A. Kompetensi Inti
KI-1: Menghayati dan mengamalkan ajaran agama yang dianutnya.
KI-2: Menghayati dan mengamalkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, peduli (gotong
royong, kerjasama, toleran, damai), santun, responsif dan proaktif dan menunjukkan
sikap sebagai bagian dari solusi atas berbagai permasalahan dalam berinteraksi secara
efektif dengan lingkungan sosial dan alam serta dalam menempatkan diri sebagai
cerminan bangsa dalam pergaulan dunia.
KI-3: Memahami, menerapkan dan menganalisis pengetahuan faktual, konseptual, prosedural
dan metakognitif berdasarkan rasa ingin tahunya tentang ilmu pengetahuan, teknologi,
seni, budaya, dan humaniora dengan wawasan kemanusiaan, kebangsaan, kenegaraan,
dan peradaban terkait penyebab fenomena dan kejadian, serta menerapkan
pengetahuan prosedural pada bidang kajian yang spesifik sesuai dengan bakat dan
minatnya untuk memecahkan masalah.
KI-4: Mengolah, menalar, dan menyaji dalam ranah konkret dan ranah abstrak terkait
dengan pengembangan dari yang dipelajarinya di sekolah secara mandiri, bertindak
secara efektif dan kreatif, serta mampu menggunakan metoda sesuai kaidah keilmuan.
B. Kompetensi Dasar
1.1 Menerima, mensyukuri, menghayati, dan mengamalkan anugerah Tuhan berupa bahasa
Jawa dalam bentuk petikan teks crita wayang.
2.1 Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, peduli (gotong royong,
kerjasama, toleran, damai), santun, responsif, dan proaktif dalam menggunakan bahasa
Jawa melaluipetikan teks crita wayang.
3.2 Memahami isi teks crita Mahabharata (Bima Bungkus).
4.2 Menulis synopsis teks cerita teks Mahabharata (Bima Bungkus) dan menyajikannya.
2.1.Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, peduli (gotong royong, kerjasama,
toleran, damai), santun, responsif, dan proaktif dalam menggunakan bahasa Jawa melalui
petikan teks crita wayang
Indikator :
1. Menunjukkan perilaku jujur dalam menggunakan bahasa Jawa melalui teks petikan
teks crita wayang
3.2 Memahami isi teks crita Mahabharata (Bima Bungkus).
Indikator :
1. Menyebutkan unsur-unsur pembangun crita wayang yang terdapat pada petikan teks
crita wayang
4.2. Menulis synopsis teks cerita teks Mahabharata (Bima Bungkus) dan menyajikannya.
Indikator :
1. Menceritakan kembali isi petikan teks crita wayang dengan menggunakan ragam
bahasa sesuai konteks dan norma
Pertemuan 6
1.1. Menerima, mensyukuri, menghayati, dan mengamalkan anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam
bentuk petikan teks crita wayang
Indikator :
1. Mensyukuri anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam bentuk petikan teks crita
wayang
2.1. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, peduli (gotong royong,
kerjasama, toleran, damai), santun, responsif, dan proaktif dalam menggunakan bahasa
Jawa melalui petikan teks crita wayang
Indikator :
1. Peduli dalam menggunakan bahasa Jawa melalui petikan teks crita wayang.
2. Santun dalam menggunakan bahasa Jawa melalui petikan teks crita wayang.
3.2 Memahami isi teks crita Mahabharata (Bima Bungkus).
Indikator :
1. Menyebutkan nilai-nilai yang terkandung di dalam petikan teks crita wayang
4.2. Menulis synopsis teks cerita teks Mahabharata (Bima Bungkus) dan menyajikannya.
Indikator :
1. Menceritakan kembali isi petikan teks crita wayang dengan menggunakan ragam
bahasa sesuai konteks dan norma
Pertemuan 7
1.1. Menerima, mensyukuri, menghayati, dan mengamalkan anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam
bentuk petikan teks crita wayang
Indikator :
1. Mensyukuri anugerah Tuhan berupa bahasa Jawa dalam bentuk petikan teks crita
wayang
2.1. Menunjukkan perilaku jujur, disiplin, tanggung jawab, peduli (gotong royong,
kerjasama, toleran, damai), santun, responsif, dan proaktif dalam menggunakan bahasa
Jawa melalui petikan teks crita wayang
Indikator :
1. Responsif dan proaktif dalam menggunakan bahasa Jawa melalui petikan teks crita
wayang
Pertemuan 5
Asal-usul Wayang
Wayang iku asale saka tembung ‘Ma-Hyang’ kang ateges tumuju marang dewa utawa
Gusti kang Maha Tunggal. Ana kang ngandharake wayang ateges ‘ayang-ayang/wewayangan’,
bab iki kathi lelandhesan wayang iku gegambaran uriping manungsa utawa gegambaran watak
lan jiwaning manungsa. Wayang dadi simbul uripe masarakat Jawa kang dituduhake liwat basa
lan sarana kanggo nemokake sejatining urip nuju marang Sang Hyang Dumadi.
Wayang yaiku pagelaran nganggo boneka kang umume katon endah ing wewayangane
lan dilakokake dening dhalang kanthi iringan gamelan. Ing babagan terminologi basa Jawa,
dhalang asale saka tembung ngudhal piwulang. Ngudhal tegese nyebarake/ngandharake lan
piwulang tegese ajaran, pitutur, wulangan, ngelmu, lan sapiturute. Dadi dununge dhalang ing
pagelaran wayang iku ora mung ngandharake tontonan, nanging uga ndhudhah tuntunan. Mula
saka iku, saliyane prigel ngenani teknik pertunjukan, dhalang uga kudu duwe seserepan utawa
ngelmu lan bisa menehi pamawas kang trep. Mula saka iku pagelaran wayang kulit iku uga
ngemot tata laku kang utama.
Wayang kalebu salah siji ewoning budaya warisaning leluhur wiwit kuna makuna urip
ngrembaka ing bumi nuswantara. Mligine wayang kulit wis diakoni dening UNESCO minangka
kabudayan kang nengsemake lan duweke asli Indonesia ditetepake tanggal 7 Nopember 2003.
Wayang kulit ditetepake minangka sawijining warisan kang endah lan berharga (Masterpiece of
Oral and Intangible Heritage of Humanity).
Ubarampe pagelaran wayang:
1. Pluntur yaiku tali/tampar dianggo nggantung rericikaning gamelan.
2. Janget yaiku tali lulang kanggo nyencang kelir.
3. Kelir yaiku lawon/ mori putih kanggo nampani wayanganing (bayangan) wayang lulang/
kulit.
4. Blencong yaiku diyan/ lampu nganggo tedheng dianggo madhangi wayang.
5. Klanthe yaiku tali gong.
6. Jala-jala yaiku tali lulang dianggo mbedheng kelir.
Pertemuan 6
Jinise Wayang:
Wayang kulit utawa wayang purwa yaiku wayang sing digawe saka walulang. Nyritakake
lelakone Ramayana lan Mahabarata. Kajaba wayang kulit, ana sawetara jenis wayang liyane,
kayata:
1. Wayang wong
Wayang sing paragane wong, uga nyritakake lelakone Ramayana lan Mahabarata.
2. Wayang beber
Yaiku mori kang digambari wayang ditontonake sarana dibeber, yen wis rampung banjur
digulung maneh. Nyritakake lelakone Jaka Kembang Kuning karo Dewi Sekartaji.
Miturut Kitab Sastra Mirudo, wayang beber kadamel taun 1283 (gunaning Bujangga
nembah Ing Dewa), Muncul lan ngrembaka ing jaman Majapahit. Wayang beber tertua
wonten ing tlatah Pacitan, dusun Gelaran desa Bejiharjo Karang Mojo Gunung Kidul.
3. Wayang gedhog
Wayang sing nyeritakake lelakone Panji Asmarabangun, Dewi Candra Kirana, lsp.
4. Wayang klitik (krucil)
Wayang sing digawe saka kayu gepeng, nyriyakake Prabu Kenya, Damarwulan, Menak
Jingga, lsp. Critane saka kerajaan Pajajaran nganti zaman prabu Brawijaya Majapahit.
Gamelan kang digunakake sangat sederhana.
5. Wayang golek (thengul)
Wayang sing digawe saka kayu awujud golek, nyritakake wong Agung Menek, Umar
Maya, lsp. Wayang golek dipopulerake dening Sunan Kudus. Wayang golek kang
misuwur yaiku wayang golek Asep Sunarya saka Sunda.
6. Wayang madya
Wayang kulit sing nyritakake lelakone parikesit saturunane. Wayang madya iki
diciptakake dening Mangkunegara IV, kang digunakake kanggo sesambungane wayang
purwa karo wayang gedhog. Crita Kang terkenal ing wayang madya yaiku crita Angling
Dharma.
7. Wayang potehi
Wayang golek kanthi cerita lelakone wong Cina.
8. Wayang sadat
Wayang sing nyritakake lakon agama Islam
9. Wayang suluh
Wayang sing nyritakake sejarah Indonesia lan kanggo penyuluhan
10. Wayang suket
Wayang kang digawe saka suket, critane babagan kahanan saiki lan lumrahe kanggo
pitutur utawa kritik marang pemerintah. Asring digunakake bocah cilik kanggo dolanan.
Jinise Crita Wayang
Crita wayang kang gumelar ing tlatah Jawa mligine, asumber saka Ramayana lan
Mahabharata. Ramayana yaiku crita karangan Mpu Walwiki saka tembung Rama lan Ayana
(lumaku) nyritakake lumakune Rama lan Sinta, uga Rahwana sing nyulik Sinta menyang
Alengka sing pungkasane sajroning lakon Sinta Obong, Sinta kauji kasuciane dening Rama
sadurunge nunggal marang Rama. Dene Mahabharata nyritakake sarasilahe Pandhawa lan
Kurawa nganti tekan perang Bharatayuda Jayabinangun ing Tegal Kurukasetra. Lawase perang
nganti wolulas dina. Dene panggedhene Ngastina akeh kang padha gugur ing madyaning
paprangan, kayata Resi Bisma, Pandhita Durna, Adipati Karna, Prabu Salya, Patih Sengkuni, lan
Prabu Duryudana.
Crita wayang ora winates ing pakem wae, nanging crita bisa uga nglakonake crita
carangan (gubahan). Ing ngisor iki tuladhane lakon pakem lan lakon carangan.
A. Lakon Pakem
Lakon pakem dijupuk saka crita-crita sing ana ing kitab-kitab Kuna. Ing antarane crita-crita
pakem yaiku:
Pertemuan 7
B. Lakon Carangan
Lakon carangan diantukake saka crita pakem sing ditambah crita liya. Saka crita carangan
iki banjur akeh gagrag-gagrag sing tansah beda. Paraga-paraga ing wayang uga dadi tambah
akeh. Crita-crita carangan ing antarane yaiku:
Bima Bungkus
Jejer Ngastina. Duhkitaning Prabu Pandhu lan Dewi Kunthi jalaran lahire ponang jabang
bayi kang awujud bungkus. Tan ana sanjata kang tumawa kanggo mbedah bungkus. Kurawa uga
melu cawe-cawe arsa mecah bungkus, sanadyan amung lelamisan, bakune arsa nyirnaake si
bungkus. Wisiking dewa sang bungkus den bucal ing alas Krendawahana.
Ing pertapan Wukir Retawu Bagawan Abiyasa kasowanan Raden Permadi kang
kaderekaken repat punakawan.
“Kanjeng Eyang, kadi pundi nasibipun Kakang Bungkus, sampun sawetawis warsa
mboten wonten suraos ingkang sae, bab menika Eyang, andadosaken duhkitaning Kanjeng Ibu
Kunthi…”
“Putuku ngger, Permadi, mangertiya jer kakangmu nembe nglakoni karmane, ing tembe
kakangmu Si Bungkus bakal dadi satriya utama, lan bakal oleh apa kang sinebut wahyu jati…”
Anane Si Bungkus ndadekake gegering suralaya. Bumi gonjang ganjing kadya binelah,
samodra asat. Ing Suralaya, Batara Guru nimbali Gajahsena, putra sang batara kang awujud
gajah, kinen mecah si bungkus saengga dadi sejatining manungsa. Sang Guru ugi angutus Dewi
Umayi kinen nggladhi kawruh babagan kautaman marang si bungkus.
Purna anggennya peparing ajaran marang si bungkus, Dewi Umayi aparing busana arupa
cawat bang bintulu abrit, ireng, kuning, putih, pupuk, sumping, gelang, porong, lan kuku
Pancanaka.
Salajengipun, Gajahsena mbuka bungkus. Pecahing bungkus dados sapatemon
kekalihipun, kagyat dados lan perangipun. Binanting sang Gajahsena. Sirna jasad sang gajah.
Roh lan daya kekiatanipun manjing jroning angga sang bungkus.
Praptene Betara Narada. Si Bungkus tumakon marang Sang Kabayandewa, “aku iki sapa?”
“Ngger, sira kuwi sejatine putra nomor loro ratu ing Amarta Prabu Pandhu Dewanata.
Sira lahir awujud bungkus, lan kersaning dewa sira kudu dadi satriya utama lan sira tak paringi
tetenger Bratasena ya ngger.”
Rawuhipun Ratu saking Tasikmadu kang nyuwun senjata pitulungan marang Bratasena
kinen nyirnakaken raja raseksa aran Kala Dahana, Patih Kala Bantala, Kala Maruta lan Kala
Ranu. Para raseksa sirna. Sekakawan kekiatan saking raseksi wau nyawiji marang Raden
Bratasena, inggih punika kekiatan Geni, Lemah, Angin lan Banyu.
E. Kegiatan Pembelajaran
Pertemuan 5
Alokas
Kegiatan Deskripsi i
Waktu
Pendahulua 1. Orientasi /Pembukaan 5’
n - Guru membuka pembelajaran dengan berdoa, salam, dan
menanyakan siswa yang tidak hadir
2. Apersepsi
- Guru melakukan apersepsi untuk mengaitkan materi
yang telah dikuasai siswa dan yang akan dipelajari
- Siswa menerima informasi tentang materi crita wayang
3. Motivasi
- Guru memotivasi siswa
- Siswa menerima informasi kompetensi, tujuan, dan
manfaat mempelajari crita wayang
4. Pemberian acuan
- Siswa menerima informasi sumber belajar yang bisa
digunakan
Kegiatan Mengamati 75’
Inti membaca teks crita wayang
Menanya
mempertanyakan unsur-unsur pembangun crita wayang
yang terdapat pada petikan teks crita wayang
Mengumpulkan informasi
menemukan nilai-nilai yang terkandung di dalam petikan
teks crita wayang
Mengasosiasi
Mengevaluasi relevansi pitutur luhur yang terdapat pada
petikan teks crita wayang
Mengomunikasikan
menceritakan kembali isi petikan teks crita wayang dengan
menggunakan ragam bahasa sesuai konteks dan norma
Penutup 1. Siswa mengumpulkan tugas materi yang telah dipelajari 10’
2. Siswa merefleksi penguasaan materi yang telah dipelajari
dengan membuat catatan / rangkuman / kesimpulan
3. Siswa mendengarkan arahan guru tentangrencana
pembelajaran guru pada pertemuan yang akan datang
Pertemuan 6
Alokas
Kegiatan Deskripsi i
Waktu
Pendahulua 1. Orientasi /Pembukaan 5’
n - Guru membuka pembelajaran dengan berdoa, salam, dan
menanyakan siswa yang tidak hadir
2. Apersepsi
- Guru melakukan apersepsi untuk mengaitkan materi
yang telah dikuasai siswa dan yang akan dipelajari
- Siswa menerima informasi tentang materi crita wayang
3. Motivasi
- Guru memotivasi siswa
- Siswa menerima informasi kompetensi, tujuan, dan
manfaat mempelajari crita wayang
4. Pemberian acuan
- Siswa menerima informasi sumber belajar yang bisa
digunakan
Pertemuan 7
Alokas
Kegiatan Deskripsi i
Waktu
Pendahulua 1. Orientasi /Pembukaan 5’
n - Guru membuka pembelajaran dengan berdoa, salam, dan
menanyakan siswa yang tidak hadir
2. Apersepsi
- Guru melakukan apersepsi untuk mengaitkan materi
yang telah dikuasai siswa dan yang akan dipelajari
- Siswa menerima informasi tentang materi crita wayang
3. Motivasi
- Guru memotivasi siswa
- Siswa menerima informasi kompetensi, tujuan, dan
manfaat mempelajari crita wayang
4. Pemberian acuan
- Siswa menerima informasi sumber belajar yang bisa
digunakan
Sawise maca crita wayang, siswa dikarepake bisa ngandharake unsur-unsur kang kamot
ing crita, pitutur kang kamot, lan njumbuhake surasane karo panguripan sanyatane. Mula saka
iku garapen gladhen ing ngisor iki!
1. Andharna wos surasa crita kasebut nganggo basamu dhewe!
2. Gaweya pitakon kang jumbuh karo crita wayang ing dhuwur!
3. Jlentrehna unsur-unsur kang mangun crita wayang ing dhuwur kanthi paugeran ing ngisor
iki!
Unsur-unsur
Andharan
cerkak
Underan/ Tema ………………………………………………………………………………………
Kunci Jawaban
1. Kawicaksanan para dwija
2. Kasumanggakaken tumrap putranipun, ingkang baken kedah jumbuh kaliyan wacan.
3. Unsur Cerita Cekak:
Penilaian Proses
Persiapa Proses Hasil Sikap Waktu Total
n
Skor …….. …….. ……. …….. ……. …….
Perolehan
Skor 6 2 3 3 3 17
Maksimal
Bobot 10 20 40 20 10 100
Total …… ……. …….. ……. …….. …….
Cara Perhitungan