wisata
c. nonton pageLaran wayang
karo jenenge, batangane ....

Pakboletus batanqane .
Gerbonqtulisbatanqane .
Menawa arep mLebu omahewong Liya kudu ....
MLaku ana lurung kudu turut pinggir ... ."
Aku arepadus, nanging ngenteni Bapak Lagi ....
Tukang qaweperkakas saka watu diarani ....
Gaweane nggarap sawah iku diarani .
Srengengene mlethek ana ing sisih .
Sadurunqe mangkat sekoLah kudu karo bapak Lan ibu.
Gathukna ukara karo tembung ing sisih tengene_ sing cocog Lan bener!
a. Sega sakepeL dirubung tinggi, yaiku ....
b. Yen mLebu maLah metu, yaiku . 1) benik
c. Dikethok maLah dhuwur, yaiku . 2) salak
3) nuwun
d. Bima diparingi roti, banjur ngomong matur
4) kathok dawa
5) ditindakake
e. Menawa arep lunqa kudu .
6) pamit
f. Didhawuhi bapak kudu .
7) masinis
g. Tukanggawe perkakas saka kayu diarani :... '8) undhagi
h. Sing ngalokake sepurjenenge .... 9) wit-witan
1. Sing ngLakokake wayang jenenge .... 10) dhaLang
J. Manuk-manuk ngoceh ana ing ....
ULangan Semester GanjiL

Gawea karangan ngenani pagawean ing gambar ngisor iki!
Pilihen salah siji wae!
e.
f.
Dokumen Penerbit
c. g.
d. h.
Sinau Basa Jawa 3 Anyar Kelas III SDjMI

Memahami wacana Lisan bertema
transportasi yang dibacakan atau
meLaLui berbagai media
a. Nggawa wong utawa barang nga iku diarani apa?
b. Alat anqkudan sing ora nganggo mesin iku diarani apa?
c. Apa wae alat angkudan sing ana ing dharat lku>
d. Montor mabur iku alat anqkudan ana ing endi?
e. Alat angkudan sing ana banyu iku apa wae?
f. Alat angkudan sing amote akeh iku apa wae?
g. Gethek alat angkudan ing endi Ian digawe saka apa?
h. Becak iku rodhane pira?
i. Alat kanqqo momot sing d sapi iku apa jenenge?
j. Menawa arep Iunga kutha supaya cepet nurnpak
apa?
a. Budhe tindak kutha

b. Menyang sekolahan rnpak anqkudan umum.
c. Grobag, andhong, Ian becak lku alat anqkudan tradhisional.
d. Bapak tlndak Jakarta nitih montor mabur.
e. Menawa arep menyang Solo bisa nurnpak Sepur Pramel<s
(Prambanan EI<spres).,
Pak Guru crita nallka tindak

menyang I<alimantan utawa
Borneo.
Budhal ,saka daleme nitih
becak tumuju terminal.
Saka terminal nitih bis kota
menyang Setasiun Tugu.
Tekan Setasiun Tugu nitih
sepur tumuju Surabaya.
Ana ing Surabaya banjur nitih becak menyang Bandara Juanda.
Saka Bandara Juanda, Surabaya terus nitih montor mabur tumuju
Banjarmasin.
Wulangan 5 Transportasi
Tekan Bandara Syamsuddin Noor,
Banjarmasin banjur nitih taksi
menyang kutha.
Ing I<utha Banjarmasin diajak
sedhereke wisata ana pasar
terapung I<ali Barito.
Bareng ana pelabuhan banjur nitih
prau tumuju pasar terapung.
Baline menyang kutha Banjarmasin nitih kapal sing rada gedhe.
Sabanjure mulih ana daleme sedhereke nginep sewengi.
Esuke Pal< Guru kondur menyang Yoqvakarta.
a.Pak Guru tindak menyang I<alimantan.

b.Borneo iku I<alimantan.
c.Budhal saka daleme, Pak Guru nitih sepedha montor.
d.Saka Setasiun Tugu Pak Guru nurnpak sepur tumuju
Surabaya.
e. Saka bandara ing Surabaya banjur tumuju Banjarmasin.
f. Bandara ing Surabaya jenenge Bandara Syamsuddin Noor.
g. Bandara ing Banjarmasin jenenge Bandara Juanda.
h. Pak Guru diajak wisata ing I<ali Barito.
i. Ing I<ali Barito ana pasar terapung.
j. Pak Guru nginep rong wengi ing daleme sedhereke.
Gambar 1 Gambar 2

fI) 0- rv 0- OJ
A
-
A
-
A
-
A
-
~.
\0 \0 \0 \0 \0
OJ OJ OJ OJ OJ
3 3 3 3 3
\:T \:T \:T \:T \:T
,OJ ,
OJ ,
OJ ,
OJ ,
OJ
Sumber.Dokumen Penerbit
\--.
zr \0 ---h
~. ~. ~.
-
z: -
A
\0 \0 \0 \0 \0
OJ OJ OJ OJ OJ
3 3 3 3 3
0- 0- 0- 0- 0-
,
OJ ,OJ ,OJ ,
OJ ,OJ
:E
c
Ei
:s
~
OJ
:s
U1
-f
@
~
VI
'"'0
o
;:+
QJ
~.
Budhe .Tutik, budhene . Bima, I
daleme ingJakarta. Nalika. p r e i l
sekolah, Bima diajak b a p a k e l.•. :•.
menyang daleme .Budhe T u t i k . ,
Anggone menyangJakarta n u m p a k l
mentor . mabur.Saka omah, .. P a k l
Budiman Lan Bima numpak taksi I
tumuju Bandera Adisutjipto.<. 1
Bima lagisapisan iki numpak. . . . .. « ,
monter. mabur. Dheweke gumun ndelok montor mabur saka cedhak. "Wah, i
ageng sanget,nggih, Pak!"kandhane marang bapake. Pak BUdirnanmesem,
krungu•• kand~ane Birl1a.·"Lha· iya ta, Bim.MontorlJla~Llriku~isa<kanggo ~
ngangkl.1ct.···atl.lSanwong." ,
Bimaseneng banget.Dheweke senengbisactuwe.panga.Lanlanmlebu
bandara·lan.nl.1rrlpakmontor mabur. Rasanedheg-dhegannalikamontor
maburwiwitmlaku.Bimaoralali ndongasupayabisaslamettekan·.. papan
kangditl.1jl.l.
Montor maburdfrisike mlaku aton. sayasuwe sayabanter.Banjur wiwit
munggahkang diarani. take off. Rasanekayainunl~akdtelT1oterl naLika
munggCl~ .•§a\yiseingdhuwur rasane biyasawae~i<NatikClmudhlJning darat
l.1tawa.·landi,!guga. kaya•. numRak.dremolen naLika.mucthun.Udakarasajam,
montormabur.iku ····.·.wis·.·.tekanBandara SoekarnoHatta•.Bima·.···.··muji. sukur
takan .J akartakantbistamet.
a. Ing endi daleme Budhe Tutik iku?

b. Kapan Bima diajak bapake menyang daleme Budhe Tutik?
c. Nurnpak apa Bima Ian bapake menyanq daleme Budhe Tutik>
d. Genea Bima gumun ndelok montor mabur saka cedhak?
e~ I<epriye rasane atine Bima duwe pangalaman numpak montor
mabur?

f. I<aya apa rasane nalika montor mabur munggah Ian mudhun?
g. Pirang jam anggone Bima numpak montor mabur tumuju
Jakarta?
h. Apa jenenge bandara ingYogyakarta?
i. Apa jenenge bandara ing Jakarta?
j. Kepriye Bima nallka wis tekan Jakarta kanthi slamet?
a. d.
b. e.
c. f.
i.
h. j.
Gambar 1 Gambar 2
Ing dhuwur ana tembunggawea. Tembunggawea asale sake tembung

gawe entuk panambang -a. Panambang -a, -na, Ian -ana gunane padha,
yaiku mujudake tembung pakon Ian bisa kanqqo gawe ukara pakon.

Panambang -a bisa digandheng karo tembung sing punqkasane
vokal utawa konsonan, tanpa owah-owahan. Tuladha:
lunga + -a = lungaa
dadi + -a = dadia
nulis + -a = nulisa
Panambang -na bisa digandheng karo tembung sing punqkasane

vokal utawa konsonan. Menawa digandheng karo tembung sing
pungkasane konsonan (saliyane En]) ora owah. Nanging, yen
digandhengkaro tembung sing punqkasane konsonan En] Ian
vokal bakal owah. Tuladha:
gusah + -na = gusahna
isi + -na = lsekna
takon + -na = takokna
Panambang -ana bisa digandheng karo tembung sing punqkasane

vokal utawa konsonan. Menawa digandheng karo tembung sing
pungkasane konsonan ora owah. Nanging, yen digandheng karo
tembung sing pungkasane vokal bakal owah. Tuladha:
kanca + -ana = kancanana
qolek + -ana = golekana
turu + -ana = turonana
a. Yen ana lindhu (ndhelik) ing ngisor meja!

b. Adhimu (kemul) supaya ora dlcokoti lemut!
c. Kamare (reslk) arep dianggo slrnbah sare!
d. Anqka iki (urut) saka sing clllkt
e. Kowe (keri) wae mengko dakterake mulih!
f. Panganan kuwi (tutup) rnundhak dlencoki laler!
g. Menawa ngantu k kana (tu ru) !
h. Olehe nggodhok banyu (tllik) wis umobdurung!
i. Simbah (gawe) wedang jae!
j. (bener) garapane adhimu!
. ,
I III •
.
.
. ,
• •
Tuladha pethuk -a methuka Meng ko ja m tel u

methuka adhimu,
Bim!
-na pethukna Kancamu sing arep mara
pethukna ing dalan!
-ana pethukana Pethukana kancamu
siji-siji!
turu
2. gawa
3.
4. bali
5. tuku

Anclhong lan.dhokatiku padha-padha
ditarik·deningjaran. Nanging,wujude
beda,
Yen andhonqiku kreta kang rodhane

papat, dene dhokariku.Rretakang
rodhane [oro. Wujudekretaugabeda.
Dhokariku diaraniuqabendhi,
Denepit utawasepedha lanbecak iku padha-

padha nganggopedhat..Bedane, yen pit iku
redhane Loro,dene becak rodhane teLu. Yen
becakiku sing.medhaLanaingburi.
Becak ikurodhane telu.
Nunggang apa wae kudutansah ngati-ati Lan

aja lali ndonga sadurunge LeLungan.

Apa kang diarani grobag iku?
Apa kang diarani pedhati iku?
Apa gunane grobag Lan pedhati?
Kewan apa kang dianggo nggered pedhati?
Genea grobag Lan pedhati iku kaLebu aLat transportasi tradhisionaL?
Grobag Lan pedhati iku kaLebu aLat transportasi ....

a. modheren
b. tradhisionaL
c. nganggo mesin
Kewan kang dianggo nggered pedhati yaiku ....
a. jaran
b. gajah
c. wedhus
ULangan WuLangan 5
Apa-apa sing dienggo ngangkud iku
diarani ....
a. angkudan
b. kendaraan
c. montor mabur
ALat angkudan sing ora nganggo mesin yaiku ....

a. sepedhah montor
b. sepedhah
c. sepur
ALat angkudan sing bisa momot akeh yaiku
a. sepedhah montor
b. sepedhah
c. sepur
ALat anqkudan sing ana banyu yaiku ....

a. pit
b. sepur
c. gethek
ALat angkudan sing bisa mabur yaiku ....

a. kapaL
b. gethek
c. heLikopter
Dhik, (jupuk) bukuku ing dhuwur meja!

Tembung dikurung sing bener yaiku ....
a. jupuka
b. jupukna
c. jupukana

Adhimu (gawe) bubur!
Tembung dikurung sing bener yaiku ....
a. gawea
b. gawena
c. gawekna
Bedane andhong karo dhokar ana ing ....
a. cacahe rodhane
b. sing nggered
c. mesine
ALat angkudan sing digered jaran rodhane papat yaiku ....

Sing didhayung ana banyu diarani ....
Angkudan sing dipedhaL, rodhane teLuyaiku ....
ALat angkudan sing endheg-endheganing ana terminal',
yaiku ....
ALat angkudan sing endheg-endheganing ana
paLabuhan yaiku ....
Grobag iku rodhane cacah ....
Pedhati iku digered ....
Keseran iku ora nganggo .
Dhokar rodhane cacah .
Dhuwitmu (wadhah) ampLop. Tembung dikurung sing
bener yaiku ....
Gathukna ukara ngisor iki karo tembung ing

sisih tengene sing cocog! 1) montor mabur
a. Angkudan ana banyu. 2) gethek
b. Angkudan sing bisa mabur,
3) sepedha montor
c. Sing bisa momot wong akeh banget.
d. ALat angkudan sing rodhane teLu. 4) sepur
e. ALat angkudan rodha Loro sing nganggo '5) becak
mesin.
ULangan WuLangan 5
Aranana 3 wae aLat angkudan ing ngisor iki!
a. ALat angkudan sing ora nganggo mesin.
(1) (2) (3)
b. ALat angkudan sing bisa mabur.
(1) (2) (3)
c. ALat angkudan sing ana ing banyu!
(1) (2) (3)

Menceritakan tokoh wayang
(anak-anak Pandhawa lima)
Bima seneng nonton crita wayang.

Bima apal critane tokoh-tokoh waya
Bima seneng banget marang tokoh Par1dlr-ta~Ma~/ \i\ \ i
Nganti saanak-anake Pandhawa, Bima wis a
Caba,
Apaaranana anake
kowe bisa Pandhawa
nyebutake anake )~~iiill,illl!f'llllfl
Sing/~"
Dewi Sritanjung iku putrine Raden NakuLa.
Ibune asma Dewi Srengganawati.
Dewi Sritanjung kondhang wanita sing ayu,
pinter, Lan sekti.
Wiwit bayi Dewi Sritanjung ndherek simbahe,
Resi BadawanangaLa.
Sawise .Perang Baratayudha rampung, Oewi Sritanjung iku
Dewi Sritanjung nggoleki ramane ing Astina. putrine Raden NakuLa.
Ing tengah dalan Dewi Sritanjung ketemu Prabu Ajibarang.

Prabu Ajibarang iki ratu buta saka Negara Guwa Siluman.
Prabu Ajibarang kasil ngapusi Dewi Sritanjung.
Dewi Sritanjung gelem. mbiyantu Prabu Ajibarang
ngrabasa Negara Astina.
Ing Astina Sritanjung ketemu Bambang Widapaksa.
Bambang Widapeksa iku putrane Raden Sadewa.
Dewi Sritanjung Lan Bambang Widapaksa bebarengan
merjaya Prabu Ajibarang.
Dewi Sritanjung didhaupake karo Bambang Widapaksa.
Dewi Sritanjung Lan Bambang Widapaksa diangkat
dadi senapati Astina,
a. Sapa asmane bapak Ian ibune.Dewi ·Sritanjung?

b. Dewi Sritanjunq iku kondhanq kepriye?
c. Nalika nggoleki ramane, ing dalan Dewi Sritanjung ketemu
sapa?
d. Bambang vvtdapaksa iku putrane sapa?
e. Dewi Sritanjung Ian Bambang Widapaksa dlanqkat dadi apa
ing Astina?

Reroncene crita kava mangkene.
a. Sapa iku Dewi Sritanjung Ian kepriye wonge?
b. Nallka cilik ndherek sapa?
c. Kepriye critane nalika nggoleki ramane menyang Astina?
d. Bambang Widapaksa iku sapa?
e. Kepriye pungkasane critane Dewi Sritanjung karo Bambang
Widapal<sa?
Tan : "Bim, apa kowe wingi sida nonton wayang?"

Bima: "Sida. Apa kowe ora sida nonton?"
Tan : "Ora. Bapak ibuku tindakan. Aku tunggu
omah. Sing nonton akeh ora?"
Bima: "Akeh banget. Murid-murid SO ya akeh."
Tari : "Wah, seneng ya? Dhalange sapa?"
Bima : . "Seneng banqet, Ri, Dhalange cilik, asmane
Ki Seta."
Tari : "Wah, aku getun ora nonton. Lakone apa, Abimanyu iku putrane Arjuna.
Bim?"
Bima: "Lakone laire Abimanyu. Abimanyu iku sekti Lan seneng tetulung.
Kowe ngerti Abimanyu putrane sapa?"
Tari : "0, ngerti. Simbahku tau crita. Abimanyu iku putrane Arjuna.
Bener ora?"
Bima: "Bener. Arjuna iku satriya ing Madukara. Kowe ngerti sapa asmane
ibune Abimanyu?"
Tari : "Ora. Sapa ibune Abimanyu?"
Bima: "Ibune Abimanyu iku Dewi Sembadra. Dewi Sembadra iku alus.
Ngendikane aLon-aLon."
Wulangan 6 Wayang Anake Pandhawa

Tari : "Lha, yen Abimanyu watake k e p r i y e ? , , 1
Bima: "Abimanyu watake uga alus, Luhur bebudene, Lan seneng tapa I
brata kaya ramane." I
~
~
a.Sapa sing omong-omongan?

b.Apa sing dlornonqake>
c.Sapa wae tokoh sing dicritakake?
d.Apa sababe Tari ora sida nonton wayang?
e.Dhalange sapa?
f. t.akone apa?
g. Abimanyu iku putrane sapa?
h. Abimanyu iku satriya sing kepriye?
i. Arjuna iku satriya ing endi? '
j. Sapa ibune Abimanyu Ian kepriye watake?
a. Raden Werkudara iku satriya ing Jodhipati.

b. Raden Janaka iku satriya ing Madul<ara.
c. Raden Gathutkaca iku satriya ing
Pringgadani.
d. Raden Abimanyu lku satriya ing
Planqkawati.
e. Pancawala iku putrane Puntadewa.
f. Gathutkaca, Antareja, Ian Antasena iku
putrane Werkudara.
g. Abimanvu. Bambang Irawan, Ian
Wisanggeni iku putrane Janaka. Bambang Irawan iku putrane
Janaka utawaArjuna.
h. Bambang Sabekti, Niken Sayekti, Ian
Bambang Widapaksa iku putrane Sadewa. '
i. Bambang Pramusinta, Dewi Pramuwati, Ian Dewi Sritanjung
iku putrane Nakula.
j. Puntadewa iku satriyaing Amarta.

a. Raden Janaka iku satriya ing .... 1) Plangkawati
b. Raden Werkudara iku satriya ing . 2) Pringgada ni
c. Raden Gathutkaca iku satriya ing . 3) Jodhipati
d. Raden Abimanyu iku satriya ing . 4) Madukara
e. Puntadewa iku satriya ing . 5) Puntadewa
f. Wisanggeni iku putrane . 6) vverkudara
g. Anta reja i ku putra ne . 7) Janaka
h. Pancawala iku putrane . 8) Amarta
i. Bambang vvidapaksa iku putrane .... 9) Sadewa
j. Dewi Sritanjung putrine ....
a. Sapa wae putrane Puntadewa utawa Yudhistira?

b. Sapa wae putrane Werkudara utawa Bima?
c. Sapa wae putrane Janaka utawa Arjuna?
d. Sapa wae putrane Nakula>
e. Sapa wae putrane Sadewa?
Wtalangan 6 Wayang Anake Pandhawa

Dhek malem Minggu Bima nonton wayang. Critane ngenani
Raden Gathutkaca.
Raden Gathutkaca nalika isih cilik jenenge

Raden Tetuka.
Bapake asma Raden Werkudara.
Ibuneasma Dewi Arimbi.
Raden Tetuka disilih Bethara Narada digawa
menyang Kayangan.
Kayangan diserang patih Sekipu saka
Trebelasuket.
Patih Sekipu diutus Prabu Kala Pracona
ngLamar Bathari Supraba.
Gathutkaca iku putrane Raden
Raden Tetuka diedu karo Patih Sekipu. Werkudara.
Anehe, senajan isih bayi Raden Tetuka ora kaLah.

Raden Tetuka maLah saya ampuh.
Patih Sekipu mati dicokot dening Raden Tetuka.
Para dewa seneng banget.
Raden tetuka diparingi pusaka wujud caping, kLambi, Lan terompah.
Wiwit iku jenenge diganti dadi Raden Gathutkaca.
Gathutkacanduweni "otot kawat, baLung wesi,kuLit tembaga".
a. Raden Gathutkaca iku putrane sapa karo sapa?

b. Sapa asmane Raden Gathutkaca nalika isih bayi?
c. Nalika isih bayi Raden Gathutkaca disilih sapa?
d. Raden Gathutkaca dlsillh menyang I<ayangan didhawuhi
ngapa?
e. Pusaka apa kanq diwenehake marang Raden Gathutkaca>

Abimanyu
Satriya ing Plangkawati.
Ramane asma Arjuna.
Ibune asma Dewi Sembadra.
a. Antareja
---------~------
b. Gathutkaca
c. Antasena

d. Pancawala
e. Pregiwa
f. Pregiwati
g. Wisanggeni
h. Bambang Irawan

i. Bambang Widapaksa
j. Dewi Sritanjung
Antasena iku putra. ragiLe Werkudara. Ibune

aran Dewi Urang Ayu, putri Bathara Mintuna.
NaLika bali menyang Amarta, Werkudara
ninggaLake Dewi Urang Ayu kang Lagi ngandhut.
Antasena Lair Lan diemong dening ibu Lan
simbahe.
NaLika wis gedhe, Antasena menyang Amarta
nemoni bapake, yaiku Werkudara. Nanging,
wektu kuwi Werkudara Lan seduLur-seduLure
dikunjara dening baLa Kurawa kang jenenge
Antasena iku putraneWerkudara
Ganggatrimuka., Antasena bisa nemokake utawa Bima.
Pandhawa Lima nanging wis tiwas. Nganggo
pusaka Cupu Madusena, Antasena bisa 'nquripake Pandhawa maneh.
Sabanjure, Antasena dhaup karo Janakawati, putrine Janaka.

Antasena iku sekti mandraguna. Watake luqu, jujur, Lan teguh. Dheweke
bisa mabur, nyelem ing banyu, Lan ambles ing burni,
a. Antasena lku putrane sapa?

b. I<epriye watake Antasena?
c. I<epriye kasektene Antasena iku?
d. Nallka cilik, Antasena diemong dening sapa?
e. Apa jenenge pusakaneAntesena>
a. c.
II<i arane .... Iki arane ....
b. d.
Ikl arane .... lki arane ....
Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas IIISD/MI

e. h.
II<i arane .... II<i arane ....

f. L
:::::l
:::::l
I.:)
~
:::::l
1::
:::::l :::::l
O'l~
c..!S
1'0 0
~~
c~
1'0 O'l
:::::l C '
"'0 1'0
C >.
~~
Iki arane B.am II<i arane ....

g. j.
I.:)
~ 2
:::::l
I.:)
~ ~
~ :::::l :::::l
~
:::::l :::::l
O'l~ O'l~
c.!9 c..!S
1'0 0
>'-0 ~.g
~~ ~~
c~ c~
1'0 O'l 1'0 O'l
:::::l C :::::l c
-01'0 -0 1'0
~i
C ~
cfs:
II<i arane .... II<i arane ... B
a. Niken Sayekti
1) Yudhlstlra/Puntadewa
b. Bambang Irawan
2) Bima/Werl<udara
c. Antareja
3) Ariuna/Janake
d. Pancawala
4) Nakula
e. Bambang Pramusinta Ian
5) Sadewa
Dewi Pramuwati

"""'"''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''''' ' ' '''''''''"'' ' '''' ' ' '''z'
~
~
~
Abimanyu, Wisanggeni, Gathutkaca, Antasena, Antareja, Ian I
! Pancawala iku kalebu tembung aran. Tembung aran yaiku jenenge !
I
z
sakabehlnc apa wae I<ang dianggep barang. I<ang kalebu tembung Iz
I
~ .
aran yaiku jeneng wong, kewan, tetuwuhan, papan, panganan, Ian
.
Iz
lliya-Iiyane.· I
~~ ~z
~ ~
~ ~
~ ~
! gunung, dalan, Yogyakarta, Solo, Arjuna, Bima, sapi, kebo, I
~ gethuk, bakpia Ij
~
~ ~
Ibu mundhut uyah.

tembung arane: lbu, uyah
a. Bima duwe pltik lima.

b. Siwi dolanan boneka,
c. Tari tuku beras,
d. Bapak nembe dhahar.
e. Simbah dhahar sekul gudheg.
banyu
Tini nggawa banyu saember.
a. meja d. nagasari
b. kursl e. Yogyakarta
c. Merapi

Saka crita wayang bisa kapethik tuLadha
bebuden Luhur tokoh-tokohe.

Antareja iku putra pambarepe Bima utawa
Werkudara. Ibune asmane Nagagini. Nagagini
iku putrine Bathara Antaboga, dewane bangsa
uLa. Antareja nduwe aji Upasanta. SaLiyane iku.
Antareja kuLite napakawaca, muLa ora mempan
pusaka apa wae. Apa wae kang didiLat tapak
sikiLe bakaL mati. Antareja uga nduwe ali-
aLi Mustikabumi? Kasektene Liyane yaiku bisa
urip ing jero bumi. Watake Antareja iku jujur,
anteng, bekti karo wong kang Luwih tuwa, Lan
weLas asih marang kang Luwih enom. ~:~~~ej:r~.kU putrane Bima utawa
Antareja dhaup karoDewi Ganggi, putri Prabu Ganggapranawa. Putrane
Antareja yaiku Arya Danurwenda. Antareja dadi ratu ing Jangkarbumi.
Antareja iku putrane sapa karo sapa?

Kepriye watake Antareja?
Kasekten apa wae kang diduweni Antareja?
Sapa garwane Antareja Lan sapa jenenge putrane?
Antareja dadi raja ing endi?
Pandhawa iku ana e e e.
a. satus
b. Lima
c. teLu
Putrane Puntadewa yaiku .. e.
a. Abimanyu
b. Gathutkaca
c. PancawaLa
Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas III SDIMI

Putrane Werkudara yaiku ....
a. Abimanyu
b. Gathutkaca
c. PancawaLa
Putrane Janaka yaiku ....

a. Abimanyu
b. Gathutkaca
c. PancawaLa
Wisanggeni iku putrane ....

a. Puntadewa
b. Werkudara
c. Janaka
Bambang Sabektiiku putrane ....
a. Nakula
b. Sadewa
c. Werkudara
Bambang Pramusinta Lan Dewi Pramuwati iku putrane ....

a. NakuLa
b. Sadewa
c. Werkudara
Dewi Sritanjung iku
a. NakuLa
b. Sadewa
c. Arjuna
Antareja, Antasena, .Lan Gathutkaca iku putrane ....
.a. Janaka
b. Puntadewa
c. Werkudara
Ulangan Wulangan 6
Simbah sampun dhahar. Tembung aran ing ukara iku ....
a. simbah
b. dhahar
c. sampun
Wong Pandhawa iku cacahe ana ....

Abimanyu iku putrane .
Antasena iku putrane .
PancawaLa iku putrane .
Petruk iku anake ....
Ibune Antareja yaiku ....
Kang diarani duwe otot kawat, baLung wesi, kulit tembaga, yaiku ....
Putrane Arjuna kang kasektene ora ana sing nandhingiyaiku ....
Niken Sayekti iku putrine .
Dewi Sritanjung iku putrine .
Isenana ceceq-ceceq iki kanthi prateLan sing bener ing sisih tengene!
a. Putrane Werkudara, yaiku ....
b. Putrane Janaka, yaiku .... 1) Werkudara
c. Wong tuwane Antareja, yaiku .... 2) Antasena
3) Wisanggeni
d. Wong tuwane Wisanggeni~ yaiku .
4) Panakawan
e. Sing momong Pandhawa, yaiku . 5) Janaka

Coba aranana wayang ikil
a. Panakawan sing momong Pandhawa
Panduan Wayang untuk Guru, Wayangku Idolaku
b. Pandhawa Lima
ULangan WuLangan 6
c. Anake Werkudara

1. Membaca wacana tuLis budi pekerti
2. Membaca geguritan budi pekerti
Bebuden Luhur iku dudu pangkat.
Dudu ngeLmu Lan dudu kapinteran.
Kang diarani bebuden Luhur iku
sucining ati,
Manungsa urip iku kudu jujur Lan
Gotong royong iku sangune urip
bebrayan.
Tumandang bareng supaya cepet
rampung.
Dadi wong kuwi ora kena umuk Lan gumedhe.
Srawung kudu grapyak, semanak, Lan lembah manah.
Tindak tanduke kudu sing jujur, sopan, Lan ngajeni.
Karo wong tuwa kudu basa krama sing apik,
Menawa ana wong Lungguh aja ngadeg nganyur ana cedhake.
Kurmat marang guru" tresna karo para kanca.
Ngajeni marang wong Liya kuwi bakaL ngundhuh kabecikan.
Urip Lan srawung kuwi kudu rumaket, sopan, Lan rukun.
a. Apa pangkat, ngelmu, lan kapinteran lku kalebu bebuden

luhur?
b. I<ang diarani bebuden luhur iku apa?
C'. Manungsa urip lku 'kudu I<epriye? .
d. Apa gunane gotong royong utawa tumandang bareng?
e. Dadi wong orakena kepriye?
f. Srawung iku kudu kepriye?
g. I<aro wong tuwa kudu kepriye?
h. Yen ana wong lungguh ora kena apa?
i. Ngajeni marang wong liya kuwi bakal ngundhuh apa?
j. Marang guru Ian kanca kudu kepriye?
~lnau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas III SD/MI

a. Kang aran bebuden luhur lku ....
b. Manungsa urip iku kudu seneng ....
c. Gotong royong iku sangune ....
d. Tumandang bareng supaya cepet .
e. Dadi wongkuwi ora kena umuk Ian .
f. Tlndak tanduke kudu sing jujur, sopan, Ian ....
g. Karo wong tuwa kudubasa ....
h. Menawa ana wong lungguh aja ....
i. Kurmat marang guru, tresna karo para ....
j. Ngajeni marang wong liya kuwi bakal ngundhuh ....
Wulangan 7 Budi Pakerti

· ~
z
~
~
j
z
Siwi ing ngarep kelas ketemu Bu Dewi. Bu Dewi lagi ngasta buku akeh I
banget. Saking akehe, bukune padha tiba. I
I
z
Siwi "Kula rencangi, Bu."

z
Bu Dewi : "Matur nuwun, Wi." ~
z
~
Siwi banjur ngrewangi Bu Dewi njupuki buku sing padha tiba. !
~
5iwi "5aperangan kula bektakaken kemawon, Bu." ~
Bu Dewi : ''Ya, matur nuwun banget, Cah Ayu. Ibu pancen rade I
~
repot anggone nggawa. Ayo digawa menyang ruang ~ ~
guru!" ~
, ~
5iwi "Inggih, mangga kula dherekaken." ~
~
Siwi ngetutake Bu Dewi pinuju ruang guru. I
~
Watara jam enem, Bima Lan Siwi budhaL sekoLah. Satemene saka omah
tekan sekoLahan ora sapiraa adohe. Mung udakara mLaku rong puLuh
menit wis tekan. Lakune menyang sekoLahan ngLiwati pasar. Kaya adate
menawa wayah esuk dalan sing diLiwati katon rame.
Kendharaan ora bisa rikat Lan gentenan anggone Liwat. Wis jamak
yen cedhak pasar daLane mesthi rendhet. Kabeh kudu sabar anggone
Liwat. Sing numpak kendharaan menehi wektu marang wong kang bakaL
nyabrang daLan. Sing arep nyabrang kudu angon mangsa. Sing mung
ngeterake bLanja anggone mapanake kendharaan kudu ing pinggir.
Saka kadohan, Sima maspadakake priyayi sepuh sing mung mandheg
mangu arep nyabrang daLan. Yuswane undha-undhi karo eyang putrine.
Sajake priyayi sepuh iku arep tindak pasar. Sima kandha marang Siwi,
"Dhik, kowe nunggu ing kene dhisik. Katone simbah kae arep nyabrang
ora bisa!" Siwi mangsuLi, "Iya, Mas."

Sima nyedhaki priyayi sepuh iku banjur matur, "Sirnbah tindak
peken?" Priyayi sepuh iku mangsuLi, "Bener, Ngger. Nanging, daLane kok
rame banget. Tur mripate Simbah wis ora awas, Dadi ya mung mandheg
mangu."
Bima nyandhak astane simbah
iku banjur digandheng karo matur,
"Mangga, Mbah,kuLa dherekaken."
SedheLa wae simbah iku mau
wis bisa kLakon nyabrang. Atine
bungah ana sing geLem nuLungi.
Bima banjur pamitan nerusake
Lakune menyang sekoLahan. "Kula
bidhaL sekoLah rumiyin, Mbah,"
ature Bima.
Simbah iku ngendika karo ngepuk-puk pundhake Bima, "Matur nuwun
ya, Cah Bagus. Kowe wis nuLungi Simbah. Sing ngati-ati anggonmu
mLaku. Muga-muga kowe dadi cah pinter,"
Bima mangsuLi, "Matur nuwun donga pangestunipun, Mbah."
Sabanjure, Bima karo Siwi nerusake Lakune tumuju sekolahan.
a. I<apan Bima Ian Siwi budhal sekolah?

b. Sapira adohe sekolahan saka omahe Bima?
c. I<epriye kaanan dalan sacedhakinq pasar rikala wayah esuk?
d. Apa sebabe priyayi sepuh lku mandheg mangu?
e. Apa sing ditlndakake Bima marang priyayi sepuh lku?
a. Bima budhal sekolah bareng Siwl,

b. Bima Ian Siwi menyang sekolah watara jam setengah
pitu·D
c. Dalan cedhak pasar sepi banget.
d. Bima nulungi priyayi sepuh kanq arep tindak pasar.
e. Anggone nvabranqake priyayi tku karo Siwi.

Aja sLiramu mangu-mangu
Apa maneh melu-rnelu
Yen karep ya sing manteb
Kepara ya kudu sregep
Sing sayuk Lan sing rukun
Aja kendho kenceng
Luwih-Luwih saLewengan
Aja pilih-pilih kanca
Lan aja seneng ngandha
Srawung ... ya sing kebak tresna
Marang sapadha-padha
a. Sliramu aja .... 1) kanca

b. Yen karep ya sing .... 2) kencenq
c. Sing sayuk Ian sing .... 3) mangu-mangu
d. Aja kendho .... 4) rukun
e. Aja pilih-pilih .... 5) manteb
Aja seneng ngandha liven.
a. Bima rnanqkat sekolah jam enem esuk,
Sinau BasaJawa 3 Gagrag Anyar KeLas III SD/MI

b. Bima seneng tetulung marang liyan.
c. Siwi nqqawekake unjukan kanqqo tarnu,
d. Siwi diakon ibune tuku gula.
e. Bu Astuti tuku endhog sepuluh klloqrarn.
a. c.
b. d.
Yen liwat ing ngarepe tiyang sepuh

becike rada rnbunqkuk Ian matur.
"Ndherek lanqkunq." ,

ad
bd
Cd
d.
e.

Gatekna ukara kang dijupuk saka ngarep lkl l
.:. Bima mangkat sekolah jam enem esuk.
•:. Bu Astuti tuku endhog sepuluh kilogram.
Ing ukara-ukara iku ana tembung enem Ian sepuLuh. Tembung iku
kalebu tembung wilangan. Tembung wilangan yaiku tembung sing
ngandharake wilangan. Tuladhane: siji, Lora, enem, pitu, Ian sepuLuh.
sallvane lku, ana tembung wilangan kanq gunggunge ora mesthi,
kayata: akeh, sathithik, kabeh, Ian saperangan .
.(~I""'~~V nqopek duren cacahe telu.

ar duwe wit kernbanq akeh,
"""'t~ •• II • • " ' • • • K a thithik wae.
......
Banu duwe dara sajodho.

Ibu mangsak bayem saunting.
abeh tamu wis dhahar.
u njaluk uyah sajimpit.
Ibu mundhut gelas salusin.
Putrane Pandhu ana lima.
Fikri gadhah putra kalih.

Ukara

mandheg mangu : gojag-gajeg, ragu-ragu
mangu-mangu ora manteb (ragu-ragu)
maspadakake namatake
ngandha ngandhakake alane Liyan
nganyur ngadeg ngejejer (ing ngarepe wong Lungguh Lan
sapanunggaLane)
pangkat : kaLungguhan, drajat, kelas
prasaja ora LeLuwihan (apa anane)
rendhet ora gancar
rikat enggaL, banter, cepet
saLewengan seneng nyLeweng
sayuk sarujuk, rukun
saunting sabentelan, satalenan, sabongkokan
semanak grapyak
sLiramu kowe
saLah bawa pratingkah, tandang tanduk
subasita tata krama kanggo ing pasrawungan
unggah-ungguh sopan santun, tata susila, tata pranataning basa
miturut lungguhing tata krama
yuswa • umur

Wong Jawa iku nggatekake banget ing unggah-ungguh. Iku bisa
kadeLok saka basa kang digunakake. Ing basa Jawa iku ana unggah-
ungguhe basa. Mula, ana basa ngoko lan ana basa krama. Basa ngoko
iku digunakake kanggo guneman wongsaumuran utawa wong tuwa
rnarang wong enom. Basa krama iku kanggo guneman wong enom
marang wong tuwa utawa wong sing dikurmati. Gatekna tuLadha iki!
1. Bapak sampun dhahar.
2. Kula sampun nedha.
Ternbung dhahar iku tembung krama inggil. Dene tembung nedha
iku tern bung krama andhap. Kanggo awake dhewe lumrahe nganggo
tembungkrama andhap,dene kanggowong Liya utawa wong sing
Luwih tuwa "nganggo tembung krama inggil.
Dadia wong kang duwe bebuden becik Ian

luhur! Urip ing donya iki mungsaderma,
kabeh tumindak bakaL antuk piwales,

rohan ana sapi telu,
sapi wadon, Ian pedhet.
mLayu mrana mrene,
pedhetiku banjur kepengin
menyang kaLi amarga ngelak. Pedhet,
marang wong tuwane, "Mbok, aku
kepengin menyang pinggir kali."
Simboke mangsuLi, "Kena, nanging aja
adoh-adoh, Sing ngati.. atl, ya! Akeh baya
iku wangsuLan, "Iya, Mbok. Matur nuwun."

suwe pedhet pinggiring kali, keprungu swara njaLuk tulung.
nyedhaki tekane swara rnau, Dheweke kaget kanyata ana baya
han kayu qedhe, "Lha kowe ngapa, Baya?"
mangsuli, "Oh, Pedhet, aku wis rongdina ketindhihan kayu iki,
Iindhu, wit gedhe iki ngrubuhi awakku. Mula, tuLungana aku,
weLinge simboke.
senengane
aja kuwatir!
TuLungana
. Aku bisa
empuk atine. thukul rasa mesakake, Pedhet banjur nyedhak. Wit

hi baya disurung sarosane, Sedhela wae, baya iku bisa uwaL
nganti guneman, baya banjur mencolot nubruk punuking pedhet.
Lan gereng-gereng, "Lho kowe kok goroh . Wis ditulungi kok
. Pirabara matur nuwun, malah culika."
Ulangan Wulangan 7
"Sisan anggonmu tetulung, Dhet. Aku njaluk punukmu. Wetengku luwe,
rong dina ora mangan."
Dumadakan kancilliwat. "Ana apa iki, kok punuke Pedhet dicokot?"
Baya mangsuli, "Cil, Pedhet iki saguh nulungi aku, Mula, aku njaLuk
tuLung supaya wetengkuora Luwe."
Kancil nemu akal, "Aku ngerti karepmu, Baya. Nanging, sadurunge
dakngerti Larah-Larahe mau kepriye."
Baya manut kandhane kancil banjurnguwali punuke pedhet. KanciL njaLuk
supaya baya mapan kaya nalika arep ditulungi pedhet. Sabanjure, pedhet
dijaLuk mbaLekake wit kang nindhihi awake baya. Sawise baya katindhihan,
kanciL ngajak pedhet Lunga. "Ayo, Dhet. Rasah dituLungi, dasar Baya ora
ngerti matur nuwun maLah culika." Pedhet mung manut. Baya pringisan
ngrasakake awake Lara.
Ing endi papane kulawarga sapi iku?

Sapa wae paraga sing dicritakake ing dhuwur Lan kepriye watake?
Apa piwaLese baya sawise dituLungi? .
Kepriye akaLe kanciL kanggo mbiyantu pedhet?
PiwuLang apa kang bisa kapethik saka crita iku?
Budi kang Luhur iku ....

a. ati sing suci
b. bandha sing akeh
c. pangkat sing dhuwur
Wong urip iku kudu sing jujur Lan ....
a. prasaja
b. sregep
c. sugih
Sing sayuk Lan sing ....
a. apik
b. rukun
c. sregep

Atimu aja sok kendho ....
a. dhewe
b. kabeh
c. kenceng
Marang wong tuwa kudu e •••
a. wani
b. setiti
c. ngajeni
Dadi wong ora kena ....
a. jujur
b. sregep
c. gumedhe
Tindak tanduke kudu sing ee.e
a. umuk Lan gumedhe

b. sopan Lan gumedhe
c. sopan, jujur, Lan ngajeni
Putrane Pandhu ana Lima.
Tembung wilangan ing ukara iku yaiku ....
a. ana
b. Lima
c. putra
Akeh wong tiwas naLika Merapi kurda,
Tembung wiLangan ing ukara iku yaiku ....
a. wong
b., akeh
c. tiwas
Ing ngisor iki tembung wiLangan kang gunggunge ora mesthi yaiku ~ ...
a. siji
b. papat
c. sathithik
ULangan WuLangan 7
Liwat ngarepe wong kudu matur ndherek ....
Yen kleru kudu matur nyuwun ....
Mlebu omahe wong liya kudu kula ....
Yen didukani bapak ora pareng ....
Didhawuhi ibu kudu ....
Manungsa iku tumindake kudu ... Lan ....
Umuk iku tembung liyane ....
Tan duwe boneka telu, Tembung wilangan ing ukara iku yaiku ....
Senenga ... karo wong kang mbutuhake!
Bebuden luhur tegese yaiku ....
Gathukna ukara ngisor iki karo tembung ing sisih tengenesing eoeog!
a. Bebuden luhur iku ati kang .... 1) rukun
b. Bebuden luhur iku dudu .... 2) suei
c. Wong urip kudu sing sayuk Lan sing .... 3) kapinteran
d. Wong ndesa padha urip gotong .... 4) ngandha
e. Aja sok seneng ... wong liya. 5) royong
Gawea ukara nganggo tembung-tembung sing eumepak!
ngajeni
Kowe kudu ngajeni wong liya.
a. rukun
b. jujur
c. sregep
d. kanca -------,--
e. kurmat

Mengungkapkan gagasan wacana
tuLis sastra dan nonsastra daLam
kerangka budaya Jawa
MenuLis karangan hiburan dengan

ejaan yang benar
Dina Minggu kepungkur Sima Lan
kulawargane plesiran ing pasisir Bantul.
Ing pasisir Bantul ana plesiran anyar.
Penere ana ing sawetane Pante Pandhan
Sima.
Saka Kutha Yogyakara udakara 25
kilometer.
Plesiran anyar iku jenenge Pante Kuwaru. Pante Kuwaru iku resik, eyup, tur ngresepake.
Papane resik, eyup, tur ngresepake.
Ana blumbange kanggo adus bocah,
Papan pelelangan iwak uga ana.
Warung dhahar ya wis akeh,
Pokoke yen plesiran ora kuciwa,
Sima seneng nyawang segara. Ombake
nggulung-nggulung.
Dene Siwi seneng doLanan pasir,
Pak Budiman sing motret-motret,
gentenan karo Bima.
Bu Astuti mundhut iwak ing peLeLangan
iwak.
Tekan amah iwake arep digawe pepes.
Dina Minggu iku kabeh padha seneng.
Plesiran iku bisa kanggo pangLipur ati sing lagi susah.
a. Kulawargane Bima plesiran menyang endi?

b. Sapa sing seneng ndelok segara?
c. Siwi seneng ngapa?
d. Apa kanq ditindakake Pal< Budiman Ian Bu Astuti?
e. Plesiran lku bisa kanqqo apa?

a. Pante I<uwaru iku ana ing ....
1) pasir
b. Siwi dolanan ....
2) pepes
c. Bu Astuti mundhut iwak arep digawe
3) rnotret-rnotret
4) Bantul
d. Pal< Budiman ....
5) seneng
e. Bima ... nyawang segara.
Dhek malem Minggu wingi aku

nonton pentas seni ing lapangan
dhusun. Pentas seni iku kanqqo
mengeti karnardlkan Republtk
Indonesia tanggal 17 Agustus.
H iburan kanq ditontonake
vaiku dhagelan, macapatan,
tari Jawa,' tari moderen, Ian
nyanyi.
Aku paling seneng nonton dhagelane. Sing main para nom-
noman saka dhusunku, Critane yaiku Andhe-Andhe Lumut. Lucu
. banget anggone padha main. Penontone nganti padha ngguyu
kepinqkel-pinqkel. Crita Andhe-Andhe Lumut I<ang kondhens
iku dadi tambah narik l<awigaten.Sabab, anggone nvritakake
kanthi diseseli dhagelan. Penontone anggone padha nyernak
temen-temen.
WuLangan 8 Hiburan
Dhek malem Minggu ing bale desa
ana tontonan wayang wong. Para
warga rame-rame menyang bale desa.
Sima ndherek Pak Budiman menyang
bale desa. Sima pancen seneng nonton
utawa ngrungokake crita wayang.
Nalika ana wara-wara yen ing bale
desa digelar wayang wong, Bima matur
marang bapake supaya diajak nonton.
Wayang wong ing jaman saiki wis arang. Wayang wis kageser dening
tontonan kang dianggep moderen. Kamangka, isih akeh wong sing seneng
marang hiburan rakyat siji iki. Saliyane bisa dadi hiburan rakyat, tontonan
wayang iku bisa kanggo nglestarekake budaya.

Lakon wayang ing bale desa kang ditonton Bima yaiku Bale Sigala-
gala. Bima temen-temen anggone nyemak tontonan iku, Dheweke lungguh
ing barisan kursi kaping loro. Dene, Pak Budiman ing sisih tengene.
Tontonan wayang iki gratis. Sing
nonton akeh banget. Kursi-kursi
kang ditata ing ngarep panggung
kebak. Warga saka padhukuhan
sakiwa tengene akeh kang padha
teka. log ngarep bale desa akeh
wong dodolan. Ana kang dodolan
panganan, uga ana kang dodolan
dolanan. Kaanane malah kaya ing
pasar malem. Ananewayang wong iki dadi hiburan kanggo rakyat ing
sakiwa tengene.
a. Bima diajak Pal< Budiman nonton apa?

b. Apa lakone wayang wong ing bale desa iku?
c. Kepriye kaanane ing bale desa?
d. Kepriye kaanane ing ngarep bale desa?
e. Genea tontonan wayang saiki wis arang?
a. Hiburan rakyat kanq diadani ing wektu wengi.

b. Hiburan kanq wujude papan plesiran,
c. Hiburan kanq lumrahe diadani kanqqo mengeti dina tartamtu.
d. Hiburan kanq sipate moderen.
e. Hiburan kanq bisa kanqqo nqlestarekake budaya.
Gambar 1i~ Gambar 2 Gambar 3
Wulangan 8 Hiburan
Gambar 4 Gambar 5
Hiburan iku bisa maneka warna. SaLah sijine

yaiku hiburan rakyat wujud pasar maLem. Pasar
maLern yaiku pasar kang diadani ing wektu
benqi,
Ing pasar maLern, saLiyane wong dodoL uga
ana doLanan werna-werna. Kayata, dremoLen,
ombak-ombakan, tong setan, omah dhemit, Lan
komidhi putar. Lumrahe mLebu ing pasar maLem
iku rnurah rnbayare, kepara gratis. Dene, yen
jajan utawa tuku barang-barang ing kono ya
kudu rnbayar. Numpak doLanan utawa nonton Pasar malem dadi hiburan rakyat kang
tong setan Lan omah dhemit uga mbayar. akeh disenengi.
Pasar maLem iki dadi hiburan rakyat kang akeh disenengi. Sabab,
Lumrahe diadani ing papan kang gampang dingerteni. SaLiyane iku,dadi
hiburan kang dianggep murah meriah.
Nulis karanqan iku lanqkahe kave manqkene,

a. Nerntokake tema Ian judhul.
b. Gawe cenqkoronqane karanqan,
c. Nqrernbakakake cenqkoronqane karanqan.
d. Maca maneh karanqan Ian mbenerake sing isih salah.

a. c.
b. d.
a. Pasar malem diadani ing wektu ....

b. Hlburan kang sipate tontonan 1) kethoprak
tradhisional contone .... 2) sumpeking ati
c. Plesir ing papan wisata lku bisa 3) bengi
ngilangi .... 4) moderen
d. Ing pasar malem uga ana dolanan ... 5) dremolen
Ian kornidhi putar.
e. Gedhung bivoskup lku kalebu papan
hiburan ....
Wulangan 8 Hiburan
Siwi Ian Bima seneng olahraga.
Olahraga uga bisa dadi hiburan.
a.
b.
c.
d.
e.

Gatekna ukara iki.
Papan hiburan ing Yogyakarta lku akeh.
Tembung ing kalebu tembung pangarep. Tembung pangarep menawa
ing basa Indonesia diarani kata depan. Tuladhane tembung pangarep
yaiku ing, menyang, saka, saking, karo, kaliyan, dhateng, dhumateng,
Ian marang.
Ibu tindakdhateng peken.

tembung pangarep: dhateng
a. Bapak kondur saking Kutha Solo.

b. Tini dolanan boneka karo kancane.
c. Bima lunga menyang daleme simbahe.
d. Desi bocah kang manut marang bapak lanibune.
e. Simbah sare wonten ing kamar.
a. marang
b. saka
c. ing
d. kaliyan
e. dhumateng
Wulangan 8 Hiburan
arang kerep, Langka
biyoskup gambar sorot
blumbang jugangan gedhe isi banyu
dhagetan lelucon
gratis tanpa mbayar
kepara malah
lestari ajeg ora owah isih kayamau-maune, langgeng
(ngLestarekake: netepake ajeg kaya mau-maune)
ngeling-eling saranasLametan utawa nganakake
upacara
motret · nggambar sarana pirantinganggo suryakantha
ngresepake nyenengake
panglipur apa-apa Rang bisa ngiLangi sedhihutawamarake
mari sedhihe
pasisir pinggirsegara
pante pinggir segara
peLelangan kanggo<nglelangutawaadoL
penere lempenge
kasenian kang biyasaneing panggung
mengeti dina-dina tartemtu
sapanunggaLane sing diolah sarana
dibuntetgodhong,banjurdipanggang
dikukus
plesiran pariwisata
sumpekingati ·
udakara ki ra.. ki ra
W W lLII lLLll • tl...A 8
. undang-undang, ngabari· utawa awehweruh

Kasenian tradhisionaL kang bisa dadi hiburan Lan tontonan iku
akeh, kayata ing ngisor iki.
1. Kethoprak, yaiku tontonan saemper sandhiwara tradhisionaL
Jawa, umume ana Lakone, kairinq.qamelan, sarta nganggo joged
Lantembang.
2. Wayang wong, yaiku tontonanwayangsing dadi wong (njoged
Lan digameLi).
3.Wayangkulit, yaiklltonto.nan wayang sing digawe wLuLang,
nMritakake··.lelakoningjaman··purwa.
JathiLan,yaikutontonal1jejogedan nganggonunggang jaran
kepiilng.
Reyo9,yaikutontonan ·bangsajathilan, ana kang nunggang
j(irankepang ··Lan .ana kanq.ota.
Hiburan iku mawerna-werna, muLa kudu miLih

hiburan sing becik Lan nduweni paedah.
Wulangan 8 Hiburan
a.
c.
a.
b. Siwi
c.
a.
c.
a.
c.
a.
c.
a.
b.
c.
a.
c.
Bima seneng nonton ....
a. badut
b. wayang
c. topeng monyet
Pak Budiman tindak dhateng Jakarta.
Tembung pangarep ing ukara kuwi yaiku ....
a. pak
b. tindak
c. dhateng
Bangsa sandhiwara tradhisionaL Jawa kang umume nganggo Lakon Lan

gameLan diarani ....
Pante Kuwaru mapan ana sawetane ....
Kejaba resik ing Pante Kuwaru uga ana bLumbang kanggo ....
PLesiran sawise uLangan bisa ... pikiran.
... wayang iku uga kaLebu hiburan.
JathiLan yaiku ....
Tontonan sabangsa jathiLan, ana sing nunggang jaran Lan ana sinq ora
diarani ....
Simbah rawuh saking SoLo. Tembung pangarep ing ukara kuwi ....
Bu Astuti mundhut gendhis peken.
Bocah-bocah padha nonton wong.
Gathukna ukara ngisor iki karo tembung ing sisih tengene singcocog!
a. Tontonan wayang wong dianakake ... baLe
desa. 1) nonton
b. Banu Lunga karo bapake ... GembiraLoka. 2) njoged
c. Tari Lagi baLi daLeme simbahe. 3) ing
4) menyang
d. Bima seneng wayang wong.
5) saka
e. Para pemain kethoprak iku pinter ... Lan
nembang.
TuLisen pangaLamanmu naLika ndeLok sawijining tontonan utawa naLika
pLesiran!

Si Jangkang nggaya-ngguyu senenq.
Dhewekebisa ngaLahake Si CeboL
Batine Si Jangkung kandha yen
bakaL menang ada kapimeran:
Dhewekekepengin adu kapinteran
SiCeboL.
Si Jangkung Lungguh dheLeg-dheleg
goLek cora.
SiJangkung "BoL ... ayo adu
maneh!"
51 Cebol "Ayo! Ngajak
Kung?"
51 Jangkung "Ngene,apakowebisa ndurnuk
S1CeboL "Nek bisa arepdiwenehi
51 Jangkung "Yen bisa dakwenehidhuwit sepuLuh
51 CeboL "Lha iya, apakowe bisa
SiJangkung "Lha kowe arep menehi
S1 CeboL "Dakwenehi dhuwit l"IIIll"'If'Ill'''''ll _ _
SiJangkung "Akusarujuk!" (Koro

jempoL sikile Sf )
ewu rupiyah, BoL?"
Barengkaro mbungkuke SiJangkung
sirahe Sf Jangkang.
51 CeboL "Lhakecekel sirahmu,
51 Jangkung "Lho .kok ngono,
ewu!"
Si CeboL "Sing sepuluh ewu
limang ewu dakwenehake
ULangan Semester Genep

Apa sababe Si Jangkung ngguya-ngguyu?
Kepriye carane Si CeboL supaya bisa ngaLahake kapinterane Si Jangkung?
Kepriye pungkasane crita iku?
Sapa sing entuk bathi?
PiwuLang apakang bisa kapethik saka crita iku?
Dadi wong iku kudu tansah andhap asor, tegese ...•

a. ora ngurmati Liyan
b. ora gumedhe
c. ora sopan
Menawa Luwih bisa saka wong Liya ora entuk ...•
a. gumedhe
b. seneng
c. serik
Gathutkaca iku putrane ....
a. Arjuna
b. NakuLa
c. Bima
Wisanggeni iku putrane ....
a. Arjuna
b. NakuLa
c. Sima
Putrane Arjuna karo Dewi Sembadra yaiku ....
a. Antareja
b. Abimanyu
c. Wisanggeni

ALat angkudan kang ora nganggo mesin yaiku ....
a. montor
b. heLikopter
c. prau dhayung
Putrane Yudhistira yaiku ....
a. Abimanyu
b. PancawaLa
c. Gathutkaca
Pandhawa iku cacahe ana ....
a. teLu
b. Lima
c. satus
Bebuden kang Luhur iku ....
a. kasugihan
b. kapinteran
c. sucining ati
Hiburan kang arupa tontonan sandhiwara tradhisionaL kang pemaine
jejogedan lan nembang yaiku ....
a. jathiLan
b. kethoprak
c. wayang kuLit
Angkudan sing mandhege ing setasiun yaiku ....

Antareja iku putrane ....
Ibu mundhut guLa sakiLogram. Tembung wiLangan iku ukara kuwi yaiku ....
Angkudan kang arupa kreta rodha papat ditarik jaran jenenge ....
Angkudan kang kaya pit nanging sing medhaL ing buri Lan rodhane teLu
diarani ....
Angkudan kang mandhege ing bandara yaiku ....
Menawa didukani ibu ora pareng .
Menawa kLeru kudu matur nyuwun .
ULangan Semester Genep

Bima seneng nonton wayang. Tembung aran ing ukara iku ana ... r yaiku ..•
Lan ....
10@PLesiran Lan tontonan iku bisa dadi ... kanggo ngiLangi sedhih.
Gathukna ukara karo tembung ing sisih tengene sing cocog!

a. ALat angkudan ing banyu, yaiku ....
b. Putrane Janaka Lan Dewi Sembadra yaiku .... 1) Abimanyu
c. Putrane Puntadewa yaiku . 2) prau
3) PancawaLa
d. Dadi wong iku kudu seneng .
4) gumedhe
e. Aja ... Lan ora ngajeni Liyan!
5) tetuLung
Gawea karangan manut karo urutane gambar!
a.
b.
c.

Balai Bahasa Yogyakarta.2006.Pedoman Umum: Ejaan Bahasa Jawa Huruf
Latin yang Disempurnakan. Yogyakarta: Penerbit Kanisius.
Departemen Pendidikan Nasional Provinsi Daerah Istimewa Yogyakarta.
201 O.Standar Kompetensi dan Kompetensi Dasar Pelajaran Bahasa
Jawa SD/MI. Yogyakarta: Depdiknas Yogyakarta.
Endraswara, Suwardi. 2009. 30 Metode Pembe/ajaran Bahasa & Sastra
Jawa. Yogyakarta: Kuntul Press.
Haryono dkk. 2007. Sinau Basa Jawa 7-6.Jakarta: Yudhistira.
Parwoto, Muh. Sigit dan Y. Suwarno. 1978. Wasis Maca kanggo SO.
Yogyakarta: CV Asco.
Pranowo (Ed.).200 1. Kamus Pepak Basa Jawa. Yogyakarta: Badan Pekerja
Konggres Bahasa Jawa.
Purwadi. (1995).Sekar Mekar: Ngewrat Kawruh Basa,Kasusastran, Parama
Sastra, tuwin Aksara Jawi. Sukoharjo-Surakarta: CV Cendrawasih.
Sudaryanto (Ed.). 1991. Tata Bahasa Baku Bahasa Jawa. Yogyakarta: Duta
Wacana University Press.
Tim Penulis Sena Wangi. 1999. Ensik/opedi Wayang Indonesia. Jakarta:
Sena Wangi.
Tim Penyusun Balai Bahasa Yogyakarta. 2001. Kamus Bahasa Jawa
(Bausastra Jawa). Yogyakarta: Penerbit Kanisius.
Udreka dkk. 2005. Panduan Wayang untuk Guru, Wayangku Ido/aku
(Wayang Ku/it Purwa Gagrag Ngayogyakarta). Pemerintah
Kabupaten Bantul dan Pepadi Bantul.
Widodo, Sri. (1995). Gendhing-Gedhing Do/anan. Surakarta:
CV Cendrawasih.
Daftar Pustaka
Ciawi - Bogor, JI. Rancamaya Km.1 No. 47, Bogor 16720, 'l!(0251) 8240628, 8245384, (0251) 8243617 e-mail:editorial@yudhistira-gi.co.id.marketing@yudhistira-gi.co.id
PEMASARAN I)
JI.Waru No20 B Rawamangun Timur'l! (021) 47864633 (021) 47864621 e-mail: yudhwl1@cbn.netid
- Jakarta I, JI.Waru No20B Rawamangun Jakarta Timur 'l! (021) 47864633 ~ (021) 47864621 lJakartaII, JI.Kelapa Sawit Raya No86Palmeriam Jatinegara Jakarta Timur '4'(021) 8574642 ~ (021)
8574637IPusatTimur A,JI.Cipinang Baru Utara No26Jakarta Timur 'l! (021) 4721645 ~ (021) 4721645IUtara A,JI.Gorontalo V No26Sungai Bambu Tanjung Priuk Jakarta Utara 'l! (021) 4368024
~ (021) 4368024 lISelatan A, JI. Kemuning Dalam I No20A Pejaten Timur Jakarta Selatan 'l! (021) 79182987 ~ (021) 79182987 lIBarat A, JI.Rudal IV Blok 0 No. 17Kampung Hankam Joglo 'l!
(021) 5850408 ~ (021) 5850408 llIoglo, JI. Rudal IV Blok 0 No17Kampung Hankam Joglo 'l! (021) 5844921 ~ (021) 5844921 lIBekasi A, JI.Pahlawan No16Bulak Kapal Bekasi tt (021) 8805492
~ (021) 8805492 lITanggerang A, JI.Kavling Pemda VI No35Karawaci Tanggerang 'If (021) 5587180 ~ (021) 5587180 IIlimur B,JI.Waru No20B Rawamangun Jakarta Timur tt (021) 47864633 ~
(021) 47864621 ilPusra, JI.Cipinang Baru Utara No26Jakarta Timur 'If (021) 4759914 (021) 4759914 l'Selatan B,JI.Siaga II No48GgMadrasah Pejaten Barat Pasar Minggu Jakarta Selatan 'l!
(021) 79190782 ~ (021) 79190782 lIBarat B,JI.Musyawarah II Kebun Jeruk Jakarta Barat 'If (021) 53670013 ~ (021) 5367001311Bekasi B,JI.Pinus Raya IIINo4 Pondok Hijau Permai Bekasi tt (021)
70607207/82404108 ~(021) 70607207/82404108 lITanggerang B,JI.Kavling Pemda VI No35Karawaci Tanggerang tt (021) 5587181 ~ (021) 5587181 lIDepok, Kompleks Perumahan BPK RIBlok J
No07RT 032 RW 09Kel Gandul Kec Limo Depok 16512 tt (021) 7540089 ~ (021) 77203126 1IB0gor, JI.Sempur Kaler No105 Bogor Tengah tt (0251) 8376264 ~ (0251) 8376264 l'Sukabumi, JI
KH ASanusi No06 RT 49I 21 (JI.. Raya Sukabumi) Cisaat Sukabumi 'If (0266) 236921 ~ (0266) 236921 l'Serang, JI.Bhayangkara Lingk. Kubil No4 Cipocok Jaya Serang Banten tt (0254) 224874
~ (0254) 224874 rlpurwasuka, JI.Ahmad Yani GgSMPN 3 No102 Purwakarta 'l! (0264) 214621 ~ (0264) 214621 lIBandung A, JI.Parabon III No15Bandung 'If (022) 7501729 ~ (022) 7501729
lBandung Selatan A,JI.Sri Ayu No15ABandung 'l! (022) 5205629 ~ (022) 5205629 lBandung B,JI.Parabon IIINo15Bandung tt (022) 7501729 ~ (022) 7501729 l'Cirebon, Komp BTN Kartiasa
Baru No 68/39 RT05 RW 01 Kel Harjamukti Cirebon tt (0231) 484559 ~ (0231) 484559 Itrasikmalaya, JI.Bebedahan II No34Tasikmalaya tt (0265) 329655 ~ (0265) 329655
JI.Rancamaya No.47 Warung Nangka Ciawi - Bogor 'If (0251) 8246605 ~ (0251) 8246605 e-mail: wil2@yudhistira-gi.eo.id
JI. BUiton No. 73 Surabaya tt (031) 5030458, 5017134, 5017407 ~ 5033418 e-mail: yudh-wI2@indo.net.id
Surabaya ATlmur, JI.Manyar Tirtomoyo VIII/31 - A Sb~ (031) 5938400, ~ (031) 5938400 A Barat, JI.Kencanasari Timur VIII-J No.06 Sby, tt (031) 5672590, ~ (031) 5672590 "surabaya
a, JI. Ketintang Madya No. 131 Sby tt (031) 8292205 ~urabaya C Plus, Perum Ketintang Permai BBNo05Surabaya, tt (031) 8282955 "sldoarjo,Perum. Taman Pinang Indah DVnSidoarjo,
tt (031) 8955222 ~ (031) 89552221Pwk. Khusus Greslk, JI. DrWahidin Sudirohusodo 110 Gresik, tt (031) 3981547 ~ (031) 3981547 I\amongan, JI.Kinameng 11/32 Lamongan, tt10322) 321679,
~ (0322) 321679 i1Bojonegoro(Pwk), JI.MH. Thamrin No. 73Bojon29oro, 'If (0353) 880732 ~ (0353) 880732 lIposTuban, Perum Karang Indah BB12-A Tuban, tt (0356) 334290 ....ojokerto, JI.
Raden Wijaya No. 58-A Mojokerto, tt (0321) 325828 ~ (0321) 325828 !ilpwk.Jombang, JI.Gubenur Suryo VII/21 Jombang, 'If (0321) 866832 ~ (0321) 866832 Ipasuruan, Perum. Karya Bhakti JI.Karya
Bhakti Blok G No.4 Pasuruan, 'If (9343) 414067 ~ (0343) 414067 IIpwk.Probollnggo, JI.Suyoso No46 Probolinggo tt (0335) 422059 ~ (0335) 422059 "MalangA,JI.Nusa Indah No.4 Malang tt
(0341) 478766 ~ (0341) 478766 .... alang B,JI Cengger Ayam No. 09-A Malang tt (0341) 412118 IIpwk.Batu, JI.Stadion Utara No. 01 Batu Malang tt (0341) 590289 !lpy,k.Kepanjen, JI.Melati
No. 308 Cempoko Mulyo Kepanjen Malang tr (0341) 398170 It<edirl,JI.Siamet Riyadi No. 19-A Kediritt (0354) 692168 ~ (0354) 692168 !lpy,kBlitar, JI.SriGading No. 20 Bliter ~ (0342) 801574
~k. Binaan figanjuk, JI.DrSutomo VI/22 Nganjuk, tt (03.58) 323757 IIpwkKhusus Ponorogo, JI.Sulawesi No. 84Ponorogo tt (0352) 486633 IpWk Paeitan, JI.Wr. Supratman No.12 Pacitan tt
(0357) 8862751i1Madiun, JI.Salak NO.54 Madiun 'If (0351) 454879 (0351) 451060 IIpwk.Ngawi, JI.Diponegoro Gang Melati No. 03 Ngawi 'l! (0351) 749301 ~ (0351) 749301 Ipos Magetan, JI.
Jaksa Agung Suprapto No. 18Magetan Ipwk Khusus Tulungagung, Perum Rimba Karya Barat 24Kepatihan Tulungagung tt (0355) 328024 ~ ~355) 328024 lIsitubondo, Perum. Panji Permai Blok
S No. 01 Situbondo tr (0388) 672752 ~ (0388) 672752 IpWkLumajang, JI. Teuku Umar No. 03 Lumajang 'If (0334) 888857 ~ (9334) 888857 Uember, Perum Bumi Kaliwates JI. Nusantara 1I/01-B
Jember tr (03311481686 ~ (0331) 481686 l6anyuwangi, JI.Brawijaya No. 24Banyuwangi tr (0333) 421229 ~ (0333) 421229 l\IIadura, JI.Waehid Hasyim No. 02 Pamekasan tt (0324) 324035 ~
(0324) 324035 5pwk. Bangkalan, JI.Hasyim Asyhari No. 24Bangkalan 'If (031) 3096498 ~ (031) 3096498 Ipwk. Sumenep, JI.Matahari No. 06 Perum. Satelit Sumenep 'It (0328) 671397 ~ (0328)
671397 !laali,JI Narakusuma No 21 Denpasar e (0361) 7423923 ~ (0361) 223607 IIpwk.Gianyar, JI Wibisana No16Gianyar Bali 'It (0361) 944853 ~ (0361) 944853lpwkKhusus Mataram, JI.
Puring No. 20 Mataram Timur - NTB 83123 tr (037m 621289 !laanjarmasin, JI.Manggis I Arjuna No. 06 Banjarmasin 'If (0511) 3257755 ~ (0511) 3257755 !llpos Palangkaraya, JI.Gagak No243
Palangkaraya'lf (0536) 3225188 ~ j0536)3225188 lI!pos Banjarbaru, JI.Bina Mumi Kompl. Abadi No. 101 Blok Tabat Banjarbaru !laalikpapan, JI.Pangeran Antasari Rl01 RW.01 No.01 Balikpapan
'If (0542) 419944 (0542) 419944 IIpwkSamarinda, JI. Delima No54 Kel Sidodadi Samarinda 'If (0541) 748605 ). (0541) 748605 Ipwk Binaan Pontianak, JI.Urai Bawadi No61 Ponnanak e (0561)
738920 ~ (0561J 738920 IMakassar-A, JI. Bonto Sunggu No. 06 Makassar 'If (0411) 873733 ~ (0411) 873733 lMakassar-B, JI. Dr. Ratulangi Komp. PDAM 6 30/6 Makassar 'if (0411) 873341 ~
(0411) 873341 lISulawesi Selatan Plus, JI. Dr. Ratulangi Komp. PDAM 6 30/6 Makassar 'If (0411) 873341 ~ (0411) 8733411pwk. Parepare, JI.Mattirotasi No. 167 Parepare 'if (0421) 26933 .~ (0421)
26933 !lpwk.Tanah Toraja. JI.Poros Palopo Rantepao Perum. Pondok Bolu Indah Blok A NO.5 Rantepao 'if (0423) 27180 ~ (0423) 27180 Ipos Maros, JI.Poros Makassar-Maros, Ruko Sanggalea
Maecopa fit (0411) 373085 ~ (0411) 373085 Ipos Palu, JI.Emmy Saelan No. 128/74 Palu Sulawesi Tengah Ipalopo,JI.Nenas No03 Palopo 'if (0471) 326661 ~ (0471) 326661 Ipos Bulukumba,
JI Melati No3 Bulukumba Ipwk. Kendari, JI. Bunga Tanjung No.113 Kemaraya Kendari Sulawesi Tenggara 'if (0401) 322827 lManado, JITikala Ares No34 Depan Optik Manado 'if (0431) 845353 ~
(0431) 845353 IPwk. Gorontalo, JI.Kyai Agus Salim No. 479 Komp. SPBU Telaga Kota Gorontalo 'It (0435) 827428 ~ (0435) 827428 Ipos Temate, JI.Seruni No115 Kel Kampung Pisang Temate
'If (0921) 23251 ~ (0921) 23251 lIpos Minahasa, JI.Tikala Ares No34 Depan Optik Manado 'If (0431) 845353 lIpos Kotamob~gu, JI.Darussalam Kompl. Lapangan Motoboi Keeil Kotamobagu lIpos
Sorong, Km 9 Depan Perumahan Binama Sorong Itroko Buku, JI.Biliton No. 73Surabaya 'if (031) 5017407 ~ (031) 5017407 IPwk Binaan Kupang, Nusa Tenggara Timur, JI.Poncoranaka No.3 Rt
07/02 Kelurahan Kuanino, Kec. Debobo e (0380) 827386
Area Yogyakarta, JI.Sugeng Jerohi No08Yogyakarta tr (0274) 373961/387208 ~ (0274) 387209 1IV0gya B, JI. Sugeng Jeroni No08Yogyakarta 'It (0274) 373961/387208 ~ (0274) 387209 1V0gya
C,JI. 01. Panjaitan No. 50Yogyakarta 55141 'If (0274) 374840 ~ (0274) 374840 lINIagelang, JI.Diponegoro No. 96Magelang 'If (0293) 5506796 I?!5l (0293) 5506796 Solo A,JI.Kahuripan No. 39Sumber
Solo 'if (0271) 715918 I?!5l (0271) 715918 lSolo B, JI. Sriwijaya Utara No. 4 Prawit Nusukan Solo 'It (0271) 736870 I?!5l (0271) 736870 IiPwk. SUkoharjo, JI.KH Agus Salim No62 SUkoharjo 'It (0271)
7080845 liPurwokerto, JI. Patriot No16Purwokerto 'It (0281) 639840 I?!5l (0281) 639840 IPwk. Cilaeap, Perum Rinenggo Asri Blok 04 No. 14Cilacap 'It (0282)545957
Semarang A, JI. Jangli 1ASemaranq 'if (024) 8415523 I?!5l (024) 8415523 lSemarang B, JI.Jangli 1ASemarang 'It (024) 70137220 I?!5l (024) 70137220 lISalatiga, JI.Dliko Indah II NO.7 Salatiga tt
(0298) 324903 I?!5l (0298) 324903 ~k. KUdus, JI.Sunan Muria Gg. Tidar No80Kudus - 59313 'If (0291) 438582 I?!5l (0291) 438582 IPwk. Jepara, JI.Sadewa2C 284 Perum Tahunan Jepara - 59427
'If (0291) 3318978 I?!5l (0291) 3318978 IPwk.Pati, JI. R. Agil Kusumadia No. 24Pati 'If (0295) 383132 I?!5l (0295) 383132 lPekalongan, JI.Irian No. 7APekalongan - 51112 'if (0285) 7902993 I?!5l (0285)
7902993 IPwk. Purwodadi, JI. A~una 111/11 Purwodadi 'if (0292) 424801 (0292) 424801 IPwk.Tegal, JI.Ayam No. 28 Pekauman Tegal Barat'if (0283) 340071 I?!5l (0283) 340071
Palembang, JI. Inspektur Marzuki Lr Mandiri No1842/53 lIirTimur I Pakjo Palembang 30128 'if (0711) 711973 I?!5l (0711) 711973 l'Sumatera Selatan, JI. Inspektur Marzuki Lr Mandiri No 1841/53 llil
Timur I Pakjo Palembang 30128 'if (0711) 420783 I?!5l (0711) 420783 lIBangka, JI.Mentok GgSMAN 3 No18ART 08/2 Pangkal Pinang Bangka 'It (0717) 432933 I?!5l (0717) 432933 II Jambi, JI Rampal
I Lr Karya Maju No02RT 14 Kel Simpang IV Sipin, Jambi 36124 'if (0741) 60934 I?!5l (0741) 60934 lJambi(Pwk Jaluko), JI. Prof.Sri Sudewi Depan SMA Negeri 1 Muara Bungo 'if (0747) 321341
~umatera BaratA, JIMahakam No15Padang Baru Sumatera Barat 'It (0751) 7053928 I?!5l (0751) 7053928 lSumatera Barat B,JI.Raya KaRas Panji Km 3 No20Jambu AirBukit Tinggi Sumatera
Barat'if (0752) 23354 I?!5l (0752) 23354 lRiau A, JI. Durian No 105 C Sukajadi Pekanbaru Riau 'if (0761) 862016 I?!5l (0761) 862016 lRiau B, JI.Gajah No33 Sukajadi Kel Harjosari Pekanbaru Riau
'If (0761) 33002 ~ (0761) 33002 Ilampung, JI.CutNyak Dien No49Tanjung Karang Bandar Lampung 'If (0721) 254577 I?!5l (0721) 254577 lIBengkulu(Pwk Bengkulu), JI.Kenanga No.39 Rt.02/01
Kebon Kenanga Bengkulu 'if (0736) 22884
Area, JI. Durung No106A Medan 'if (061) 6640410 lVayasan, JI.Durung No98C Medan 'if (061) 6614206 lINIedan A, JI.Durung No98AB Medan 'if (061) 6640559 !MedanB, JI.Durung No98C
Medantt (061) 6630684 lITanahKaro, JI. Katepul No100 Kabanjahe 'if (0628) 323539 l'Sergei, JI.KS Tendean No45Tebing Tinggi l'Siantar, JI.Sisingamangaraja No69Pematang Siantar 'if (0622:
21087 lSibolga,JI.Padang Sidempuan Sibolga No29 Pandan Sibolga v (0631) 372081 lSidimpuan, JI.KS Tubun No4 Padang Sidimpuan 'if (0634) 22507 lIRantau Prapat, JI.Dewi Sartika No.~
Rantau Prapat 'It (0624) 23946 I?!5l (0624) 23946 lIKisaran, JI. Setia Budi No. 35B Kisaran 'if (0632)44426
~MK 1,JI.Pahlawan Revolusi Griya Pondok Bambu Asri No.26, Jakarta Timur, tr (021) 8616781 I?!5l (021) 8616781 IUMK II, JLPramuka Raya No.4, Jakarta Timur 'if (021) 8514709 I?!5l (021) 851470E
rlUMK Tangerang, JL Kapling Pemda No.47, Tangerang, 'if (021) 55776636 I?!5l (021) 55776636 !lpwkBogor, Perumahan Budi Agung JI.Bakau Blok B NO.2 Bogor 'if (0251) 8356375 I?!5l (0251) 835637E
IUMKBandung, JI.Parabon III No. 15, Terusan Kiara Condong Bandung 40286 'if (022) 7501729 I?!5l (022) 7501729 IUMKSemarang, JI.Jangli No. 1A, Semarang 'if (024) 70702459/8504670 I?!5l (024:
8504670 IUMK Yogyakarta, JI. Sugeng Jeroni No. 25 Gedong Kiwo, Yogyakarta 'if (0274) 7469161 I?!5l (0274) 386820 IUMK Surabaya, JI.Baruk UtaraV NO.19, Surabaya 'if (031) 8706454 I?!5l (031:
8706454IUMK Makasar, JI.Raya Pendidikan Komp. Balla Panakkukang Blok C No.2, Makasar'if (0411) 887756 I?!5l (0411) 8877561UMK Medan, JI.Gunung Seulawah No. 15,Medan 'if (061) 663771E
, ~ (061) 6637719 !lpwkManado, Perum BTN Wali Nusantara Blok MC No. 26, Manado 'if (0431) 811256 IUMKBalik'papan, JLDr. Sutomo NO.19 Rt. 16, Kel. Karang Rejo Balikpapan 'if (0542) 410341
(0542) 410341 !lpwkPekanbaru, JI.Abdul Muis No. 06Pekanbaru, Riau 28131 'if (0761) 34469 I?!5l (0761) 34469 ~wk Bekasi, Perumahan Pondok Hijau Permai JLDamar I Blok. A2, No. 37, Rt
005/Rw. 020 Bekasi Timur 'if (021) 82214061?!5l (021) 8221406!1pwkTapanuli, JI.Dr. lD. Pardede No. 15Kel. Hutatoruan VII, Kee. Tarutung Tapanuli Utara 22411 'if (0633)7325150 ~ (0633) 732515(
!lpwkDenpasar, JI.Merak21 x, Denpasar'if (0361) 8563090 I?!5l (0361) 8563090 Ibivisi Toko Buku, JI.Peruk No. 19Bukit Duri-tebet, Jakarta Selatan 'if (021) 83785053 I?!5l (021) 83785053

Sinau Basa Jawa

Diunggah oleh

Informasi Dokumen

Judul Asli

Hak Cipta

Format Tersedia

Bagikan dokumen Ini

Bagikan atau Tanam Dokumen

Opsi Berbagi

Apakah menurut Anda dokumen ini bermanfaat?

Apakah konten ini tidak pantas?

Hak Cipta:

Format Tersedia

Sinau Basa Jawa

Diunggah oleh

Hak Cipta:

Format Tersedia

Drs. Haryono dkk.

Kelas III SD/MI

Drs. Introko, M.A. Endah Susanti

, S. IsnatunMukor.obah Tri Iswanto

Tata letak buku ini menggunakan Adobe 'Edisi Pertama

2 Panyuwunan Berbicara 2. Mengungkapkan gagasan Menyampaikan permintaan

3 Pagawean Membaca 3. Memahami wacana tuLis wacana tuLis

4 Kagiyatan 4. Mengungkapkan gagasan 4.1 MenuLis karangan kegiatan"

Genep 5 Transportasi 5. Memahami wacana Lisan 5.1 Memahami wacana Lisan

6 Wayang Anake Berbicara 6. Mengungkapkangagasan 6.1 Menceritakan tokoh wayang

7 Budi Pakerti Membaca 7. Memahami wacana Membaca wacana tuLis

8 Hiburan MenuLis Mengungkapkan gagasan MenuLis karangan hiburan

Panyuwunan Ian Matur Nuwun '

Kagiyatan Saben Dina

Wayang Anake Pandhawa

Sinau BasaJawa 3 Gagrag Anyar Kelas III SD/MI

a. Apa kangdiaranicangkriman kuwi>

a. pakbomba tapak ula dawa

b. Dlkethok malah dhuwur. 2) lora

c. Yen mlebu malah metu. 3) manuk kutilang

d. Manul< endhase telu, 4) wong numpak pit

e. Tebu rang lonjor tin'ggal 5) kathok dawa

f. I<ebo jerum sikile pira? 6) papat

Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas"·III SD/MI

h. Ana tulisan Arab, macane 8) geni

i. Endhog karo pitik dhlsik endi? 9) alas

j. Cillk dadi kanca gedhe dadi 10) buri

a. Pakboletus, batangane tapak kebolelene satus,

Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar Kelas III SD/MI

Siwi durung ngerti ngenani cangkriman. MuLa, dheweke takon marang

Cangkriman wancahan iku disusun saka cekakan ternbunq.

Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas III SD/MI

a. Apa kanq diarani canqkriman?

a. Ora mudhun-mudhun yen ora nggawa mrica sakanthonq,

Ing ngarepana tembungmbedhek Ian ngenteni. Tembung-tembung

Sinau Basa Jawa 3 Gagrag 'Anyar Kelas III SD/MI

Siwi (iris) lombok.

a. Pak Budiman lagi (cukur) rambute Bima.

amben Lincak gedhe kanggo

Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas III SD/MI

Ayo ngLestarekake budaya Jawa,

Apa cangkrimane kates?

Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas III SD/MI

Yen mlebu maLah metu, batangane yaiku 0000

Tebu rang lonjar ditinggal selanjor isih .0 .•

Nanas iku cangkrimane pitik waLik saba 0 •••

Cangkriman iku umume

Coba ga~wea cangkriman! IjoLna cangkrimanmu karo kancamu! Banjur,

Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar Kelas III SD/MI

~Bocahkuwikudumbangun turutmarangwong tuwa, Apa tegese

Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas III SD/MI

Bima "Nggih, maturnuwun, Pak, matur nuwun, Bu."

Bima "Bu, kula badhe nyuwun arta

Wlilangan 2Panyuwunan· Lan Matur Nuwun

Bu Astuti "Entuk, Cah Ayu,

Siwi /lMatur nuwun, Bu! /I

Mlal<u ing nga

Pamitan karo bapak

Sinau Basa Jawa 3 Gagrag Anyar KeLas III SD/MI

a. I<epriye budi pakertine Bima Ian Siwi?

WuLangan 2 Panyuwunan Lan Matur Nuwun

Yen diparingi matur .... Yen arep lunga kudu ....

Mlaku ana ngarepe Ndhisiki wong mlaku