Anda di halaman 1dari 23

BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Crita Wayang
BAB
2

A Kompetensi Awal

Peserta didik sudah memahami pengetahuan awal tentang karakteristik teks sastra klasik dan
modern yang berkaitan dengan crita wayang.

B Profil Pelajar Pancasila

1. Beriman bertakwa kepada Tuhan Yang Maha Esa dan


berakhlak mulia, dengan cara melatih peserta didik
berdoa sebelum dan sesudah pembelajaran.
2. Berkebhinekaan global, dengan cara peserta didik
tidak membedakan teman ketika diskusi.
3. Mandiri, dengan cara melatih peserta didik
mengerjakan soal-soal secara mandiri disetiap akhir
kegiatan pembelajaran.
4. Bergotong royong, dengan cara melatih peserta didik
saling kerjasama ketika diskusi.
5. Bernalar kritis dengan cara memberi pertanyaaan
pemantik materi kepada peserta didik sesuai
kehidupan sehari-hari.

Sman1gondang 1
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

C Tujuan Pembelajaran

Peserta didik secara konseptual dapat mengidentifikasi, memahami, menganalisis, dan


menginterpretasikan teks sastra klasik (wayang) secara tulis dan lisan.
Peserta didik secara aktif dapat membaca, meringkas, dan memahami isi teks sastra klasik
(wayang) dengan penuh tanggung jawab.
Peserta didik secara kreatif dapat menulis teks sastra klasik (wayang) sederhana sesuai kaidah
yang benar.

D Target Peserta Didik

Peserta didik dapat memahami pengetahuan tentang teks sastra klasik (wayang) dan aplikasinya
sesuai dengan kaidah dan kehidupan sehari-hari.

E
Sarana & Prasarana

Modul Bahasa Jawa Kelas X Semester Ganjil, Majalah Penjebar Semangat dan Jaya Baya, Bausastra
Djawa, Pepak Basa Jawa, handphone, laptop, alat tulis, koneksi internet, grup WA, LMS Moodle.

Model Pembelajaran
F

Blanded Learning, dengan model pembelajaran secara tatap muka dan daring (online).

Sman1gondang 2
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Pemahaman Bermakna

Wayang yaiku kasusastran


awujud seni pagelaran kang
nyritakake lelakon urip saka
crita epos Ramayana lan
Mahabharata

Wayang kalebu jinise seni tradisional adiluhung lan wis kawentar ana ing
mancanegara. Wayang minangka seni masterpiece wis diakui dening
UNESCO minangka warisan luhur budaya. Kepriye carane nguri-nguri
kabudayan lumantar seni pagelaran wayang? Miturutmu apa isih relefan
panguripan ing jaman modern iki karo crita sajrone lakon wayang?

Persiapan (15 menit)

 Pastikan kondisi dan situasi nyaman serta kondusif sebelum memulai pembelajaran.
 Berdoa sebelum dan sesudah proses pembelajaran agar senantiasa dimudahkan dalam
memahami ilmu.
 Pastikan menanyakan keadaan dan kondisi siswa terlebih dahulu.

SMAN 1 gondang 3
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

PETA KONSEP Kritik Sosial


Status Sosial
Panglipur
HAKIKAT CRITA Piwulang
FUNGSINE
Ramayana
STRUKTUR
Mahabharata PAGELARAN Pambuka
Crita Panji
Carangan
4WAYANG” Isi (inti)
Panutup
WUJUDE

UNSUR
Wujud Wujud PAMANGAUN
Paraga Crita
Intrinsik
JINISE JINISE Ekstrinsik

Wayang Kulit Wayang Purwa


Wayang Golek Wayang Madya
Wayang Wong Wayang Kancil
Wayang Beber Wayang Suluh
Wayang Klithik Wayang Potehi
Wayang Suket Wayang Sadat
Wayang Topeng Wayang Wahyu
Wayang Timplong
Wayang Krucil

Wayang minangka tontonan (sarana panglipur)


kang bisa dadi tuntunan (piwulang luhure)

SMAN 1 GONDANG 4
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Literasi 1

Pasinaon (45 menit)

Coba wacanen teks wacan ing ngisor iki kanggo mbukak wawasanmu ngenani crita wayang ing Jawa!

“WAYANG”
Wayang kalebu sawijining kabudayan asli Indonesia kang ngrembaka ing wewengkon
Jawa. Wayang yaiku seni pagelaran kang bisa dadi tontonan lan isine kebak tuntunan, tegese
yaiku bisa dadi sarana piwulangan lan medharake pitutur luhur. Wayang awujud seni
pagelaran drama kang kadhapuk saka seni swara, sastra, musik, tutur, rupa, lsp. Wayang ora
mung saderma kesenian, nanging uga ngemu lambang-lambang kramat, yaiku minangka
gambaran alam pikirane wong Jawa kang dualistik.
Wayang mujudake asiling kabudayan kang tuwuh lan tinampa ing bebrayan
penyengkuyunge. Miturut sejarahe, seni pagelaran wayang kuwi reriptane para Wali nalika
ngrembakakake piwulang agama Islam ing tanah Jawa. Fungsine wayang yaiku minangka
sarana dakwah Islam, kaleksanan saka kawicaksanane para Wali, kang bisa nggayutake
tradisi Hindu-Buddha kalawan kapitayan anyar kang asipat Islami. Crita wayang nduweni
watak komunikatif, tegese tansah nyambung lan bisa ngladeni bebrayan kang bisa nampa
anane. Wujudane tansah manut jaman, ngrembaka laras karo dinamika-ne bebrayan lan bisa
laras karo jagad sakupenge.
Sumbering crita, akeh-akehe saka manca, kayata: epos Ramayana utawa Mahabharãta
saka tanah Indu, critane Wong Agung Menak (saka Arab lan Persia), crita Panji utawa Damar
Wulan (epos lokal), crita kanthi sumber mitos agama, kayata critane para Nabi lan Rasul saka
kitab suci Injil, critane Para Wali lan paraga mitos Islami liyane (saka tanah Jawa), crita
dongeng (kancil) lan paraga lumrah ing jaman saiki. Senajan watake kabeh lakon wayang
rata-rata meh padha utawa ana empere, saben teks carita wayang uga ana sambung rapete
karo jinise wayang mau. Maneka warna jinise wayang, ana sesambungane karo sumbere teks
critane. Sumber crita mau banjur mbedakake jinise wayang, siji lan sijine. Ing jaman modern
iki, wayang dianggep warisan budaya kang banget ajine, mulane nalika taun 2003 UNESCO
ngukuhake wayang minangka sawijining warisan budaya awujud seni pagelaran.

Sumber: Modul Bahasa Jawa SMA/2018

SMAN 1 GONDANG 5
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Hakikat Wayang* Wayang  Seni Pagelaran

Wayang minangka seni pagelaran awujud


tontonan arupa drama/sandiwara kanthi
Wayang  Teks Crita
anane dhalang kang dadi sutradarane.
Wayang minangka teks crita tegese Crita sing digelar biyasane ngenani
migunakake basa sastra kang nduweni lelakon panguripane manungsa kang bisa
makna tartamtu. dadi patuladhan ing bebrayan.

Karakteristik teks sastra yaiku: Baboning crita wayang:


1) Imajinatif : khayalan 1) Epos Ramayana lan Mahabharata
2) Konotatif: makna kiasan 2) Crita Panji
3) Ekspresif: olah basa (diksi) 3) Crita carangan (kreasi)
4) Sugestif: ajakan/prentah 4) Crita rakyat

KRITIK SOSIAL
Wayang bisa dadi sarana kanggo aweh piweling
lewat kritik kang dislimurake kanthi cara humor.

STATUS SOSIAL
Pagelaran wayang bisa mujudake pangukuhan
status sosial katilik saka kalungguhan, drajat, lan
pangkat ing masarakat.

PIWULANG
Seni pagelaran wayang minangka sarana kanggo
medharake piwulang lan pitutur luhur yaiku
patuladhan urip bebrayan ing masarakat.

PANGLIPUR
Seni pagelaran wayang mujudake tontonan kang
adiluhung jalaran bisa dadi panglipur kanthi
sarana humor utawa dhagelane.

SMAN 1 Gondang 6
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

 Wayang miturut wujud critane, yaiku: 

No. Jinise Wayang Sumber Crita Katrangan


1. Wayang Purwa Epos Ramayana-Mahabharata (India) Wujud boneka kulit
2. Wayang Madya Epos Mahabharata (Jawa) Wujud boneka kulit
3. Wayang Sadat Mitos Walisongo (Islam) Wujud boneka kulit
4. Wayang Wahyu Mitos Santa (Kristen) Wujud boneka kulit
5. Wayang Suluh Crita Pemerintah Indonesia Post-Kolonial Wujud boneka kulit
6. Wayang Potehi Lakon Cina Wujud boneka kayu
7. Wayang Gedhog Epos Mahabharata (Jawa) Wujud boneka kulit
8. Wayang Kancil Dongeng fabel (Jawa) Wujud boneka kulit

 Wayang miturut wujud paragane, yaiku:


No. Jinise Wayang Sumber Crita Katrangan
Epos Ramayana-Mahabharata
1. Wayang Kulit Wujud boneka kulit
(India/Jawa)
Epos Ramayana-Mahabharata (India)
2. Wayang Golek Wujud boneka kayu
Epos Arab-Persia (Islam)
3. Wayang Wong Epos Ramayana-Mahabharata (India) Wujude wong (make-up)
4. Wayang Beber Epos Panji Wujud lukisan (kain)
5. Wayang Topeng Epos Ramayana-Mahabharata (India) Wujud wong gawe topeng
Wayang Klithik/
6. Crita kerajaan (Jawa) asli Nganjuk Wujud boneka kayu
Timplong
7. Wayang Suket Crita rakyat/legenda Wujud boneka suket
8. Wayang Krucil Epos Damarwulan Wujud boneka kayu

SMAN 1 GONDANG 7
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

1) Apa kang diarani wayang? Jlentrehna!


2) Seni pagelaran wayang nduweni fungsi apa wae?
3) Miturut wujude, apa wae jinis-jinise wayang?

1. Coba jlentrehna gambar paraga wayang ing ngisor iki kanthi cetha (jenenge, asale, watake, lan
filosofine), digarap ing buku tulis!

Wangsulan:………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………

2. Critakna kanthi ringkes, sapa paraga wayang ing ngisor iki ?


Wangsulan:………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………
……………………………………………………………………………………………………………………

Piwulang apa kang wis kok ngerteni saka materi wayang ing
Refleksi dhuwur? Jlentrehna!

(15 menit)

SMAN 1 GONDANG 8
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Literasi 2

istilah-istilah…
Janturan
 monolog dhalang miwiti crita
Hakikate * Suluk
 gunemane dhalang awujud tembang
Seni pagelaran wayang kang minangka wujud Sabetan
kasusastran awujud drama utawa sandiwara tegese  gerak wayang manut gamelan
Pocapan
yaiku sawijining crita kang lakune ditata kanthi
 monolog dhalang ganti adhegan
skenario. Ing pagelaran iki ana kang diarani dhalang
Antawacana
yaiku wong sing ngatur lakune crita (sutradharane).  dhialog paraga wayang
Sajrone pagelaran ana seni swara, mula ana kang
diarani pesindhen utawa waranggana. Dene ing bab Sasmitane piranti (alat) pagelaran wayang
musike diarani pengrawit/niyaga.
Pagelaran wayang umume kalampahan kanthi
Kelir : gambarane langit
wektu sewengi natas nanging ana uga kang padhatan
Blencong : gambaran wujude srengenge,
(ora sewengi). Ing pagelaran wayang biyasane lakon- rembulan, lan lintang
lakon utawa crita kang digelar dijupuk saka Epos Debog : gambarane bumi
Ramayana lan Mahabharata, bisa uga crita liyane Kothak : gambarane anane panguripan
gumantung tujuwane. Ing masarakat Jawa tontonan Keprak : gambarane lakune urip
wayang bisa kanggo sarana ruwatan kanthi lakon- Kayon : gambarane gunung, alas, geni,
segara, angina lsp.
lakon tartamtu.
Gamelan : gambarane kahanan jagad

SMAN 1 GONDANG 9
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Teks pewayangan yaiku crita wayang kang wujude naskah utawa crita sing digancarake. Teks
crita kalebu sawijining kasusastran kang mujudake asil imajinasi (karangan) dening pangripta.
Teks crita migunakake basa sastra, mula kudu dimangerteni unsur pamangune teks crita.

Unsur Intrinsik

Unsur pamangune teks crita kang asale saka njerone teks lan kudu ana nalika teks
didhapuk.
a. Tema, yaiku idhe pokok utawa gagasan utama saka teks crita.
b. Paraga, yaiku tokoh utawa lakon (paraga utama, paraga tambahan, figuran)
c. Wewatekan, yaiku sipate para paraga (protagonist, antagonis, tritagonis)
d. Plot/alur, yaiku rerangkening crita/runtutaning crita (maju, mundur, campuran)
e. Latar/setting, yaiku katrangan kedadeyan crita dumadi (panggonen, wektu, lan
kahanan)
f. Sudhut pandhang, yaiku carane pangripta/pengarang mapanake dheweke ing sajrone
crita (wong kapisan, wong katelu, campuran)
g. Gaya basa, yaiku ciri khas basa kang digunakake dening pangripta.
h. Amanat, yaiku piweling utawa pesan moral crita kang disampekake kanggo wong liya.

Unsur Ekstrinsik
Unsur pamangune teks crita kang asale saka njabane teks crita, biyasane kanggo
jlentrehake prakara –prakara kang ana gayutane karo panguripan bebrayane
masarakat.
a. Kahanan sosial budaya masarakat
b. Latar wuri panguripane pangripta
c. Sudhut pandhange pangripta

SMAN 1 GONDANG 10
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Cathetan: Struktur teks pewayangan kuwi padha karo struktur pagelaran wayang, bedane
yaiku ing panyebutane lan tata cara analisise (teks critane apa pagelarane).

Teks Pewayangan Pagelaran Wayang


Struktur Katrangan Struktur Katrangan
Pambuka bageyan wiwitan kang Pambuka Babak wiwitan crita ana
(Orientasi) isine ngenani perkenalan adhegan:
nuduhake latar panggon a. Kedhatonan
lan wektu. b. Paseban njaba
c. Bodholan
d. Sabrangan
e. Perang gagal

Pasulayan bageyan crita kang isine Inti crita Babak inti crita yaiku babak
(Komplikasi) ngenani prakarane crita kang ngandharake prakara/
wis arep nemoni klimaks pasulayan lan kepiye carane
(memuncak). ngrampungake. Ing babak iki
ana adhegan:
Pangudhare prakara bageyan crita kang isine a. Gara-gara
(Resolusi) pangudharing prakara ing b. Perang kembang
lakon crrita wayang. c. Jejering pandhita

Panutup bageyan pungkasan kang Panutup Babak pungkasan crita kang


(Roda) isine ngenani dudutan lan baku isine ana adhegan perang
piweling kang kinandhut Brubuh yaiku perang nganti ana
sajrone crita wayang sing mati.

SMAN 1 GONDANG 11
BAHASA JAWA KELAS X Wayang
Coba saiki wacanen lan semaken kanthi tliti teks crita pewayangan ing ngisor iki !

“PETRUK MADEG PANDHITA”


Kocap kacarita, praja Ngamarta minangka punjere nagarane Para Pandhawa, dumadakan
konclang kaya katerak dahuru. Wis ana pirang-pirang wektu, negara Amarta kena pageblug,
katekan lelara nggegirisi. Akeh para nayakane praja, sentana, dalah kawula kang nandhang
cintraka. Kahanan mau kawiwitan saka murcane kabeh piyandele Kadang Pandawa, arupa
sawernaning sanjata sekti. Para kadang Kurawa saka Ngastina, babar pisan ora duwe krenteg
menehi pambiyantu marang para Pandhawa kang nandhang coba.
Adhuh ketiwasan, Rama...! mangkono panjelihe Petruk, salah sijine paraga punakawan
marang Kyai Semar, bapake. Kala semana Ki Lurah Semar lagi sapejagong karo anak-anake, ya
anake sing mbarep, Nala Gareng, lan si wuragil, Bagong.
Welhadalah, ana apa, Le, kok mlayu-mlayu adus kringet karo bengak-bengok...?? pitakone
Lurah Semar marang Petruk, anake sing nembe teka. Ambegane sajak ngaya.
Kang Petruk lagi kumat, Mak. Biasa, nek tanggal tuwa ngene edane kumat. Iya ta
Kang Gareng? Celathune Bagong karo mesam-mesem.
Hus, ngawur kowe Gong. Aja sembrana! Deloken kakangmu siji kuwi, kaya ora
sabaene...
Lha witikna piye, Kang Gareng, awan-awan panas ngene bengak-bengok karo mlayu
beyayakan. Mangka awak dhewe lagi kajibah nunggoni ndara Arjuna kang lagi semadi
neng papan kana...!
Iya bener kandhamu, Gong, ning sajake pancen ana sing wigati banget‖
Wis...wis… aja malah padha regejegan. Rungokna dhisik apa jalarane sedulurmu iki mlayu-
mlayu sajak kesusu.!
Kaya wong dioyak macan ..........selane Gareng.
Ora, Kang, dioyak Yu Limbuk, Kulon Pasar kae. Witikna bar mangan, ra gelem bayar !
Wis dha menenga! Kowe kabeh wis tuwa, ning pancet wae kalakuwane! Swarane
Lurah Semar santak, sajak muring.
Wah katiwasan tenan, Rama, kandhane Petruk karo ngos-ngosan, ambegane kaya
wong kang lara napas kumat asmane.
Kae lho Mak, ..... karo kowe kabeh Kang Gareng apa dene Bagong...
Wis ta Le, Petruk, caritakna, kenangapa kok teka mlayu kaya ana sing wigati banget!
Petruk, ya Ki Lurah Kanthong Bolong, banjur carita, sakwise ngunjal napas sauntara.
Mangkene critane: Saka pratikele Patih Sengkuni lan didhombani dening Pandhita Durna,
Kurawa malah duwe panganggep yen kahanane praja Ngamarta iki mujudake sawijine
kalodhangan kanggo nyirnakake para Pandhawa. Sadurunge kasil gawe cilakane kadang
Pandhawa, para Kurawa satus lan Narpati Basukarna kasoran ing jurit, lan kaperjaya dening
Sang Nagarangsang, ula naga saka kraton Cundharante kang gedhene tanpa upama.

SMAN 1 GONDANG 12
BAHASA JAWA KELAS X Wayang
Kala semana, Raden Arjuna nembe mangun semedi saperlu nuwun sih-kanugrahaning
Jawata, awujud usada tumrap pageblug ana ing Praja Ngamarta, sarta baline kabeh pusaka
kang ilang tanpa lari. Ing kono Raden Janaka banjur midhanget pisambate Patih Sengkuni
dalah Pandhita Durna kang nembe ginawa mlayu dening Jim sakembaran. Kanthi
migunakake minyak Jayengkaton, Raden Arjuna bisa ngonangi playune Jim Pesatnyawa dalah
Sambernyawa.
Raden Arjuna enggal methuki Jim sakembaran, lan njaluk supaya Priyagung Ngastina
lelorone dibebaske. Sulayane rembug, dadi perang. Raden Arjuna asor yudane, lan gugur ana
pabaratan. Bareng nguningani bendarane nemoni tiwas, Petruk, ya Ki Lurah Kanthong Bolong
sigra cancut taliwanda. Senajan tata laire arupa batur utawa punakawan tumrap para kadang
Pandawa, Ki Lurah Petruk mono sejatine sawijine gandarwa saka nagara ing dhasare samudra.
Kanthi sangu pusaka sekti Kembang Candra Urawan, duweke Ratune Gandarwa, Petruk
namur laku lan ngedegne pratapan anyar ana tepis wiringe Praja Ngamarta. Ki Lurah Petruk
madeg dadi pendhita, dheweke banjur sesilih Ajar Panyukilan.
Ki Lurah Semar, Gareng dan Bagong kang bingung awit Raden Arjuna nemoni tiwas,
enggal-enggal sowan marang Praja Ngamarta nyuwun pambiyantune putra Pandhawa. Bareng
nguningani yen Raden Arjuna nemoni tiwas, para satriya mau banjur ngamuk punggung ana
praja Cundharante. Sakawit bisa unggul yudane, nanging bareng dipapagake Sang
Nagarangsang, Raden Wrekudara, Raden Gatutkaca, Raden Antareja, Raden Setyaki, sarta para
satriya liyane, kasoran lan tiwas ana madyane paprangan. Sabanjure saka dhawuhe Prabu
Kresna, Raden Abimanyu minta sraya marang Ajar Panyukilan, saka patapan Karangsinamur.
Kadang Pandhawa lan para putra kang nemahi tiwas, diusadani dening Sang Ajar. Kabeh
waluya temahe jati. Semono uga Adipati Karna kang nandhang wuta, bisa saras maneh.
Pungkasane, Ajar Panyukilan uga pininta sraya dadi senapatine prang saka praja Ngamarta,
saperlu ngadani paprangan. Kabeh tetungguling praja Cundharante bisa kasor yudane dening
Ajar Panyukilan. Ewa semono, bareng kena upase Nagarangsang, Ajar Panyukilan badhar dadi
Ki Lurah Petruk. Ki Lurah Petruk murina, banjur namakake pusaka Kembang Candra Urawan
marang Nagarangsang sak wadyabalane. Nagarangsang badhar dadi pusaka Dwarawati,
pusakane Prabu Kresna awujud sanjata Cakra Baskara. Jim sakembaran badhar dadi Raden
Antasena dalah Raden Irawan. Semono uga para Kadang Satriya Kajiman saka Cudharante
kabeh malih rupa, bali wujud pusaka piyandele kadang Pandhawa. Ratune kajiman kang bela
pati kataman Kembang Candra Urawan badhar dadi Raden Sadewa, dene kembang Candra
Urawan malih dadi cangkok Wijaya Kusuma, piyandele Prabu Kresna.
Gancare carita, Praja Ngamarta lan Dwarawati bali marang kahanan sakawit, gemah ripah
loh jinawi, tata titi tentrem karta raharja.

(Dening Purnama Kahar, adhaptasi saka Giyaran Ringgit Purwa, dening Ki Dhalang Hadi Sugita)

SMAN 1 GONDANG 13
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Wacanen teks pewayangan kanthi irah-irahan “Petruk Madeg Pandhita” ana ing dhuwur,
banjur garapen “Gladhen 2” !
1. Golekana unsur pamangun teks pewayangan kanthi irah-irahan “Petruk Madeg Pandhita”:
a. Unsur Intrinsik
b. Unsur Ekstrinsik
2. Kepriye struktur teks pewayangan kanthi irah-irahan “Petruk Madeg Pandhita”?
3. Golekana relefansi teks pewayangan “Petruk Madeg Pandhita” karo panguripan ing jaman
modheren saiki !

Kawruh Basa/Unsur Kebahasaan


Sajrone teks pewayangan apadene pagelaran wayang tamtu migunakake basa sastra kang
kebak makna. Mulane kuwi kudu paham bab kasusastran yaiku ngenani kawruh basa sastra !

BASA RINENGGA
Tembung dasanama, yaiku tetembungan kang nduweni teges luwih saka siji lan nduweni
panyebutan liyane.
Tembung kawi, yaiku tetembungan kang cak-cakane winates ana ing basa endah
Tembung garba yaiku tembung loro sing dirangkep dadi siji kanthi nyuda cacahing wandane,
lumrahe tinemu ing tembang, minangka kanggo njumbuhake guru wilangan.
Tembung saroja yaiku tembung loro kang padha utawa meh padha tegese banjut digawe
bebarengan.
Purwakanthi yaiku runtute swara ing ukara, wanda utawa tembung kang kapisan nggandheng
wanda utawa tembung ing saburine.
Bali swara, yaiku ukara kang diwalik papan panggonane kanggo nuhoni guru lagu.
Sengkalan kuwi cara nulis taun sing disandhi nganggo ukara.
Sandi asma yaiku tetenger kang ora ngegla kang pancen disingidake, digawé wadi, disandi

SMAN 1 GONDANG 14
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Refleksi
Sawise sinau materi bab wayang iki, para siswa kaajab bisa mangerteni lan ngukur kawasisan lan
kaprigelane nguwasani materi kanthi cara ngisi tandha cawang (v) tabel ing ngisor iki kanthi jujur !

No. Pernyataan Ya Ora


1. Apa sampeyan wis paham tegese wayang?
2. Apa sampeyan bisa mbedakake struktur teks pewayangan karo
struktur pagelaran pewayangan?
3. Wayang kuwi maneka warna miturut wujude, apa sampeyan wis paham
lan ngerti jinis-jinise wayang?
4. Apa sampeyan wis bisa ninthingi unsur lan struktur sajrone teks
pewayangan?
5. Apa sampeyan wis ninthingi unsur kebahasaan teks pewayangan?
Total

Yen isih ana tandha centang ing kolom “Ora” tegese para siswa kudu sinau maneh ngenani bab artikel,
yen wis kacentang “Ya” kabeh tegese siswa bisa maju tambah nyinau bab sateruse.

SMAN 1 GONDANG 15
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Penilain Harian
(45 Menit)

Garapen soal-soal ing ngisor iki kanthi milih jawaban kang paling trep !!!

RADEN ARJUNA
Arjuna yaiku salah sijine kluwarga Pandhawa kang angka nomer telu. Arjuna kuwi putrane Prabu
Pandhudewanata lan Dewi Kunthi Talibrata. Arjuna nduweni jeneng liyane yaiku Dananjaya, Pandhuputra, Janaka,
Raden Permadi, Palguna, Pandhusiwi, Wijanarka, Endra Tananjaya, Mintaraga, Ciptahening, Kombang ali-ali, lsp.
Sawise ngancik diwasa, Arjuna katon sekti mandraguna amarga saperangan kasektene Hyang Wisnu tumurun
marang anggane. Dene saperangane tumurun marang Prabu Kresna. Raden Arjuna bisa mabur ing angkasa lan bisa
ngilang ing papan kang terang. Raden Arjuna uga nduweni maneka werna sanjata kang sekti.
Raden Arjuna kuwi cacad, tangan tengene adriji panuding loro. Driji panuding sijine sing asale saka raja
nagara Paranggelung Prabu Palgunadi, kang dening gurune dahyang Durna dijaluk supaya nyoplok ali-aline saka
driji panudingenggal njalari pedhote driji kasebut. Banjur ali-ali sarta drijine dipasrahake marang Arjuna lan
sawise ditemplekake ing tangane nuli ora bisa uwal maneh. Ali-ali kuwi mau nambahi kasektene Arjna kang diarani
Mustika Ampal.
Raden Arjuna palakrama klawan Dewi Wara Sumbadra lan banjure nurunake raja-raja ing jaman purwa lan
sabanjure. Ing sajrone perang Bharatayuda, Arjuna perang tandhing klawan Adipati Karna. Rasane abot manahe
Arjuna jalaran adu tandhing klawan sedulur tuwane kang nunggal ibu beda rama sing banget diajeni. Wusanane
Adipati Karna gugur, seda ing tangane Arjuna panengahe Pandhawa.

1. Sapa Raden Arjuna kuwi….


a. Pambarep Pandhawa
b. Panggulu Pandhawa
c. Panengah Pandhawa
d. Pungkasan Pandhawa
e. Wuragile Pandhawa

2. Arjuna klawan Adipati Karna kuwi kapernah apa…


a. Kakange Raden Arjuna seje bapak tunggal ibu
b. Kakange Raden Arjuna tunggal bapak seje ibu
c. Adhine Raden Arjuna seje bapak tunggal ibu
d. Adhine Raden Arjuna tunggal bapak tunggal ibu
e. Adhine Raden Arjuna seje bapak seje ibu

SMAN 1 GONDANG 16
BAHASA JAWA KELAS X Wayang
3. Jeneng liyane Raden Arjuna yaiku…
a. Bratasena
b. Puntadewa
c. Dananjaya
d. Wijasena
e. Palgunadi

4. Dewi Wara Sumbadra kuwi garwane sapa…


a. Nakula
b. Sadewa
c. Puntadewa
d. Werkudara
e. Arjuna

5. Ali-aline Raden Arjuna kuwi diarani…


a. Emas Ampal
b. Mustika Emas
c. Mirah Delima
d. Mustika Ampal
e. Mustika Inten

6. Raden Arjuna kuwi saperangan kasektene tumurun saka…


a. Hyang Bethara Wisnu
b. Hyang Bethara Surya
c. Hyang Bethara Bayu
d. Hyang Bethara Durga
e. Hyang Bethara Indra

7. Adipati Karna kuwi putrane…


a. Hyang Bethara Wisnu
b. Hyang Bethara Surya
c. Hyang Bethara Bayu
d. Hyang Bethara Durga
e. Hyang Bethara Indra

SMAN 1 GONDANG 17
BAHASA JAWA KELAS X Wayang
8. Adipati Karna kuwi sapa…
a. Sedulur enome Arjuna
b. Sedulur tuwane Arjuna
c. Sedulur kembare Arjuna
d. Sedulur rakete Arjuna
e. Sedulur ponakane Arjuna

9. Tumraping Raden Arjuna, driji sing cacad yaiku….


a. Driji jentik
b. Driji manis
c. Driji panengah
d. Driji panuding
e. Driji jempol
10. Sapa gurune Raden Arjuna…
a. Prabu Palgunadi
b. Prabu Pandhudewanata
c. Dahyang Durna
d. Dahyang Bhyasa
e. Dahyang Begawan

Remedial

Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi gamblang !!!


1. Apa kang diarani wayang ?
2. Miturutmu apa fungsine pagelaran wayang !
3. Sebutna lan jlentrehna jinise wayang !
4. Kepiye struktur pagelaran wayang? Jlentrehna!
5. Jlentrehna unsur pambangun teks pewayangan !

SMAN 1 GONDANG 18
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Pengayaan

Coba garapen gladhen ing ngisor iki kanthi gamblang miturut prentahe !!!
1. Golekana gambar paraga wayang
2. Golekana Dasanamane
3. Golekana jeneng kerajaane/Ksatriyane
NB : Gambar wayang diprint banjur ditempel ing buku

Tuladha:

No. Paraga Wayang Gambar Wayang Dasanamane Ratu/Ksatriya


1. Raden Arjuna  Raden Permadi Madukara
 Raden Janaka
 Dananjaya
 Palguna
 Ciptahening
 Pandhuputra
 Pandhusiwi
 Endra Tanaya
2. Raden Werkudara ……………………………………… ……………………………………… ………………………………………
3. Raden Gathotkaca ……………………………………… ……………………………………… ………………………………………
4. Raden Duryudana ……………………………………… ……………………………………… ………………………………………
5. Raden Anoman ……………………………………… ……………………………………… ………………………………………
6. Prabu Dasamuka ……………………………………… ……………………………………… ………………………………………

Cathetan:
Garapan mapan ana ing buku tulis kanthi ana gambar wayang kulit uga.

SMAN 1 GONDANG 19
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Wangsulana pitakonan ing ngisor iki kanthi menehi tandha ( x ) ing sangarepe wangsulan
kang paling trep !!!

1. Dalan crita utawa rerangken prastawa kang kang didhapuk adhedhasar hukum kausalitas minangka teges
saka unsur intrinsik …
a. Tema
b. Tipografi
c. Amanat
d. Alur
e. Sudut Pandhang

2. Perangan pagelaran wayang kang nuduhake dhialog antar paraga wayang sinebut …
a. Suluk
b. Sabetan
c. Gara-gara
d. Janturan
e. Antawacana

3. Perangan pagelaran wayang kang nuduhake monolog dening dalang sinebut …


a. Suluk
b. Sabetan
c. Gara-gara
d. Janturan
e. Antawacana

4. Ing ngisor iki macem-maceme wayang, kajaba …


a. Wayang Purwa
b. Wayang Janturan
c. Wayang Gedhog
d. Wayang Timplong
e. Wayang Wong

5. Wayang asli Kabupaten Nganjuk yaiku wayang …


a. Wayang Purwa
b. Wayang Janturan
c. Wayang Gedhog
d. Wayang Timplong
e. Wayang Wong

SMAN 1 GONDANG 20
BAHASA JAWA KELAS X Wayang
6. Wayang kang nggambarake kadadeyan kang ana ing kitab Mahabarata yaiku …
a. Wayang Purwa
b. Wayang Janturan
c. Wayang Gedhog
d. Wayang Timplong
e. Wayang Wong

7. Wayang kang kondhang wiwit Mangkunegoro IV kang isine ngandharake lakon ing kitab Mahabarata
nanging diperanake dening pawongan diarani …
a. Wayang Purwa
b. Wayang Janturan
c. Wayang Gedhog
d. Wayang Timplong
e. Wayang Wong

8. Wayang Gedhog rinipta dening salah sijine Wali sanga, yaiku…


a. Sunan Giri
b. Sunan Ampel
c. Sunan Kudus
d. Sunan Bonang
e. Sunan Kalijaga

9. Ing ngisor iki unsur instrinsik pamangune cerita wayang, kajaba …


a. Tema
b. Tipografi
c. Amanat
d. Alur
e. Sudut Pandhang

10. Pokok pikiran utawa utawa babagan kang dirembug ing sawijine cerita kang arep diandharake
pengarang liwat rerangkene crita minangka teges saka unsur intrinsik …
a. Tema
b. Tipografi
c. Amanat
d. Alur
e. Sudut Pandhang

11. Dalan crita utawa rerangken prastawa kang kang didhapuk adhedhasar hukum kausalitas minangka
teges saka unsur intrinsik …
a. Tema
b. Tipografi
c. Amanat
d. Alur
e. Sudut Pandhang

SMAN 1 GONDANG 21
BAHASA JAWA KELAS X Wayang
12. Perangan pagelaran wayang kang nuduhake dhialog antar paraga wayang sinebut …
a. Suluk
b. Sabetan
c. Gara-gara
d. Janturan
e. Antawacana

13. Perangan pagelaran wayang kang nuduhake monolog dening dalang sinebut …
a. Suluk
b. Sabetan
c. Gara-gara
d. Janturan
e. Antawacana

14. Jeneng liyane Raden Arjuna yaiku…


a. Bratasena
b. Puntadewa
c. Dananjaya
d. Wijasena
e. Palgunadi

15. Dewi Wara Sumbadra kuwi garwane sapa…


a. Nakula
b. Sadewa
c. Puntadewa
d. Werkudara
e. Arjuna

Bahan Bacaan Guru & Peserta Didik

a. Majalah Penjebar Semangat (Majalah Abasa Jawa)


b. Majalah Jaya Baya (Majalah Abasa Jawa)
c. Majalah Djaka Lodhang (Majalah Abasa Jawa)
d. Pepak Basa Jawa
e. Bausastra Djawa

SMAN 1 GONDANG 22
BAHASA JAWA KELAS X Wayang

Glosarium

Epos : cerita kepahlawanan; syair panjang yang menceritakan riwayat perjuangan seorang
pahlawan; wiracarita.
Mitos : cerita suatu bangsa tentang dewa dan pahlawan zaman dahulu, mengandung penafsiran
tentang asal-usul semesta alam, manusia, dan bangsa tersebut mengandung arti mendalam yang
diungkapkan dengan cara gaib
Fabel : cerita yang menggambarkan watak dan budi manusia yang pelakunya diperankan oleh
binatang (berisi pendidikan moral dan budi pekerti).

Kapustakan

Mistiyah, dkk. 2015. Sastri Basa. Surabaya: Dinas Pendidikan Provinsi Jawa Timur.
, Majalah Mingguan Berbahasa Jawa Penjebar Semangat, Surabaya.

sabar, sareh, semeleh bakale pikoleh

GONDANG, 12 Juli 2021


Mengetahui,
Kepala SMA Negeri 1 Gondang Guru Mata Pelajaran
Bahasa Daerah

Drs. SUGIONO, M.Si. Nur Aini M, S.Pd.


NIP. 19670610 199203 1 006 NIP.-

SMAN 1 GONDANG 23

Anda mungkin juga menyukai